I. Wstęp

Celem niniejszego opracowania jest ukazanie modelu funkcjonowania instytucji specjalisty w polskich i ukraińskich ustawach procesowych, którego zasadniczą rolą jest ujawnianie, zbieranie i utrwalenie dowodów na miejscu przestępstwa. Jest on więc z jednej strony niezwykle interesującą figurą procesową – posiadającą umiejętności, uzdolnienia techniczne i profesjonalną wiedzę z zakresu nauk przyrodniczych i kryminalistycznych, ale także ważnym uczestnikiem postępowania, ponieważ od właściwie przeprowadzonych czynności procesowych z jego udziałem zależeć będzie dalszy los postępowania. Innymi słowy, to specjalista jest pierwszym ogniwem w procesie poznania prawdy i podmiotem współodpowiedzialnym za dokonanie prawdziwych ustaleń faktycznych. Warto zaznaczyć, że porównanie polskiego i ukraińskiego modelu funkcjonowania instytucji specjalisty jest uzasadnione przede wszystkim z uwagi na występowanie istotnych podobieństw w korzystaniu przez organy procesowe z ich wiedzy i umiejętności technicznych, ale także ma na celu ukazanie pewnych – dość znacznych – różnic. Dodatkowo, ukraińska ustawa procesowa obowiązująca od dnia 19 listopada 2012 r., mająca zresztą kompleksowy charakter (obejmuje bowiem reformę prawa karnego materialnego i aktów normatywnych o charakterze ustrojowym), poprzedzona była szeroką dyskusją przedstawicieli nauki i praktyki również co do zakresu uregulowania pomocników procesowych, w tym specjalistów. Autorzy mają przy tym pełną świadomość, że ramy opracowania nie pozwalają na kompleksową analizę wszystkich problemów funkcjonowania instytucji specjalisty, niemniej jednak starali się ukazać te najważniejsze aspekty, które pozwolą czytelnikowi na dokonanie własnych przemyśleń i wyciągnięcie wniosków pozwalających na ocenę obu regulacji prawnych. Wskazać także należy, że niniejszy artykuł jest wstępem do szerszej publikacji, obejmującej kwestię postępowania dowodowego, ze szczególnym uwzględnieniem zasad procesowych to postępowanie regulujących, a także kwestii wykorzystania tzw. „dowodów naukowych”Pojęcie „dowód naukowy” ma charakter umowny i oznacza zwykle dowód dostarczany przez ekspertów opierających się na specjalistycznych, w tym zwłaszcza nowoczesnych (opartych na najnowszej technice), uprzednio niestosowanych bądź kontrowersyjnych metodach badawczych i analizach, który jest następnie traktowany jako środek dowodowy w postępowaniu – por. E. Gruza, Przyczynek do zagadnienia dopuszczalności i wykorzystywania „dowodów naukowych” w procesie karnym, „Przegląd Sądowy” 1995, nr 7–8, s. 85; D. Karczmarska, (w:) R. Kmiecik, D. Karczmarska, A. Taracha, Prawo dowodowe. Zarys wykładu, pod red. R. Kmiecika, Wydawnictwo Zakamycze 2005, s. 245–246; S. Zabłocki, O procesie unaukowienia opinii biegłych, „Palestra” 2005, nr 7–8, s. 211; S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2009, s. 346–348; J. Wójcikiewicz, Dowód naukowy w procesie sądowym, Instytut Ekspertyz Sądowych w Krakowie 2000, s. 8 i n. w polskim i ukraińskim procesie karnym.

II. Specjalista w polskim procesie karnym

A. Uwagi wprowadzające

Kodeks postępowania karnego z 1969 r.Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 14 maja 1969 r. nr 13, poz. 96). – obowiązujący do 31 sierpnia 1998 r. – chociaż nie znał instytucji specjalisty, to jednak organy prowadzące postępowanie przygotowawcze posługiwały się w trakcie czynności dowodowych na miejscu przestępstwa osobami posiadającymi niezbędną wiedzę w zakresie ujawniania, zabezpieczania i utrwalania dowodów. Rolę tę pełnili milicyjni, a następnie policyjniMocą ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz.U. z 1990 r. nr 30, poz. 179 z późn. zm.) z dniem 5 maja 1990 r. Policja zastąpiła Milicję Obywatelską. technicy kryminalistyki, a aktem prawnym o charakterze wewnętrznym regulującym szczegółowo ich udział w czynnościach dowodowych na miejscu przestępstwa była Instrukcja dochodzeniowo-śledcza Milicji ObywatelskiejUregulowana zarządzeniem nr 55 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 19 lipca 1976 r. w sprawie prowadzenia przez Milicję Obywatelską postępowania przygotowawczego, zastąpiona następnie zarządzeniem nr 1426 Komendanta Głównego Policji z dnia 23 grudnia 2004 r. w sprawie metodyki wykonywania czynności dochodzeniowo-śledczych przez służby policyjne wyznaczone do wykrywania przestępstw i ścigania ich sprawców.. Udział technika kryminalistyki, wchodzącego w skład grupy operacyjnej dokonującej badania miejsca zdarzenia, był ponadto w pełni akceptowany wśród przedstawicieli nauk kryminalistycznychW. Gutekunst, Kryminalistyka, zarys systematycznego ujęcia, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1974, s. 99, posługiwał się pojęciem „inspektor techniki kryminalnej”. B. Cader, J. Gruba, J. Gurgul, T. Hanausek, Anna. Zabójstwo z lubieżności. Studium kryminalistyczno-procesowe, Warszawa 1981, s. 7..

