1. Wprowadzenie

Od 18 października 2015 r. obowiązują w prawie polskim nowe zasady odpowiedzialności za długi spadkowe. Zmiany wprowadzono ustawą z dnia 20 marca 2015 r., nowelizującąDalej: ustawa, ustawa nowelizująca lub nowelizacja. Kodeks cywilnyUstawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz.U. z 1964 r. nr 16, poz. 94 ze zm.).  oraz inne ustawy,Omawianą ustawą zmienia się: ustawę z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 101), ustawę z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 1619), ustawę z dnia 13 lutego 1984 r. o funkcjach konsulów Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 389), ustawę z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 1025). opublikowaną 17 kwietnia 2015 r. w Dzienniku UstawZ 2015 r. poz. 539. pod tytułem Ustawa o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw. Nowelizacja weszła w życie po sześciu miesiącach od dnia jej ogłoszenia, zatem 18 października 2015 r.

Tytułem wstępu należy wskazać, że jedna z fundamentalnych zasad regulujących na gruncie Kodeksu cywilnego spadkobranie jest wyrażona w art. 922 § 1 k.c. Zgodnie z tym przepisem spadkobierca nabywa spadek z chwilą jego otwarcia z mocy prawa. Wskazuje się, że ze względu na swoją prostotę rozwiązanie to jest zasadne.Por. Zielona Księga. Optymalna wizja Kodeksu cywilnego w Rzeczypospolitej Polskiej, pod red Z. Radwańskiego, Warszawa 2006, s. 185. Jednakże na stosunki prawnospadkowe wpływ ma zasada autonomii woli, zgodnie z którą niemożliwe jest nabywanie praw i obowiązków wbrew woli zainteresowanego podmiotu.Por. B. Kordasiewicz, (w:) System Prawa Prywatnego. Prawo spadkowe, pod red. B. Kordasiewicza, wyd. 2, t. 10, Warszawa 2013, s. 458. W związku z tym konieczne jest umożliwienie spadkobiercy podjęcia decyzji, czy chce nabyć prawa i obowiązki wynikające ze spadku, co znajduje wyraz w art. 1012 k.c. Uszczegółowiając tę regulację, polski ustawodawca wprowadził zasadę, że brak oświadczenia spadkobiercy w ustawowym terminie 6 miesięcy od momentu dowiedzenia się o tytule swojego powołania do spadku poczytuje się jako przyjęcie spadku (art. 1015 § 1 k.c.). Wątpliwości jednak może budzić kwestia, z jakiego rodzaju przyjęciem spadku powinna być wiązana bierność spadkobiercy.

