1. Wprowadzenie

W polskim systemie prawa cywilnego podmiotowość prawna cechuje osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, którym ustawa przyznaje zdolność prawną. Takie też właśnie kategorie podmiotów mogą ponosić odpowiedzialność z tytułu czynu niedozwolonego, choć w literaturze formułowane są niekiedy poglądy, w myśl których przynajmniej niektóre jednostki organizacyjne, o których mowa w art. 33¹ k.c., nie mogą ponosić odpowiedzialności deliktowej na zasadzie winy za czyn własny Zob. Z. Banaszczyk, (w:) K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. T. I. Komentarz. Art. 1–44910, Warszawa: C. H. Beck 2013, s. 1172..

Zgodnie z art. 416 k.c. osoba prawna jest obowiązana do naprawienia szkody wyrządzonej z winy jej organu. Nie ulega wątpliwości, że treść przywołanego przepisu nawiązuje do teorii organów i art. 38 k.c., zgodnie z którym osoba prawna działa przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie i w opartym na niej statucie. Źródła te określają zazwyczaj, w jaki sposób działa organ osoby prawnej przy dokonywaniu czynności prawnych, natomiast niespotykane jest określenie w tych źródłach, w jaki sposób działa organ przy dokonywaniu czynów niedozwolonych. Przykładowo zatem jeżeli chcemy przypisać osobie prawnej dokonanie czynności prawnej, należy sprawdzić, czy przy dokonywaniu tej czynności działają osoby fizyczne należycie umocowane, aby czynności takich dokonywać w imieniu osoby prawnej. Brak tej cechy po stronie danych osób fizycznych spowoduje brak możliwości uznania, że dana czynność prawna została dokonana skutecznie przez osobę prawną. Przepisy oraz akty statutowe zawierają zatem pewien punkt odniesienia dla oceny skutków czynności prawnych dokonywanych przez osoby fizyczne, które to skutki pozwalają uznać, że (w sferze prawnej) takie czynności nie zostały dokonane przez te osoby fizyczne, ale przez daną osobę prawną. Innymi słowy – te działania organów osób prawnych, które przyjmują postać czynności prawnych, oparte są na określonych regułach, wysłowionych w przepisach bądź aktach statutowych, powołujących do życia dane osoby prawne.

Pod użytym w art. 38 k.c. pojęciem działania osoby prawnej przez swoje organy rozumie się nie tylko dokonywanie czynności prawnych, ale chodzi tu o szerszą grupę zachowań w świecie zewnętrznym, które obejmują szeroką kategorię zdarzeń prawnych, w szczególności działań prawnychK. A. Dadańska, Działanie osoby prawnej, Warszawa: C. H. Beck 2006, s. 37 . Tych szeroko pojętych działań prawnych nie można sprowadzać tylko do zachowań organu będącego władzą zarządzającą osoby prawnej Tamże..

2. Wina organu

Skoro na działanie osoby prawnej przez swoje organy składają się różnorodne zachowania, które niekoniecznie muszą stanowić czynności prawne, punktem wyjścia do dalszych rozważań należy uczynić tezę, że działanie organu osoby prawnej może stanowić czyn niedozwolony. Taki czyn niedozwolony, jeśli wyrządzi szkodę i organowi można przypisać winę, jest źródłem odpowiedzialności deliktowej osoby prawnej na podstawie art. 416 k.c. Jest to oparta na zasadzie winy odpowiedzialność osoby prawnej za jej własny czyn niedozwolonyZob. A. Klein, Ewolucja instytucji osoby prawnej, (w:) E. Łętowska (red.), Tendencje rozwoju prawa cywilnego, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1983, s. 75.. Należy zatem rozważyć, kiedy osobie prawnej można przypisać jej własny czyn niedozwolony.