Do czasu wprowadzenia omawianej nowelizacji rozwiązaniem przyjętym na gruncie polskiego prawa cywilnego był model, zgodnie z którym spadkobierca w obliczu swojej bierności w czasie 6 miesięcy od dowiedzenia się o tytule swojego powołania do spadku nabywa spadek wprost, bez ograniczenia swojej odpowiedzialności za długi spadkowe (art. 1015 § 2 k.c. sprzed nowelizacji), zasada ta również znajdowała zastosowanie na gruncie dekretu z dnia 8 października 1946 r. Prawo spadkowe (art. 35 dekretu).Dz.U. z 1946 r. nr 60, poz. 328. Por. A. Ohanowicz, Przyjęcie i odrzucenie spadku w nowym prawie spadkowym, „Przegląd Notarialny” 1947, z. V–VI, s. 426. Wskazuje się, że u podstaw  przyjęcia tego unormowania legło przekonanie, iż charakter najczęstszych długów, jakie przechodzą na spadkobierców, a to – jak wskazywano – sprzedaż na raty oraz pożyczki zaciągane na cele gospodarstwa domowego, uzasadniają konieczność wprowadzenia jako zasady dziedziczenia wprost, albowiem spadkobiercy w przeważającej mierze uzyskują korzyść z zaciągniętych przez spadkodawcę zobowiązań.Por. K. Przybyłowski, Ukształtowanie zasad dotyczących odpowiedzialności za długi spadkowe w prawie cywilnym, „Studia Cywilistyczne”, t. XIII–XIV, Kraków 1969, s. 245–246. Ponadto za przyjęciem tej koncepcji miała przemawiać konieczność odpowiedniego zabezpieczenia obrotu prawnego, w ten sposób, aby wprowadzając niekorzystne następstwa bierności spadkobiercy, w postaci przyjęcia, że nabywa on spadek bez ograniczenia swojej odpowiedzialności, w rzeczywistości „przymusić” go do tego, aby podjął odpowiednie kroki w celu wszczęcia postępowania o nabycie praw do spadku. W konsekwencji miało to zapewnić stabilność i pewność obrotu prawnego przez usunięcie stanu niepewności co do kręgu spadkobierców, a także zabezpieczać interesy pozostałych spadkobierców, w tym także spadkobiercy koniecznego – Skarbu Państwa, w ten sposób, że osoba podająca się za spadkobiercę poddałaby swoją kwalifikację spadkobiercy sprawdzeniu przez sąd.Por. J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w zarysie, wyd. V, Warszawa 1990, s. 139–140. W nauce prawa zwraca się uwagę, że przyjęte w art. 1015 § 2 k.c. sprzed nowelizacji uregulowanie na przestrzeni lat nie ugruntowało się w świadomości prawnej społeczeństwa, wręcz przeciwnie – w społeczeństwie panuje przekonanie, iż bierność spadkobiercy nie może łączyć się z wystąpieniem jakichkolwiek negatywnych dla niego skutków.Por. J. Ciszewski, Ustawowe i umowne ograniczenia odpowiedzialności osobistej, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2003, t. 10, s. 23; E. Drozd, (w:) System prawa cywilnego. Prawo spadkowe, t. 4, Ossolineum 1986, s. 370; G. Gorczyński, Oświadczenie o przyjęciu i odrzuceniu spadku – uwagi de lege ferenda, (w:) Rozprawy z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Aleksandrowi Oleszce, pod red. A. Dańko-Roesler, J. Janczyszyna, M. Pazdana, W. Popiołka, Warszawa 2012, s. 131–142; J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w zarysie, s. 145; B. Kordasiewicz, (w:) System Prawa Prywatnego, s. 490; J. Kosik, (w:) System prawa cywilnego. Prawo spadkowe, t. 4, Ossolineum 1986, s. 276; J. Kremis, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. Gniewka, P. Machnikowskiego, art. 1015, nb. 12, Legalis 2014; E. Macierzyńska-Franaszczyk, Wybrane problemy odpowiedzialności za długi spadkowe w prawie polskim – stan obecny i potrzeba zmian, (w:) 50 lat Kodeksu cywilnego, Perspektywy rekodyfikacji, pod red. P. Steca, M. Załuckiego, Warszawa 2015, s. 421; taż, Odpowiedzialność za długi spadkowe, Warszawa 2014, s. 257–258; J. Piątowski, Prawo spadkowe. Zarys wykładu, Warszawa 1979, s. 216–217; E. Skowrońska-Bocian, Prawo spadkowe, Warszawa 2014, s. 137; M. Załucki, Perspektywy rekodyfikacji polskiego prawa spadkowego, (w:) 50 lat Kodeksu cywilnego. Perspektywy rekodyfikacji, pod red. P. Steca, M. Załuckiego, Warszawa 2015, s. 362. Część przedstawicieli doktryny mówi wprost o „pułapce”, jaką wówczas obowiązujące rozwiązanie stwarzało dla spadkobierców, ponieważ w praktyce stosunkowo często zdarzało się, że spadkobiercy, nieświadomi rygoru z art. 1015 § 2 k.c., zostawali zaskoczeni nieoczekiwaną przez nich i nieograniczoną odpowiedzialnością za długi spadkowe.Por. B. Kordasiewicz, (w:) System Prawa Prywatnego, s. 412–413; K. Przybyłowski, Ukształtowanie, s. 247–248. W związku z tym w doktrynie ze względu na społeczne zastrzeżenia, jakie budziła w tym czasie omawiana regulacja, zwrócono uwagę na konieczność rozważenia możliwości modyfikacji zasad spadkobrania.Por. W. Borysiak, (w:) Kodeks cywilny – komentarz, pod. red. K. Osajdy, art. 1015, nb 64, Legalis 2015; M. Załucki, Perspektywy rekodyfikacji polskiego prawa spadkowego, s. 362. W konsekwencji wysunięto postulaty zmiany zasad spadkobrania w Polsce na rzecz spadkobrania z ograniczeniem odpowiedzialności za długi spadkowe do wysokości stanu czynnego spadku, a w konsekwencji także uchylenie wyjątków przewidzianych w art. 1015 § 2 k.c. oraz art. 1016 k.c.Por. W. Borysiak, (w:) Kodeks cywilny – komentarz, nb 66; J. Ciszewski, Ustawowe i umowne ograniczenia odpowiedzialności, s. 23; B. Kordasiewicz, (w:) System Prawa Prywatnego, s. 490; J. Kosik, (w:) System prawa cywilnego. Prawo spadkowe, s. 276; J. Piątowski, Prawo spadkowe, s. 216–217; E. Macierzyńska-Franaszczyk, Wybrane problemy odpowiedzialności za długi spadkowe, s. 421; taż, Odpowiedzialność za długi spadkowe, s. 257–258, 327–332. Zmiana zasady spadkobrania  miałaby mieć na celu ochronę spadkobierców, którzy w wyniku powszechnej nieświadomości skutku przypisywanego bierności spadkobierców w art. 1015 § 2 k.c. sprzed nowelizacji nabywali spadek wraz z obciążającymi go długami spadkowymi, które w wielu wypadkach znacznie przewyższały wysokość stanu czynnego nabytego przez nich spadku, przez co nieświadomi spadkobiercy popadali w długi. W nauce prawa zauważa się, że wprowadzenie jako zasady nabywania spadku z ograniczeniem odpowiedzialności za długi musi być skorelowane z jednoczesnym wprowadzeniem instytucji służących ochronie wierzycieli spadkowych.Por. E. Macierzyńska-Franaszczyk, Odpowiedzialność za długi spadkowe, s. 328. W tej materii proponuje się wprowadzenie na grunt prawa spadkowego instytucji takich, jak postępowanie konwokacyjne, separacja majątku spadkowego i majątku osobistego dłużnika spadkowego, ustalenie kolejności realizacji długów spadkowych.Por. szerzej tamże, s. 327–332. Naprzeciw wskazanym wyżej postulatom wyszła komentowana w niniejszym opracowaniu nowelizacja prawa spadkowego, dokonana ustawą z dnia 20 marca 2015 r., która wprowadza zmianę dotychczasowej zasady spadkobrania.

Omawiana nowelizacja nie doczekała się jeszcze szerszego opracowania naukowego. Ze względu na doniosłość zmian dla polskiego prawa spadkowego wydaje się, że pożądane jest podjęcie próby jej analizy oraz oceny. Zatem celem niniejszej wypowiedzi jest zbadanie przyczyn przemawiających za wprowadzeniem nowelizacji, omówienie dokonanych zmian oraz podjęcie próby oceny nowelizacji.

2. Ratio legis

Zgodnie z uzasadnieniem do poselskiego projektu ustawy, który stanowił punkt wyjścia dla uchwalenia opisywanej ustawy z 20 marca 2015 r., asumptem do nowelizacji polskiego prawa spadkowego była „swoista pułapka pojawiająca się w obecnych przepisach Kodeksu cywilnego”.Por. projekt poselskiej ustawy wraz z uzasadnieniem z dnia 29 października 2012 r., druk sejmowy nr 990. Zgodnie z oceną projektodawców obowiązująca wówczas zasada wyrażająca się w przyjęciu, że w przypadku gdy spadkobierca nie złoży w przewidzianym terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o tytule swego powołania, oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, przyjmuje się, iż nabył spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (art. 1015 § 2 k.c.), jest rozwiązaniem niezabezpieczającym w sposób odpowiedni interesów obywateli. W ocenie projektodawców powyżej opisana zasada może rodzić skutek w postaci przyjęcia przez spadkobierców odpowiedzialności za długi spadkowe, o istnieniu których nie wiedzieli, niejednokrotnie znacznie przewyższających wartość stanu czynnego spadku. Ponadto podkreśla się, że dotychczasowe unormowanie krzywdziło spadkobierców, natomiast stawiało w uprzywilejowanej pozycji wierzycieli spadkowych. W ocenie projektodawców ochrona interesu publicznego wymaga odwrócenia tej zasady, albowiem nie ma żadnych argumentów natury aksjologicznej przemawiających za uprzywilejowaniem wierzycieli spadkowych, tymczasem zaś ówczesne unormowanie powodowało „swoisty dramat tysięcy spadkobierców”, którzy przez nieznajomość prawa są zobowiązani do ponoszenia nieograniczonej odpowiedzialności za długi.Por. tamże. Podkreślano także, że za proponowaną zmianą prawa spadkowego przemawiała także okoliczność, iż w społeczeństwie na ogół panuje przekonanie, że bierność lub nieznajomość prawa spadkowego nie mogą prowadzić do negatywnych konsekwencji w postaci przyjęcia odpowiedzialności za długi. W związku z tym za zmianą dotychczasowych zasad spadkobrania przemawiał także fakt, że prawo spadkowe będzie wówczas odpowiadało oczekiwaniom społecznym.Por. tamże.

W uzasadnieniu do rządowego projektu ustawy z 26 sierpnia 2014 r. nowelizującej zasady spadkobrania w polskim prawie cywilnym zaznaczono ponadto, że niedopuszczalnym skutkiem wprowadzenia do krajowego porządku prawnego zasady dziedziczenia z dobrodziejstwem inwentarza byłoby generowanie nadmiernych, niepotrzebnych kosztów ponoszonych przez spadkobierców, co odbiłoby się niekorzystnie na możliwości zaspokojenia przez wierzycieli spadkowych.Por. projekt rządowej ustawy wraz z uzasadnieniem z dnia 26 sierpnia 2014 r., s. 1. Wskazuje się również, że w świetle wówczas obowiązujących przepisów w przypadku nabycia spadku z dobrodziejstwem inwentarza konieczne było sporządzenie spisu inwentarza czynnego spadku, który był dokonywany odpłatnie przez komorników sądowych (ewentualnie komorników skarbowych). Konieczne zatem było ograniczenie tych kosztów, co w zamyśle projektodawców ma czynić przewidziana w rządowym projekcie ustawy nowelizującej instytucja wykazu inwentarza.

3. Zmiany uchwalone ustawą z 20 marca 2015 r.

Zgodnie z założeniami nowelizacji spadkobierca, który uchybił sześciomiesięcznemu terminowi do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, dziedziczy spadek z dobrodziejstwem inwentarza, zatem regułą jest obecnie dziedziczenie z ograniczeniem odpowiedzialności za długi spadkowe. W związku z wprowadzeniem jako zasady dziedziczenia z dobrodziejstwem inwentarza nowelizacja zawiera także rozwiązania mające zapewnić ochronę wierzycielom spadkowym, a sprowadzające się do znowelizowania art. 1032 k.c., zgodnie z którym ograniczenie odpowiedzialności spadkobierców za niespłacone długi spadkowe jest uzależnione nie tylko – jak przed nowelizacją – od stanu ich świadomości na temat istnienia długów spadkowych, ale jest także uzależnione od postępowania przez spadkobierców z należytą starannością przy ustalaniu długów spadkowych obciążających spadek.

W wypadku przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza ustawa nowelizująca wprowadziła nieznaną dotychczas instytucję wykazu inwentarza. Wykaz inwentarza składany jest fakultatywnie przez spadkobiercę, zapisobiercę windykacyjnego lub wykonawcę testamentu w sądzie albo przed notariuszem. W wykazie tym składający ma obowiązek ujawnić z należytą starannością m.in. przedmioty wchodzące w skład spadku oraz przedmioty zapisów windykacyjnych, z podaniem ich stanu i wartości według cen z chwili otwarcia spadku, a także długi spadkowe i ich wysokość według stanu z chwili otwarcia spadku. Ponadto wykaz inwentarza, składany w sądzie, musi być sporządzony w oparciu o ustalony w drodze rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości wzór urzędowy. Wskazać należy, że wprowadzenie do krajowego porządku prawnego instytucji wykazu inwentarza nie będzie stać w sprzeczności z możliwością sporządzenia spisu inwentarza. Nadal istnieje sposobność sporządzenia spisu inwentarza przez komornika, na wniosek zainteresowanej osoby, która uprawdopodobni swoje prawa związane ze spadkiem, jak i wierzyciela spadku. Wzmocnieniu pozycji wierzycieli ma służyć również wprowadzona nowelizacją instytucja ogłoszenia przez sąd wykazu inwentarza, z którym będzie mógł zapoznać się wierzyciel i w razie konieczności go kwestionować.

Nowelizacja dokonała także zmiany przepisów Kodeksu postępowania cywilnego dotyczących postępowania w sprawie zabezpieczenia spadku i spisu inwentarza. Nowelizacja w tym zakresie sprowadza się do wyłączenia możliwości powierzenia wykonywania postanowienia o zabezpieczeniu spadku oraz postanowienia o sporządzeniu spisu inwentarza naczelnikom urzędów skarbowych, a także do włączenia do Kodeksu postępowania cywilnego szeregu uregulowań zawartych w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 października 1991 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania przy zabezpieczaniu spadku i sporządzaniu spisu inwentarza,Dz.U. z 1991 r. nr 92, poz. 411; dalej: r.p.z.s.i. albowiem przepisy tam zawarte, zgodnie z art. 92 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, regulowały kwestie należące do materii ustawowej i winny zatem znajdować się w Kodeksie postępowania cywilnego.Por. projekt rządowej ustawy wraz z uzasadnieniem z dnia 26 sierpnia 2014 r., s. 2. W konsekwencji powyższego nowelizacji poddano również ustawę o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, która to nowelizacja polega na wprowadzeniu do tej ustawy regulacji dotyczących kosztów sądowych związanych z wykonywaniem postanowienia o zabezpieczeniu spadku lub spisie inwentarza. Materia ta w przeszłości uregulowana była w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 1 października 1991 r.