Wspomniany przepis art. 416 k.c. jest w swoim brzmieniu relatywnie lakoniczny i posługuje się sformułowaniem „z winy organu”, nie wspominając nic o tym, co musi być zawinione. Podobny zabieg zastosowano zresztą w art. 415 k.c., gdzie odpowiedzialność przypisuje się temu, kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę. W obu przypadkach zawinione musi być oczywiście zachowanie, które wyrządziło szkodę. Zachowanie to może polegać na działaniu bądź zaniechaniu, czego ustalenie nie nastręcza większych trudności w przypadku osób fizycznych. Wina to kategoria, którą można odnieść jedynie do zachowania człowiekaPodobnie W. Warkałło, Wina osoby prawnej na tle problematyki odpowiedzialności odszkodowawczej deliktowej i ubezpieczeniowej, „Nowe Prawo” 1961, nr 2, s. 174–175.. Podmioty prawa cywilnego, które nie są osobami fizycznymi, same w sobie nie wykonują czynności psychofizycznych czy nie przejawiają żadnych zachowań, natomiast zachowania takie przejawiają ludzie działający w strukturze organizacyjnej danego podmiotu i zachowania takie przypisywane mogą być osobie prawnej tak, jak gdyby ona takie zachowania rzeczywiście („osobiście”) podjęła. Skoro odpowiedzialność osoby prawnej następuje w art. 416 k.c. na zasadzie winy, to oznacza, że winę należy odnosić do oznaczonego zachowania określonych osób fizycznych funkcjonujących w strukturze organizacyjnej osoby prawnej, które to zachowania poczytywane są w taki sposób, jak gdyby to osoba prawna rzeczywiście je przedsięwzięła.

Z powyższych rozważań wynika, że konstrukcja zarówno art. 415, jak i art. 416 k.c. zakłada badanie, czy dane zachowanie osoby fizycznej bądź osób fizycznych było zawinione. Obarczenie osoby prawnej odpowiedzialnością na podstawie art. 416 k.c. za zawinione zachowanie osoby fizycznej wymaga dodatkowego ustalenia, że występują pewne relewantne cechy sprawcy (osoby fizycznej), jak i samego zachowania szkodzącego. Na marginesie warto dodać, że przypisanie odpowiedzialności deliktowej osobie prawnej na podstawie art. 416 k.c. nie wyłącza zastosowania art. 415 k.c. do obarczenia odpowiedzialnością osobistą osoby fizycznej, której zachowanie stanowiło podstawę do przypisania odpowiedzialności osobie prawnejSzerzej zob. M. Zelek, (w:) M. Gutowski (red.), Kodeks cywilny. Tom I. Komentarz. Art. 1–44911, Warszawa: C. H. Beck 2016, s. 1593..

Odpowiedzialność z art. 416 k.c. związana jest z zaistnieniem winy organu. A contrario, odpowiedzialność ta nie może zostać przypisana wówczas, gdy za zawinione uznać należy zachowanie nie-organu. Konieczne jest zatem sprecyzowanie, jakie warunki muszą zostać spełnione, aby uznać, że doszło do zachowania organu w rozumieniu art. 416 k.c. Sprawa nie jest tu bynajmniej oczywista, jeśli zauważyć, że organ jako taki, sam w sobie nie może podejmować zachowań psychofizycznych, a zatem relewantne są tu tylko takie zachowania osób fizycznych, które można przypisać organowi osoby prawnej.

3. Organ osoby prawnej w rozumieniu art. 416 k.c.

Pojęcie organu osoby prawnej występuje w doktrynie co najmniej w dwóch znaczeniach. W pierwszym używa się go na oznaczenie porządku organizacyjnego osoby prawnej, obejmującego pewien zakres kompetencji lub zakres działania, do którego kompetencje te służą, w drugim – na oznaczenie osoby lub grupy osób fizycznych, które zgodnie z przepisami określającymi ustrój danej osoby prawnej tworzą i urzeczywistniają jej wolęZob. K. A. Dadańska, Działanie, s. 36 i podana tam literatura.. Na gruncie art. 416 k.c. w literaturze przyjmuje się to drugie znaczenie i utożsamia użyte w tym przepisie pojęcie organu z piastunem organu. Tym ostatnim terminem określa się osobę fizyczną, która pełni funkcję organuTak J. Kuźmicka-Sulikowska, Zasady odpowiedzialności deliktowej w świetle nowych tendencji w ustawodawstwie polskim, Warszawa: Wolters Kluwer Polska 2011, s. 43., ewentualnie taką, która jest uprawniona do występowania w charakterze organu osoby prawnejTak P. Machnikowski, (w:) A. Olejniczak (red.), System Prawa Prywatnego, t. 6, Prawo zobowiązań – część ogólna, Warszawa: C. H. Beck 2014, s. 391.. Wskazuje się także, że chodzi o osobę wchodzącą w skład statutowego organu osoby prawnejTak B. Lackoroński, (w:) K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom II. Zobowiązania, Warszawa: C. H. Beck 2013, s. 442; podobnie G. Karaszewski, (w:) J. Ciszewski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa: LexisNexis 2014, s. 699, który wskazuje, że chodzi o osobę fizyczną lub grupę osób fizycznych formujących organ.. Podkreślić należy, że zawsze jest to osoba fizyczna – nawet jeżeli w skład organu wchodzi inna osoba prawna, kompetencje organu wykonuje osoba fizyczna wskazana przez treść norm określających strukturę tej osoby prawnej (piastun jej organu) lub umocowana przez tę osobę prawnąTak słusznie P. Machnikowski, (w:) A. Olejniczak (red.), System, s. 391; A. Olejniczak, (w:) A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania. Część ogólna. Tom III, Warszawa: Wolters Kluwer Polska 2014, s. 426..

Dla możliwości przypisania osobie prawnej odpowiedzialności na podstawie art. 416 k.c. wystarczające jest, aby zachowania stanowiącego czyn niedozwolony dopuścił się którykolwiek spośród członków któregokolwiek organu danej osoby prawnej. Ustalenie odpowiedzialności osoby prawnej na podstawie art. 416 k.c. nie jest uzależnione od tego, czy oceniane zachowanie zostało przedsięwzięte przez osobę bądź osoby fizyczne uprawnione do reprezentacji osoby prawnejB. Lackoroński, (w:) K. Osajda (red.), Kodeks, s. 442.. W przypadku organu kolegialnego wystarczające jest, aby przynajmniej jednemu jego członkowi (osobie fizycznej) można było przypisać zawinione zachowanie pozostające w adekwatnym związku przyczynowym ze szkodąStanowisko takie powszechnie akceptowane w literaturze i orzecznictwie, zamiast wielu zob. J. Kuźmicka-Sulikowska, Zasady, s. 45; wyrok SN z 5 listopada 2010 r., I CSK 12/10, LEX nr 622195; wyrok SN z 5 grudnia 2007 r., I CSK 304/07, LEX nr 365045.. Świadomość, wina, wiedza, wola czy nawet sprzeciw innych członków danego organu nie mają w tym kontekście żadnego znaczenia.

4. Status piastuna organu osoby prawnej

Charakteryzując osobę fizyczną, z zachowaniem której może się wiązać przypisanie osobie prawnej odpowiedzialności na podstawie art. 416 k.c., należy w pierwszej kolejności zauważyć, że chodzi tu o osobę wchodzącą w skład jakiegokolwiek organu, który dana osoba prawna rzeczywiście posiada. W szczególności może być to organ zarządczy bądź kontrolny. W literaturze słusznie formułuje się wymóg, aby dana osoba fizyczna została w sposób prawidłowy (prawnie skuteczny) powołana w skład organu danej osoby prawnejTak m.in. W. Dubis, (w:) E. Gniewek, P. Machnikowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa: C. H. Beck 2014, s. 778; Z. Banaszczyk, (w:) K. Pietrzykowski (red.), Kodeks, s. 1169.. Z okoliczności tej wynika szereg szczegółowych wymogów.

Po pierwsze, dana osoba fizyczna musi wchodzić w skład organu nie tylko takiego, którego możliwość ustanowienia przewidziana jest przez przepisy, ale takiego, który w danym przypadku rzeczywiście został ustanowiony, i to przy spełnieniu obowiązujących w tym względzie wymogów prawnych, a zatem został ustanowiony skutecznie. Ma to znaczenie w przypadku organów, które występują w konstrukcji danej osoby prawnej jedynie fakultatywnie, a ich ustanowienie wymaga spełnienia określonych prawem warunków (np. rada nadzorcza czy komisja rewizyjna w spółce z o.o., których ustanowienie może przewidywać umowa spółki – art. 213 k.s.h.; jeżeli brak jest w umowie takiej możliwości, dla skutecznego ustanowienia takich organów wymagana jest zmiana umowy spółkiZob. M. Chomiuk, (w:) Z. Jara (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz, C. H. Beck Legalis 2016, kom. do art. 213 k.s.h., Nb 2.).

Po drugie, dana osoba fizyczna musi cechować się właściwościami, które w świetle obowiązujących przepisów lub wymogów statutowych umożliwiają jej uzyskanie statusu członka danego organu osoby prawnej, a zatem musi mieć zdolność do pełnienia funkcji danego organu (np. z art. 18 § 1 k.s.h. wynika, że członkiem zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej albo likwidatorem w spółce kapitałowej może być tylko osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych). Spełnienie wymogu posiadania tych właściwości ustala się zasadniczo na moment miarodajny dla dokonania oceny, czy nastąpiło skuteczne uzyskanie przez daną osobę statusu członka organu, ewentualnie czy nastąpiła utrata takiego statusu. Rozstrzygać o tym będą przepisy regulujące powstanie i funkcjonowanie danej kategorii osób prawnych, ewentualnie również postanowienia aktu statutowego.