Ponadto nowelizacja dokonała zmiany art. 87 k.p.c. Przedmiotowa zmiana umożliwia wstępnym strony pełnienie funkcji jej pełnomocnika w postępowaniu cywilnym, jednak należy w tym miejscu wskazać, że od 1 stycznia 2016 r. możliwość ta wygaśnie, o czym mowa jest w dalszej części opracowania. Ustawa nowelizująca wyłącza możliwość złożenia wykazu inwentarza przed konsulem, a także wprowadza przepisy gwarantujące skuteczność realizacji wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu.Por. np. wyrok ETPCz z 28 lipca 1999 r. w sprawie Selmouni przeciwko Francji, skarga nr 25803/94, § 133; wyrok ETPCz z 18 maja 2000 r. w sprawie Velikova przeciwko Bułgarii, skarga nr 41488/98, § 99. Wprowadzone nowelizacją przepisy do ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracjiDz.U. z 1966 r. nr 24, poz. 151 z późn. zm. oraz ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnychDz.U. z 2005 r. nr 67, poz. 1398 z późn. zm. mają na celu wyłączenie spod egzekucji, prowadzonej na rzecz Skarbu Państwa, sum przyznanych na mocy orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka tytułem zadośćuczynienia na podstawie Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolnościDz.U. z 1993 r. nr 61, poz. 284 i 285. oraz stworzenie podstawy prawnej do umożliwienia wnioskowania przez dłużnika o umorzenie należności sądowych w przypadkach, gdy zostały one zasądzone w postępowaniu prowadzonym przeciwko osobie lub z udziałem osoby, której skarga do Trybunału została uwzględniona.

Nowelizacji poddano art. 8 § 1 ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, który zakreśla katalog przedmiotów niepodlegających egzekucji administracyjnej. W przepisie tym nowelizacja dodała pkt 18, zgodnie z którym nie podlegają egzekucji administracyjnej sumy przyznane orzeczeniem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, jeżeli egzekwowana wierzytelność przysługuje Skarbowi Państwa. Nowelizacja ustawy z dnia 13 lutego 1984 r. o funkcjach konsulów Rzeczypospolitej PolskiejDz.U. z 1984 r. nr 9, poz. 34 z późn. zm. sprowadza się do dodania nowego ustępu do art. 19 ustawy. Zgodnie z dodanym ust. 4a art. 19 ustawy konsul nie może sporządzać aktu poświadczenia dziedziczenia oraz nie może przyjąć wykazu inwentarza.Aktualnie zakaz ten wprowadzony jest w art. 30 ustawy z dnia 25 czerwca 2015 r. Prawo konsularne, Dz.U. z 2015 r. poz. 1274.

W ustawie z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych nowelizacji poddano treść art. 113 oraz dodano dwa nowe artykuły o numeracji 115a oraz 121a. Artykuł 113 ustawy został uzupełniony o ust. 3a, który wprowadza zasadę, że koszty sądowe, których  nie miał obowiązku uiścić wnioskodawca lub uczestnik w sprawie o zabezpieczenie spadku lub sporządzenie spisu inwentarza, sąd może nakazać ściągnąć także ze spadku. Ponadto zmianie uległo brzmienie ust. 4 komentowanego przepisu. Zgodnie z nowym brzmieniem ust. 4 art. 113 ustawy w przypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może odstąpić od przewidzianego w ust. 2–3a obciążenia kosztami. Dodany nowelizacją art. 115a wprowadza regułę, że w celu zaspokojenia należności z tytułu kosztów sądowych, o których mowa w art. 113 ust. 3a, zatem kosztów sądowych związanych z zabezpieczeniem spadku lub sporządzeniem spisu inwentarza, sąd może pobrać odpowiednią sumę z pieniędzy wchodzących w skład spadku złożonych do depozytu sądowego lub znajdujących się na rachunku bankowym lub rachunku prowadzonym przez spółdzielczą kasę oszczędnościowo-kredytową. Ponadto sąd ma możliwość zarządzić sprzedaż przez komornika odpowiedniego przedmiotu należącego do spadku, oznaczając przy tym sposób sprzedaży. Dodany nowelizacją do ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych art. 121a wprowadza regulację, zgodnie z którą dłużnik ma prawo złożyć wniosek o umorzenie należności sądowych w razie stwierdzenia przez Europejski Trybunał Praw Człowieka, że w postępowaniu, w którym je zasądzono, naruszono wobec niego Konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzoną w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. lub protokoły dodatkowe do tej Konwencji.

4. Ocena dokonanych zmian

4.1. Kodeks cywilny

Dokonując analizy znowelizowanych przepisów Kodeksu cywilnego, należy wskazać, że regulacje przyjęte w uchwalonej przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 20 marca 2015 r. ustawie nowelizującej budzą kontrowersje. W pierwszej kolejności warto zwrócić uwagę na to, czy cele stawiane przed nowelizacją przez projektodawców w rzeczywistości są zasadne i zostaną osiągnięte. Jak już wskazano, projektodawcy, nie odwołując się do żadnych badań empirycznych, niejako „intuicyjnie” podnoszą, że dotychczasowa regulacja prawa spadkowego, zgodnie z którą brakowi aktywności spadkobiercy przypisywany był skutek w postaci nabycia spadku bez ograniczenia odpowiedzialności za długi go obciążające, rozmija się z powszechnym poczuciem prawnym społeczeństwa i powoduje dramat tysięcy obywateli. Brak odwołania się w tym zakresie przez projektodawców do badań empirycznych zarówno dotyczących powszechnej znajomości zasad nabywania praw do spadku, jak również liczby przypadków, w których można uznać, że dotychczasowa regulacja była krzywdząca, a także nierozważenie negatywnych skutków, jakie może wywołać opisywana nowelizacja, powoduje, że możliwe skutki, jakie wywoła nowelizacja, w rzeczywistości nie są zbadane, a co za tym idzie – nasuwa się wniosek, że nowelizacja może nie wypełnić stawianych przed nią celów, a nawet okazać się zbędna.