Po trzecie, dana osoba fizyczna musi uzyskać status członka organu w zgodzie z procedurą uzyskiwania takiego statusu, jeżeli procedura taka jest w ogóle przewidziana i jeśli jej naruszenie prowadzi do braku uzyskania statusu członka organu (np. zgodnie z art. 201 § 4 k.s.h. członek zarządu spółki z o.o. jest powoływany uchwałą wspólników, chyba że umowa spółki stanowi inaczej, z kolei Kodeks spółek handlowych przewiduje szereg wymogów dla podejmowania uchwał przez wspólników sp. z o.o., jak choćby wymóg ich podejmowania zasadniczo na zgromadzeniu wspólników – art. 227 § 1 k.s.h.). Istotne jest zatem, aby dana osoba została formalnie, skutecznie powołana do pełnienia funkcji piastuna organu osoby prawnej, a w konsekwencji zachowania osób, które tylko faktycznie wykonują zadania organu osoby prawnej, nie spowodują powstania odpowiedzialności osoby prawnej na podstawie art. 416 k.c.W. Dubis, (w:) E. Gniewek, P. Machnikowski (red.), Kodeks, s. 778.

Po czwarte, status piastuna organu osoby prawnej musi towarzyszyć danej osobie fizycznej w chwili zaistnienia zachowania szkodzącego, z którym ma wiązać się odpowiedzialność osoby prawnej. Nie ma tu znaczenia chwila wystąpienia szkody. Późniejsze nabycie lub utrata takiego statusu są irrelewantne dla możliwości przypisania osobie prawnej odpowiedzialności z art. 416 k.c. za to konkretne szkodzące zachowanie osoby fizycznejZob. wyrok SA w Warszawie z 30 października 2012 r., I ACa 695/12, Legalis..

Z powyższego zestawienia wynika, że status piastuna organu ma charakter obiektywny i musi być postrzegany w kategorii prawda– fałsz. Nie mają tu znaczenia okoliczności subiektywne, takie jak przekonanie danej osoby fizycznej (sprawcy) o posiadaniu (czy nieposiadaniu) statusu piastuna organu czy przekonanie bądź wiedza poszkodowanego o tym fakcie. Ustalenie, że dana osoba fizyczna była bądź nie była piastunem organu osoby prawnej, a w konsekwencji że za jej zachowanie osoba prawna może albo nie może odpowiadać na podstawie art. 416 k.c., możliwe jest w każdym czasie. Jeżeli do wykrycia takiej okoliczności doszłoby już po wydaniu prawomocnego wyroku w przedmiocie odpowiedzialności odszkodowawczej osoby prawnej, można byłoby żądać wznowienia postępowania na podstawie art. 403 § 2 k.p.c., chyba że w danym stanie faktycznym zaistniałyby również inne podstawy wznowienia (np. art. 403 § 1 pkt 1 k.p.c.).

W świetle poczynionych ustaleń konieczne jest wskazanie, że treść art. 416 k.c. jest wysoce nieprecyzyjna, a przez to myląca. Bardziej odpowiadające aktualnemu stanowi normatywnemu byłoby zastąpienie pojęcia winy organu terminem „wina piastuna organu”, abstrahując w tym miejscu od kwestii, czy odpowiedzialność deliktowa osób prawnych w ogóle powinna być oparta na zasadzie winy.

5. Okoliczności charakteryzujące zachowanie piastuna organu osoby prawnej

Z dotychczasowych ustaleń wynika, że na podstawie art. 416 k.c. osoba prawna ponosi odpowiedzialność deliktową za zachowanie osoby fizycznej, której w czasie przedsiębrania tego zachowania można przypisać status piastuna organu tej osoby prawnej. Zaznaczyć jednak należy, że osoba prawna nie odpowiada za każdy czyn niedozwolony takiej osoby fizycznej.