Wskazać również należy, że najwięcej wątpliwości nasuwa analiza regulacji związanej ze składaniem prywatnego wykazu inwentarza. W tej materii zwrócić warto uwagę na to, że zgodnie z art. 1031¹ k.c. nie nakłada się na spadkobierców obowiązku sporządzenia wykazu inwentarza ani złożenia go w sądzie lub przed notariuszem. Ponadto spadkobiercy nie mają obowiązku wystąpienia o sporządzenie spisu inwentarza. Zaznaczyć należy, że zarysowana wyżej regulacja stwarza zagrożenie, iż po pierwsze, na wierzycieli spadkowych zostanie przerzucony obowiązek wnioskowania o sporządzenie spisu inwentarza oraz pokrycie związanych z tym kosztów, a po drugie – rozciągnięcie w czasie inwentaryzacji masy spadku wpłynie negatywnie na jej rzetelność. W związku z tym zasadne byłoby wprowadzenie okresu, w którym spadkobierca po przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza byłby zobowiązany przedstawić w sądzie lub u notariusza wykaz inwentarza, przy jednoczesnym wprowadzeniu sankcji niedochowania tego obowiązku, w postaci np. utraty możliwości złożenia wykazu inwentarza w przyszłości, a w konsekwencji konieczności w tym wypadku sporządzenia spisu inwentarza. Ponadto należy wskazać, że zgodnie ze znowelizowanym stanem prawnym istnieje możliwość funkcjonowania w obrocie prawnym kilku różnych wykazów inwentarza. Ustawodawca nie przewiduje żadnych rozwiązań dotyczących ich wzajemnej relacji, w wypadku gdyby różniły się treścią, oraz możliwości ich urzędowej weryfikacji. W dalszej kolejności należy zwrócić uwagę, że zgodnie z art. 1031¹ k.c. nakłada się na spadkobiercę obowiązek sporządzenia wykazu inwentarza z należytą starannością. Niewskazanie sankcji dla braku zachowania przez spadkobiercę należytej staranności może sprzyjać nierzetelnemu wypełnianiu wykazów inwentarza. W związku z tym wydaje się, że zasadne byłoby zawarcie we wzorze wykazu inwentarza pouczenia o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych oświadczeń (art. 233 k.k.).

4.2. Kodeks postępowania cywilnego

Badając nowelizację Kodeksu postępowania cywilnego, należy ocenić ją pozytywnie, z jednym zastrzeżeniem. Przepisy art. 638³ –638¹² k.p.c., przeniesione na grunt Kodeksu postępowania cywilnego z rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 października 1991 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania przy zabezpieczaniu spadku i sporządzaniu spisu inwentarza, powodują, że regulacja Kodeksu postępowania cywilnego w tej materii jest nieprzejrzysta. Wprawdzie należy się zgodzić, że aktualne brzmienie art. 639 k.p.c, który jest podstawą wydania przedmiotowego rozporządzenia, jest sprzeczne z zasadą wyrażoną w art. 92 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, jednakże w przypadku poprawienia treści art. 639 k.p.c. część z tych przepisów, a to art. 638⁷ –638¹² k.p.c., powinna ponownie znaleźć się w rozporządzeniu wykonawczym.

Dokonując oceny nowelizacji art. 87 § 1 k.p.c., zgodnie z którą katalog osób mogących pełnić funkcję pełnomocnika zostaje rozszerzony, oprócz rodziców, o dalszych wstępnych strony, należy wskazać, że jest to rozwiązanie pożądane. Wydaje się, że za przyznaniem wstępnym strony uprawnienia do bycia jej pełnomocnikiem w postępowaniu cywilnym, podobnie jak w przypadku rodziców, małżonków, rodzeństwa, zstępnych oraz osób pozostających ze stroną w stosunku przysposobienia, przemawia okoliczność występowania bliskiego pokrewieństwa lub szczególnego rodzaju więzi osobistej tych osób ze stroną postępowania. W związku z tym należy zgodzić się z oceną projektodawców, że utrzymanie ograniczenia w możliwości ustanowienia przez stronę pełnomocnikiem swoich wstępnych nie znajduje uzasadnienia aksjologicznego.Por. projekt rządowej ustawy wraz z uzasadnieniem z dnia 26 sierpnia 2014 r., s. 3. Ponadto należy wskazać, że za przyjęciem takiej zmiany przemawia również zmieniająca się rzeczywistość społeczna, a w szczególności wydłużająca się długość życia oraz, co za tym idzie, wydłużający się okres sprawności intelektualnej oraz fizycznej osób, zatem słusznie podnosi się, że wprowadzenie takiej zmiany nie stwarza zagrożenia dla interesów strony postępowania cywilnego.Por. tamże.

W tym miejscu należy jednak zwrócić uwagę, że 1 stycznia 2016 r. weszła w życie ustawa z 15 maja 2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne.Dz.U. z 2015 r. poz. 978. W art. 402 wskazanej ustawy zawarty jest zapis, że ustawa ta dokonuje zmiany treści art. 87 § 1 k.p.c. w ten sposób, że otrzyma on brzmienie: „Pełnomocnikiem może być adwokat lub radca prawny, w sprawach własności przemysłowej także rzecznik patentowy, a w sprawach restrukturyzacji i upadłości także osoba posiadająca licencję doradcy restrukturyzacyjnego, a ponadto osoba sprawująca zarząd majątkiem lub interesami strony oraz osoba pozostająca ze stroną w stałym stosunku zlecenia, jeżeli przedmiot sprawy wchodzi  w zakres tego zlecenia, współuczestnik sporu, jak również rodzice, małżonek, rodzeństwo lub zstępni strony oraz osoby pozostające ze stroną w stosunku przysposobienia”. Wskazać należy, że w znowelizowanym przez ustawę Prawo restrukturyzacyjne brzmieniu art. 87 k.p.c. nie przyznaje się już możliwości pełnienia funkcji pełnomocnika wstępnym strony. W związku z tym wątpliwości budzi skuteczność omawianej nowelizacji art. 87 k.p.c., skoro w aktualnym kształcie wszak przyznano wstępnym strony możliwość pełnienia funkcji jej pełnomocnika, ale wyłącznie w okresie od 18 października 2015 r. do 1 stycznia 2016 r.