W doktrynie i orzecznictwie formułuje się kryteria wskazujące na istnienie pewnego związku pomiędzy zachowaniem piastuna organu a sferą działalności tego organu. Wskazuje się, że w grę wchodzą tylko takie zachowania, które podejmowane są w granicach kompetencji danego organuTak W. Dubis, (w:) E. Gniewek, P. Machnikowski (red.), Kodeks, s. 778; tak też J. Kuźmicka-Sulikowska, Zasady, s. 45; podobnie A. Olejniczak, (w:) A. Kidyba (red.), Kodeks, s. 426; w tym kierunku także G. Bieniek, J. Gudowski, (w:) J. Gudowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Księga III. Zobowiązania. Część 1, Warszawa: LexisNexis 2013, s. 417; K. A. Dadańska, Działanie, s. 232; wyrok SA w Warszawie z 11 października 2013 r., VI ACa 997/13, LEX nr 1477347.. Inne, aczkolwiek zbliżone stanowisko zakłada, że dane działanie lub zaniechanie musi mieścić się w granicach uprawnień organu wynikających z realizacji przypisanych mu funkcjiTak Z. Banaszczyk, (w:) K. Pietrzykowski (red.), Kodeks, s. 1170.. W myśl kolejnego poglądu piastun organu musi podejmować swoje zachowanie, występując w charakterze organu, i nie przekraczać kompetencji organu, przy czym to ostatnie odnosi się do działań będących czynnościami prawnymiTak P. Machnikowski, (w:) A. Olejniczak (red.), System, s. 391.. Niekiedy wymaga się, żeby zachowanie piastuna organu było przejawione w sposób wyraźny lub dorozumiany jako mające bezpośredni skutek w sferze interesów osoby prawnej oraz aby czyn piastuna mieścił się w granicach kompetencji organuTak G. Karaszewski, (w:) J. Ciszewski (red.), Kodeks, s. 700.. Twierdzi się też, że wystarczające jest, aby piastun organu działał w wykonywaniu funkcji tego organuTak wyrok SN z 5 listopada 2010 r., I CSK 12/10, LEX nr 622195; wyrok SN z 5 grudnia 2007 r., I CSK 304/07, LEX nr 365045.. Wyrażany jest także pogląd, wedle którego zachowanie osoby wchodzącej w skład organu, z winy którego została wyrządzona szkoda, musi być funkcjonalnie związane z wykonywanymi przez tę osobę zadaniami w strukturze organizacyjnej osoby prawnejTak B. Lackoroński, (w:) K. Osajda (red.), Kodeks, s. 442..

Przed przystąpieniem do szczegółowej analizy przytoczonych powyżej stanowisk należy powiedzieć, że w przypadku przypisywanych osobom prawnym zachowań rodzących odpowiedzialność deliktową na podstawie art. 416 k.c. jednomyślnie wskazuje się, że mogą one polegać na dokonaniu czynności prawnych, jak i czynności faktycznychZob. m.in. G. Bieniek, J. Gudowski, (w:) J. Gudowski (red.), Kodeks, s. 418; G. Karaszewski, (w:) J. Ciszewski (red.), Kodeks, s. 698; A. Olejniczak, (w:) A. Kidyba (red.), Kodeks, s. 427.. W grę wejdą zachowania polegające zarówno na działaniu, jak i zaniechaniu podjęcia działania, do którego organ był zobowiązany. Wskazuje się też niekiedy, że często wejdzie tu w grę odpowiedzialność osoby prawnej za decyzje organów osoby prawnej podjęte w wykonaniu funkcji statutowych, nawet jeśli bezpośrednimi przyczynami szkody będą czynności innych osób realizujących te decyzjeZob. A. Olejniczak, (w:) A. Kidyba (red.), Kodeks, s. 426., a decyzje takie mogą przybierać postać bądź to czynności prawnych sensu stricto, bądź też czynności (uchwał) o charakterze organizacyjnymZob. Z. Banaszczyk, (w:) K. Pietrzykowski (red.), Kodeks, s. 1169.. Podkreśla się, że chodzi tu o grupę zachowań w świecie zewnętrznym, które obejmują szeroką kategorię zdarzeń prawnych, w szczególności działań prawnychK. A. Dadańska, Działanie, s. 37..