4.3. Inne ustawy

Pozytywnie należy ocenić nowelizację ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, rozszerzającą katalog przedmiotów niepodlegających egzekucji administracyjnej o sumy przyznane orzeczeniem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, jeżeli egzekwowana wierzytelność przysługuje Skarbowi Państwa. Powyższa regulacja, łącznie z nowelizacją art. 831 k.p.c., ma na celuPor. projekt rządowej ustawy wraz z uzasadnieniem z dnia 26 sierpnia 2014 r., s. 16. wyłączenie spod egzekucji sum przyznawanych na mocy orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka tytułem słusznego zadośćuczynienia na podstawie art. 41 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.Z dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2. Przyjęcie powyższego rozwiązania ma zapobiec sytuacjom, w których Komitet Ministrów Rady Europy uznałby za niewykonane przez Polskę orzeczenie ww. Trybunału z uwagi na dokonane zajęcia i potrącenia przez Skarb Państwa jego wierzytelności wobec skarżącego z kwot przyznanych mu przez Trybunał tytułem tzw. słusznego zadośćuczynienia. Komitet Ministrów – jak trafnie wskazują projektodawcy – mógłby w takich przypadkach domagać się ponownego wypłacenia przez Polskę zasądzonych kwot.

Również na aprobatę zasługuje nowelizacja ustawy z dnia 13 lutego 1984 r. o funkcjach konsulów Rzeczypospolitej Polskiej, wprowadzająca zakaz sporządzania przez konsula aktu poświadczenia dziedziczenia oraz przyjmowania wykazu inwentarza. Uzasadnieniem dla przyjęcia powyższego rozwiązania było uproszczenie oraz skrócenie procedury ustalenia masy spadkowej oraz nienarażanie spadkobierców na nadmierne koszty.Por. projekt rządowej ustawy wraz z uzasadnieniem z dnia 26 sierpnia 2014 r., s. 15. Wskazać należy, że wprowadzenie możliwości złożenia wykazu inwentarza przed konsulem łączyłoby się z koniecznością narażenia spadkobierców na niedogodności oraz wydłużyłoby procedurę składania wykazu inwentarza. Zgodnie bowiem z art. 19 ust. 4 ustawy o funkcjach konsulów Rzeczypospolitej Polskiej konsul może sporządzić akt notarialny, pod warunkiem uzyskania od Ministra Sprawiedliwości pisemnego upoważnienia wydanego na wniosek Ministra Spraw Zagranicznych, zatem za każdym razem, gdyby konsul miał przyjąć wykaz inwentarza, a z czynności tej należy sporządzić protokół w formie aktu notarialnego, byłby zobligowany uzyskać wskazane wyżej upoważnienie od Ministra Sprawiedliwości, co z pewnością doprowadziłoby do niepożądanego znacznego wydłużenia procedury składania wykazu inwentarza. Wskazać należy, że opisana wyżej regulacja znalazła aktualnie odzwierciedlenie w art. 30 ustawy z dnia 25 czerwca 2015 r. Prawo konsularne, która to ustawa uchyliła dotychczas obowiązującą ustawę z dnia 13 lutego 1984 r. o funkcjach konsulów Rzeczypospolitej Polskiej.

Nie powinna również budzić zastrzeżeń nowelizacja ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Dodane nowelizacją przepisy zawarte w art. 113 ust. 3a, 4, art. 115a ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych mają na celu realizację omawianej konieczności przeniesienia  przepisów regulujących materię o charakterze ustawowym znajdującą się dotychczas w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 października 1991 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania przy zabezpieczaniu spadku i sporządzaniu spisu inwentarza. Natomiast wprowadzony nowelizacją art. 121a komentowanej ustawy odnosi się do wypadków, gdy skarżący po wydaniu orzeczenia przez Europejski Trybunał Praw Człowieka pozostaje w dalszym ciągu dłużnikiem Skarbu Państwa z tytułu nieuiszczonych należności sądowych. Wskazuje się, że celem niniejszej regulacji jest zapobieganie sytuacjom, w których mimo stwierdzenia przez Europejski Trybunał Praw Człowieka, że w postępowaniu krajowym doszło do naruszenia praw człowieka, w dalszym ciągu są prowadzone czynności w celu wykonania orzeczenia krajowego i ściągnięcia należności sądowych od skarżącego.Por. tamże, s. 17.

5. Wnioski

Komentowana w niniejszym opracowaniu nowelizacja prawa spadkowego dokonana ustawą z 20 marca 2015 r. wprowadza zmianę dotychczasowej zasady na rzecz przyjęcia, że brak aktywności ze strony spadkobiercy powoduje przypisanie skutku, iż ten nabywa spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Zarówno przyjęcie jednej, jak i drugiej koncepcji budzi wiele kontrowersji, a w burzliwej dyskusji nad tą materią w nauce prawa można odnaleźć głosy zarówno pozytywnie oceniające nowelizację, jak również wobec niej krytyczne.

Zwolennicy utrzymania zasady, że uchybienie przez spadkobiercę ustawowego terminowi do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku powinno wiązać się z przyjęciem, że spadkobierca nabywa spadek bez ograniczenia swojej odpowiedzialności za długi spadkowe (proste przyjęcie spadku), podnoszą następujące argumenty. Po pierwsze, wskazują, że najczęściej długi obciążające spadek wynikają z zobowiązań zaciąganych przez spadkobiercę na zaspokajanie potrzeb rodziny; z okoliczności tej wyciąga się wniosek, iż skoro spadkobiercy korzystali z zaciągniętych zobowiązań, powinni oni ponosić konsekwencje swojej opieszałości w postaci przyjęcia odpowiedzialności za długi także ze swojego majątku.Por. K. Przybyłowski, Ukształtowanie zasad, s. 246. Po drugie, podnosi się, że skutki dziedziczenia dotyczą nie tylko osoby spadkobiercy, ale mają znaczenie dla szerszej grupy osób, w związku z tym pożądane jest przez te osoby, aby spadkobierca zainicjował postępowanie spadkowe i złożył oświadczenie o odpowiedniej treści. Skłonieniu spadkobiercy do podjęcia działania ma służyć właśnie wprowadzenie ujemnych dla niego skutków w postaci prostego nabycia spadku.Por. J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe, s. 140. Po trzecie, podnosi się, że aktualnie obowiązujące przepisy zapewniają należytą ochronę spadkobiercy z uwagi na wprowadzone w art. 1015 § 2 k.c. wyjątki od zasady nabywania spadku wprost, przez osoby nieposiadające pełnej zdolności do czynności prawnych, osoby, wobec których istnieją przesłanki do ubezwłasnowolnienia całkowitego, jak również rozciągnięcie skutku w postaci przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza na spadkobierców, którzy nie złożyli oświadczenia woli, w przypadku przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza przez chociażby jednego z nich (art. 1016 k.c.).Por. uwagi Sądu Najwyższego do poselskiego projektu ustawy z 5 grudnia 2012 r. Po czwarte, podnosi się, że nowelizacja z 20 marca 2015 r. zakłada w praktyce przerzucenie całości ryzyka związanego z brakiem spłaty zadłużenia na wierzycieli, co ma pogłębić niekorzystną asymetrię pomiędzy wierzycielami a dłużnikami spadkowymi. W konsekwencji powyższego wskazuje się, że nowelizacja wpłynie negatywnie na bezpieczeństwo udzielania kredytów i pożyczek, co przełoży się na zwiększenie trudności w ich otrzymaniu.Por. opinia Związku Banków Polskich z 7 stycznia 2014 r. do rządowego projektu ustawy nowelizującej, s. 6; M. Gutowski, (w:) Opinia Naczelnej Rady Adwokackiej do projektu rządowej ustawy z dnia 4 marca 2014 r., s. 4. Po piąte, wskazuje się, że skoro przyczyną problemów społecznych związanych z aktualnie obowiązującą regulacją jest niski poziom świadomości prawnej społeczeństwa, zatem chybione jest dostosowywanie poziomu prawa do niskiego poziomu świadomości prawnej społeczeństwa, albowiem jedną z funkcji prawa jest kształtowanie świadomości prawnej społeczeństwa.Por. M. Gutowski, (w:) Opinia Naczelnej Rady Adwokackiej, s. 2. Po szóste, podnosi się, że niezłożenie przez spadkobiercę oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku nie rozstrzyga ostatecznie o jego odpowiedzialności za długi spadkowe. Ochronie spadkobiercy służy wówczas możliwość uchylenia się od oświadczenia o przyjęciu spadku wprost, w przypadkach gdy działał on pod wpływem błędu lub groźby.Por. J. Gwiazdomorski, Stanowisko prawne spadkobiercy według polskiego prawa spadkowego, „Przegląd Notarialny” 1947, z. V–VI, s. 439. Szerzej por. J. Pisuliński, Niektóre problemy związane z terminem do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, „Rejent” 1992, nr 6, s. 54–76. Po siódme wreszcie, podnosi się, że analiza prawnoporównawcza proponowanej zmiany nasuwa wiele wątpliwości.Por. M. Gutowski, (w:) Opinia Naczelnej Rady Adwokackiej, s. 4. Systemy prawne państw, z których Kodeks cywilny czerpał wzorce, przewidują jako zasadę, że ograniczona odpowiedzialność spadkobierców wymaga ich aktywności w postaci albo wyraźnego oświadczenia stosownej treści (§ 800, 802 austriackiego k.c., art. 793 i 794 francuskiego k.c., art. 580 szwajcarskiego k.c.), albo wniosku o ogłoszenie upadłości spadku lub ustanowienia zarządu spadku (§ 1980, 1981 oraz § 1975 niemieckiego k.c.).

Wśród argumentów przemawiających za nowelizacją spadkobrania w Polsce i wprowadzeniem jako zasady, że brak oświadczenia spadkobiercy w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o tytule swego powołania, powoduje przyjęcie przez niego spadku z dobrodziejstwem inwentarza, jako koronny argument zarówno w nauce prawa, jak i orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje się, że dotychczasowa regulacja rozmija się z powszechnym poczuciem prawnym społeczeństwa, albowiem stwarza „pułapkę” dla nieświadomych spadkobierców, skutkiem czego niejednokrotnie zobowiązani są oni regulować długi spadkowe wielokrotnie przewyższające wartość stanu czynnego spadku.Por. projekt rządowej ustawy wraz z uzasadnieniem z dnia 26 sierpnia 2014 r., s. 6; postanowienie Sądu Najwyższego z 29 listopada 2012 r., II CSK 171/12, LEX nr 1314358; opinia Krajowej Izby Radców Prawnych do rządowego projektu ustawy z dnia 19 marca 2014 r., s. 1–2. Por. J. Ciszewski, Ustawowe i umowne ograniczenia odpowiedzialności osobistej, s. 23; E. Drozd, (w:) System prawa cywilnego, s. 370; G. Gorczyński, Oświadczenie o przyjęciu i odrzuceniu spadku, s. 131–142; J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w zarysie, s. 145; B. Kordasiewicz, (w:) System Prawa Prywatnego, s. 490; J. Kosik, (w:) System prawa cywilnego. Prawo spadkowe, s. 276; J. Kremis, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, nb. 12; E. Macierzyńska-Franaszczyk, Wybrane problemy odpowiedzialności za długi spadkowe, s. 421; taż, Odpowiedzialność za długi spadkowe, s. 257–258; J. Piątowski, Prawo spadkowe, s. 216–217; E. Skowrońska-Bocian, Prawo, s. 137; M. Załucki, Perspektywy rekodyfikacji polskiego prawa spadkowego, s. 362. W tej materii zwraca się uwagę, że powszechnie obywatele nie zdają sobie sprawy z tego, że brak ich aktywności po dowiedzeniu się o tytule swego powołania do spadku może spowodować negatywne konsekwencje w postaci przyjęcia spadku bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe. W związku z tym podnosi się, że aksjologicznie poprawne jest przyjęcie zasady, że niezłożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku pociągać będzie za sobą nabycie spadku z dobrodziejstwem inwentarza, takie rozwiązanie będzie bowiem odpowiadać oczekiwaniom społecznym.Por. B. Kordasiewicz, (w:) System Prawa Prywatnego, s. 491. W dalszej kolejności wskazuje się, że dotychczasowa regulacja prowadzi do sytuacji, w której spadkobierca jest zobowiązany zaspokoić ze swojego  majątku długi wynikające ze zdarzenia prawnego, z którym nie miał żadnego związku, co w konsekwencji stoi w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego.Por. J. Ciszewski, Ustawowe i umowne ograniczenia odpowiedzialności osobistej, s. 17–30; uwagi Sądu Najwyższego do rządowego projektu ustawy z dnia 15 stycznia 2014 r., s. 2–3. Rozwiązaniem tego problemu ma być właśnie wprowadzenie jako zasady dziedziczenia spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Ponadto podnosi się, że zasady systemu odpowiedzialności za długi spadkowe powinny mieć na celu zachowanie ekonomicznej neutralności następstwa śmierci spadkodawcy.Por. E. Macierzyńska-Franaszczyk, Odpowiedzialność za długi spadkowe, s. 328. W związku z tym wskazuje się, że pożądanym rozwiązaniem powinno być zapewnienie spadkobiercom korzyści wynikających z przysporzenia majątkowego mortis causa, co powinno wyprzedzać ochronę wierzycieli spadkowych.Por. tamże, s. 327–332. Za wprowadzeniem nowelizacji przemawiać ma także analiza prawnoporównawcza. Zwraca się uwagę, że najnowsze kodeksy cywilne wprowadzają jako zasadę ograniczoną odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe. W tej materii wskazuje się art. 1175 projektu rosyjskiego Kodeksu cywilnego, art. 1244 ormiańskiego Kodeksu cywilnego, § 6:96 węgierskiego Kodeksu cywilnego, art. 229 marokańskiego Kodeksu cywilnego czy obowiązujący w stanie Luizjana Stanów Zjednoczonych Ameryki art. 1416 Kodeksu cywilnego stanu Luizjana oraz art. 625 ust. 2 Kodeksu cywilnego kanadyjskiej prowincji Quebec.Por. projekt rządowej ustawy wraz z uzasadnieniem z dnia 26 sierpnia 2014 r., s. 8.