Z przywołanych uprzednio stanowisk wynika, że przeważnie jako kryterium pozwalające rozstrzygnąć kwestię przypisania osobie prawnej na potrzeby odpowiedzialności z art. 416 k.c. zachowania szkodzącego podjętego przez piastuna jej organu wskazuje się ustalenie, czy dane zachowanie mieści się w granicach kompetencji (uprawnień) danego organu. Stanowisko to kontrastuje nieco z poglądem B. Lackorońskiego, który podaje, że zachowanie szkodzące ma być funkcjonalnie związane nie tyle z kompetencjami organu, ile z zadaniami wykonywanymi w strukturze organizacyjnej osoby prawnej przez tę konkretną osobę fizyczną. Jeśli rozumieć ten ostatni pogląd w ten sposób, że należy ustalać zakres realizowanych zadań nie tyle przez cały organ, ile przez danego piastuna organu, to wydaje się, że stanowisko takie nie zasługuje na aprobatę. Powszechnym zjawiskiem w praktyce funkcjonowania organów kolegialnych (zwłaszcza zarządzających) jest dokonywanie podziału poszczególnych zadań organu pomiędzy członków tego organu. Taki wewnętrzny podział nie może jednak rzutować na odpowiedzialność osoby prawnej względem osób trzecich, tym bardziej że przeważnie o podziale takim poszkodowany nie będzie posiadać wiedzy. Sfera kompetencji piastuna organu wiązana musi być każdorazowo ze sferą uprawnień organu jako całości. Jeżeli zatem pomimo wewnętrznego podziału zadań i kompetencji w ramach organu jeden z jego członków podjąłby działania wykraczające poza ustalony w podziale zakres, ale jednocześnie mieszczące się w sferze kompetencji tego organu, a działania te dałoby się zakwalifikować jako czyn niedozwolony, zachowanie takiego piastuna organu można byłoby przypisać osobie prawnej. Nie jest zatem właściwe przyjmowanie jako kryterium istnienia związku pomiędzy czynem niedozwolonym a wykonywanymi konkretnie przez jego bezpośredniego sprawcę zadaniami w strukturze organizacyjnej osoby prawnej.

Wątpliwości budzi także przyjęcie jako kryterium podjęcia zachowania w granicach kompetencji danego organu, zapewne głównie z uwagi na nieostrość tego pojęcia. Z pewnością kryterium tego nie można rozumieć w ten sposób, że popełnienie danego czynu niedozwolonego miałoby się mieścić w zakresie uprawnień/kompetencji organu osoby prawnej, słusznie bowiem wskazuje się, że treść struktury organizacyjnej nie stanowi i nie może stanowić umocowania do popełnienia przez piastuna organu osoby prawnej czynu niedozwolonegoWątpliwości budzi także przyjęcie jako kryterium podjęcia zachowania w granicach kompetencji danego organu, zapewne głównie z uwagi na nieostrość tego pojęcia. Z pewnością kryterium tego nie można rozumieć w ten sposób, że popełnienie danego czynu niedozwolonego miałoby się mieścić w zakresie uprawnień/kompetencji organu osoby prawnej, słusznie bowiem wskazuje się, że treść struktury organizacyjnej nie stanowi i nie może stanowić umocowania do popełnienia przez piastuna organu osoby prawnej czynu niedozwolonego28. Innymi słowy – piastun osoby prawnej nie jest umocowany do dokonywania czynów niedozwolonych „w imieniu” takiej osoby. Chodzi tu bardziej o zachowania, które można określić jako zmierzające do realizacji zadań stawianych danemu organowi osoby prawnej. Z tego względu trafnie Z. Banaszczyk doprecyzowuje, że chodzi o uprawnienia wynikające z realizacji przypisywanych organowi funkcji.. Innymi słowy – piastun osoby prawnej nie jest umocowany do dokonywania czynów niedozwolonych „w imieniu” takiej osoby. Chodzi tu bardziej o zachowania, które można określić jako zmierzające do realizacji zadań stawianych danemu organowi osoby prawnej. Z tego względu trafnie Z. Banaszczyk doprecyzowuje, że chodzi o uprawnienia wynikające z realizacji przypisywanych organowi funkcji.

Wydaje się również, że dane zachowanie osoby fizycznej, które ma stanowić uzasadnienie dla odpowiedzialności osoby prawnej, musi zaistnieć w związku z realizacją zadań organu osoby prawnej, w interesie osoby prawnej. W taki sposób należy rozumieć stawiany w literaturze wymóg działania „w charakterze organu”, jako – jak się wydaje – zmierzający do oddzielenia takiej sytuacji od przypadku działania przez piastuna wyłącznie w interesie własnym czy podmiotów trzecich. Tak rozumiane występowanie przez osobę fizyczną w charakterze organu będzie miało miejsce, gdy zachowanie piastuna organu zaistnieje przy wykonywaniu czynności zmierzających do realizacji zadań danego organu, a przez to realizacji interesów osoby prawnej. Niekoniecznie jednak dane zachowanie szkodzące samo w sobie musi zmierzać do realizacji zadań organu.