Ocena zasadności dokonywania całkowitej zmiany modelu dziedziczenia w prawie polskim sprowadza się do wyważenia dwóch wartości. Z jednej strony ochrony interesów spadkobierców, którzy w dotychczasowym stanie prawnym narażeni są na nieograniczoną odpowiedzialność za długi obciążające spadek, jednakże – co wymaga podkreślenia – wyłącznie w wypadku zaniechania złożenia przez nich oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku w terminie sześciu miesięcy od dowiedzenia się o tytule swego powołania. Z drugiej strony ochrony interesów wierzycieli spadkowych, którzy z zasady występują z pozycji słabszej niż spadkobiercy. Wydaje się, że argumenty przemawiające za zmianą modelu spadkobrania w Polsce na rzecz wprowadzenia zasady, iż brakowi aktywności spadkobiercy przypisywany jest skutek w postaci przyjęcia przez niego spadku z dobrodziejstwem inwentarza, nie są przekonywające. Aksjologicznego uzasadnienia nie znajdują argumenty wskazywane za dokonaniem zmiany zasad spadkobrania w postaci wyjścia naprzeciw oczekiwaniom społecznym czy niskiej świadomości prawnej społeczeństwa. W tym względzie należy wskazać, że jedną z funkcji prawa jest właśnie kształtowanie świadomości prawnej społeczeństwa, niejednokrotnie zgodnie z zasadą ignorantia iuris nocet. W związku z tym swoiste „równanie w dół” przez dostosowanie prawa do świadomości prawnej społeczeństwa wydaje się rozwiązaniem chybionym, w szczególności gdy niesie za sobą zagrożenie interesów innej grupy społecznej, jaką są wierzyciele spadkowi. Ponadto należy zwrócić uwagę, że zerwanie z dotychczasową regulacją spadkobrania spowodowało odejście od wieloletniego dorobku zarówno nauki prawa, jak i orzecznictwa w tej materii, co w początkowych przynajmniej latach od wprowadzenia nowej regulacji może powodować zagrożenie bezpieczeństwa obrotu prawnego. Zwrócenia uwagi wymaga także okoliczność, że wprowadzenie jako zasady dziedziczenia z ograniczeniem odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe, a zatem uprzywilejowanego z punktu widzenia spadkobierców modelu spadkobrania, dziedziczenie spadku w sposób nieograniczony może stać się fikcją. W tej materii w nauce prawa wskazuje się, że proste przyjęcie spadku może znaleźć zastosowanie w wypadku spadków niezadłużonych, a skłaniać spadkobierców do przyjęcia spadku wprost mają zasady ekonomiki postępowania spadkowego, a także uproszczona i stosunkowo szybka wówczas procedura nabycia praw do spadku.Por. E. Macierzyńska-Franaszczyk, Odpowiedzialność za długi spadkowe, s. 329. Trudno jest zgodzić się z tym zapatrywaniem, biorąc pod uwagę szeroko komentowaną w nauce prawa niską świadomość prawną społeczeństwa, a także dość powszechną bierność spadkobierców w podejmowaniu czynności zmierzających do nabycia praw do spadku. W konsekwencji powyższego uprawniona wydaje się być teza, że w powszechnej świadomości obywateli utrwali się, że zawsze bezpieczniej jest nabyć spadek z ograniczeniem odpowiedzialności za długi spadkowe. Mając na uwadze wskazane wyżej argumenty, a także – jak dowodzi praktyka – częstą bierność spadkobierców w podejmowaniu czynności spadkowych, wydaje się, że omawiana nowelizacja prawa spadkowego doprowadzi do tego, że nieograniczona odpowiedzialność za długi spadkowe stanie się fikcją.

Dokonując podsumowania niniejszych rozważań, nie można tracić z oczu okoliczności, że dotychczasowa regulacja stwarzała możliwość przyjęcia przez spadkobiercę odpowiedzialności za długi spadkowe, z których powstaniem nie był on związany i z których nie osiągnął żadnych korzyści. Wydaje się, że wystarczającą formą ochrony spadkobiercy w takich przypadkach powinno być wydłużenie terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, połączone z pracą na rzecz poprawienia stanu świadomości prawnej społeczeństwa. Rozwiązanie to z jednej strony zapewniałoby należytą ochronę spadkobiercy, a z drugiej strony nie pociągałoby za sobą niekorzystnych zmian, jakie może spowodować całkowita zmiana modelu dziedziczenia w Polsce, które – jak zostało to już podniesione – nie są praktycznie w ogóle przez projektodawców zbadane i oszacowane. Z tych względów omawianą nowelizację zasad odpowiedzialności za długi spadkowe w prawie polskim należy ocenić negatywnie.