Jako kryterium rozstrzygające, czy osobie prawnej można przypisać odpowiedzialność za zawinione zachowanie jej piastuna, można zaproponować znane z art. 429 i 430 k.c. kryterium wyrządzenia szkody „przy wykonywaniu” czynności powierzonych do wykonania danemu organowiSzerzej na temat tego kryterium zob. M. Zelek, (w:) M. Gutowski (red.), Kodeks, s. 1729.. Chodzi tu o funkcjonalny związek zachowania szkodzącego z wykonywaniem czynności organu osoby prawnej. Można zatem stwierdzić, że osobie prawnej należy przypisać wszelkie zachowania, które zostały podjęte przez członka jej organu w związku z realizacją zadań tego organu. Istotne jest, aby czynności powierzone do wykonania danemu organowi, przy wykonywaniu których wyrządzono szkodę, mieściły się w zakresie (wynikających z realizacji przypisanych organowi funkcji) kompetencji danego organu, wynikały z tego zakresu nawet w sposób dorozumiany, dający się z niego wyprowadzić.

Zasadne jest przyjęcie, że katalog zachowań, za które osoba prawna może ponosić odpowiedzialność (na podstawie art. 429–430 k.c.) z uwagi na powierzenie czynności do wykonania osobie trzeciej, nie może być szerszy od katalogu zachowań członka organu przypisywanych osobie prawnej jako jej czyn własny, a zatem stwierdzenie, że do wyrządzenia szkody przez piastuna organu doszło przy wykonywaniu zadań tego organu winno każdorazowo być wystarczające dla przypisania osobie prawnej odpowiedzialności za takie zachowanie. Z drugiej strony trudno znaleźć uzasadnienie dla obciążenia osoby prawnej odpowiedzialnością z art. 416 k.c. za zachowanie osoby fizycznej – piastuna jej organu, które nie wystąpiło przy wykonywaniu przez nią czynności organu osoby prawnej, a jedynie przy okazji jej wykonywania czy też w ogóle bez związku z takimi czynnościami. Z tego względu należałoby postulować zmianę art. 416 k.c. poprzez dodanie, że osoba prawna odpowiada tylko za zachowania piastuna jej organu podjęte przy wykonywaniu czynności organu, jeżeli uznać, że w dalszym ciągu odpowiedzialność deliktowa osób prawnych winna się opierać na zasadzie winy.

6. Przykłady zachowań piastuna organu (nie)skutkujących odpowiedzialnością z art. 416 k.c.

Próbując wskazać przykłady czynów niedozwolonych piastuna organu, które można albo których nie będzie można przypisać osobie prawnej, w pierwszej kolejności należy podać przykłady oczywiste, nasuwające się intuicyjnie. Jeżeli piastun organu, będąc na wakacjach, wda się w bójkę i swoim zachowaniem wyrządzi komuś szkodę, z pewnością osoba prawna za taką szkodę nie będzie odpowiadać, brak jest tu bowiem w zasadzie jakiegokolwiek łącznika uzasadniającego nałożenie odpowiedzialności również na osobę prawną, której organu członkiem jest sprawca. Innym przykładem może być tu naruszenie dóbr osobistych przez niedotyczące działalności osoby prawnej wypowiedzi prywatne piastuna jej organu czynione na portalu społecznościowym. Jako kolejny można wskazać dokonanie kradzieży rzeczy z miejsca, w którym piastun organu znalazł się w związku z wykonywaniem czynności organu. W takim przypadku czyn niedozwolony zaistniał jedynie przy okazji wykonywania czynności organu osoby prawnej.

Na przeciwległym biegunie znajdzie się natomiast przypadek, kiedy organ w granicach swojej kompetencji dokona czynności prawnej, która będzie sprzeczna z prawem i wyrządzi szkodę (np. w obliczu grożącej spółce kapitałowej niewypłacalności zarząd dokona czynności prawnej prowadzącej do udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia wierzyciela spółki, co jest przestępstwem z art. 300 § 1 k.k.). Podobna sytuacja wystąpi, jeżeli członek organu zarządzającego osoby prawnej podstępem wprowadzi swojego kontrahenta w błąd, wyrządzając mu szkodę, z korzyścią dla osoby prawnej, w strukturze której funkcjonuje jako piastun jej organu. W tych przypadkach niewątpliwie następuje działanie funkcjonalnie związane ze sferą kompetencji danego organu spółki.

Nieoczywista będzie natomiast kwestia przypisania odpowiedzialności z art. 416 k.c. przykładowo w sytuacji, gdy członek organu nieumyślnie zaprószy ogień w biurze kontrahenta osoby prawnej, do którego przybył w związku z realizacją czynności organu. W typowej sytuacji oczywiście zaprószenie ognia samo w sobie nie zmierza do realizacji zadań organu, a mimo to wydaje się, że osoba prawna, której interesy realizował piastun organu, podejmując czynności w biurze kontrahenta, może zostać w tej sytuacji pociągnięta do odpowiedzialności na podstawie art. 416 k.c. Inaczej należałoby już jednak uznać, jeśli do zaprószenia ognia doszłoby w biurze znajomego, którego piastun organu osoby prawnej odwiedzał jedynie towarzysko. W takim przypadku trudno znaleźć uzasadnienie dla przypisania osobie prawnej odpowiedzialności deliktowej za czyn własny na zasadzie winy.

7. Podsumowanie i wnioski

Zaprezentowane powyżej rozważania prowadzą do wniosku, że w świetle art. 416 k.c. osoba prawna ponosi przewidzianą w tym przepisie odpowiedzialność deliktową za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym popełnionym przynajmniej przez jedną osobę fizyczną posiadającą w chwili popełnienia czynu status piastuna któregokolwiek z organów tej osoby prawnej, jeżeli do zachowania szkodzącego doszło przy wykonywaniu czynności organu przez jego piastuna, któremu można przypisać winę w popełnieniu tego czynu niedozwolonego. Ustalenie winy piastuna organu osoby prawnej następuje w ten sam sposób, co ustalenie winy każdej innej osoby fizycznej, której wina badana jest w szczególności w kontekście odpowiedzialności na podstawie art. 415 k.c.

Zaznaczyć należy wyraźnie, że w aktualnej konstrukcji odpowiedzialności z art. 416 k.c. osoba prawna nie może odpowiadać za zachowania podmiotów, którym nie można przypisać statusu piastuna jej organu (w szczególności za zachowanie swoich pracowników, współpracowników, pełnomocników itp.). Za inne osoby (tzn. poza piastunami organów) działające w strukturze organizacyjnej osoby prawnej odpowiada jak za cudze czynyZ. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania – część ogólna, Warszawa: C. H. Beck 2014, s. 201.. Odpowiedzialność osoby prawnej za zachowania tych podmiotów jest możliwa w szczególności na podstawie art. 429 i 430 k.c., o ile ziszczą się przesłanki wskazane w tych przepisach. Z tego względu dyskusyjna jest prawidłowość przypisywania osobie prawnej odpowiedzialności z art. 416 k.c. z wykorzystaniem konstrukcji winy anonimowej (bezimiennej, organizacyjnej), w ramach której abstrahuje się nie tylko od winy subiektywnej, ale i w zasadzie również od wymogu istnienia tej cechy po stronie piastuna organu (w istocie nie musi zatem wystąpić ani „wina”, ani „organu”)Szerzej na temat winy organizacyjnej zob. m.in. J. Dąbrowa, Zdolność deliktowa osoby prawnej, „Przegląd Prawa i Administracji. Acta Universitatis Wratislaviensis”, nr 144, t. I, Wrocław 1972, s. 95 i n.; taż, Odpowiedzialność deliktowa osoby prawnej za winę własną i cudzą, „Studia Cywilistyczne” 1970, t. XVI, s. 3 i n.; M. Safjan, Odpowiedzialność deliktowa osób prawnych. Stan obecny i kilka uwag de lege ferenda, „Studia Iuridica” 1994, t. XXI, s. 187 i n.. Konstrukcję winy anonimowej przyjmuje się ze względów praktycznych, ponieważ stanowi ona istotne ułatwienie poszkodowanemu wykazania winy jako przesłanki odpowiedzialności deliktowej osoby prawnej, jednakże jest to w istocie mechanizm właściwy bardziej odpowiedzialności na zasadzie bezprawności aniżeli winy. Dopóki zatem odpowiedzialność deliktowa osoby prawnej za czyn własny ukształtowana będzie na zasadzie winy, dopóty wykorzystanie przy ustalaniu winy konstrukcji winy anonimowej nie będzie mogło być uznane za konstrukcyjnie prawidłowe.