W trakcie dyskusji nad reformą postępowania karnego sformułowano postulat kodeksowego uregulowania pozycji pomocników procesowych dokonujących czynności dowodowych na miejscu przestępstwaJ. Gurgul, Problemy dowodowe w procesie karnym. Dyskusja nad reformą prawa karnego, „Problemy Praworządności” 1989, nr 4, s. 63.. Znalazł on następnie odzwierciedlenie w projekcie Kodeksu postępowania karnego w wersji z 1994 roku. Przepis art. 200 § 1 projektu stanowił, że jeżeli dokonanie oględzin, eksperymentu lub ekspertyzy wymaga czynności technicznych, w szczególności takich, jak: wykonanie pomiarów, obliczeń, zdjęć, utrwalanie śladów, do udziału w nich można wezwać specjalistów. W doktrynie wskazano słuszność ustawowego uregulowania instytucji tego pomocnika procesowegoM. Kulicki, Projekt kodeksu postępowania karnego kryminalistyka, „Problemy Współczesnej Kryminalistyki”, Tom I, Warszawa 1996, s. 22; J. Gurgul, Uwagi do niektórych przepisów rozdziałów 21 i 22 projektu kodeksu postępowania karnego (w wersji z 1994 r.), „Państwo i Prawo” 1995, z. 4, s. 90–91., chociaż wątpliwości budziła jednak jego nazwa, jak i zakres czynności dowodowych przeprowadzanych z jego udziałem. Zdaniem J. Gurgula pojęcie „specjalista” kojarzone było z biegłym sensu stricto i odpowiedniejszy byłby tutaj rzeczownik „pomocnik” z przymiotnikiem „procesowy”. Ów autor zwracał także uwagę na możliwie najszersze ujęcie czynności dowodowych, w jakich winien brać on udział, a wykonywane czynności techniczne, poprzez użycie zwrotu „w szczególności”, miały jedynie przykładowy charakterJ. Gurgul, Uwagi, s. 91.. W literaturze wskazywano również, że projektowana regulacja dotycząca specjalisty winna być tak zredagowana, aby albo wskazane tam czynności były wyliczeniem przykładowym, albo należałoby dodać nazwy innych czynności procesowych, przy których udział specjalistów bywa potrzebny – np. przeszukanie, niektóre szczególne formy przesłuchania. Specjalista może być również potrzebny przy odtwarzaniu przez świadka swego lub cudzego działania, przy odtwarzaniu wygląduM. Kulicki, Projekt kodeksu, s. 22. .

W Kodeksie postępowania karnego z 6 czerwca 1997 r.Dz.U. nr 89, poz. 555 z późn. zm., obowiązujący od 1 września 1998 r. (dalej: k.p.k.) ustawodawca, regulując instytucję specjalisty w art. 205 § 1 k.p.k., nadał mu następujące brzmienie: „jeżeli dokonanie oględzin, eksperymentu, ekspertyzy, zatrzymania rzeczy lub przeszukania wymaga czynności technicznych, w szczególności takich, jak wykonanie pomiarów, obliczeń, zdjęć, utrwalenie śladów, można do udziału w nich wezwać specjalistów”. W obecnym kształcie ustawy, ustalonym na mocy tzw. „noweli styczniowej” z 10 stycznia 2003 r. (Dz.U. nr 17, poz. 155) katalog czynności dowodowych, w których można wezwać specjalistów, został rozszerzony o przesłuchanie przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość. Kompetencje specjalisty, będącego co do zasady technikiem kryminalistyki, uregulowane w art. 205 i art. 206 k.p.k., wynikają także z przepisów prawa o charakterze wewnętrznym. Na pierwszy plan wysuwają się zarządzenie nr 109 Komendanta Głównego Policji z dnia 15 lutego 2012 r. w sprawie niektórych form organizacji i ewidencji czynności dochodzeniowo-śledczych Policji oraz przechowywania przez Policję dowodów rzeczowych uzyskanych w postępowaniu karnymDz. Urz. KGP z 2012 r., poz. 6 – wydany na podstawie art. 7 ust. 1 pkt 2 ustawy o Policji, który uchylił uprzednio wskazane zarządzenie nr 1426 Komendanta Głównego Policji z dnia 23 grudnia 2004 r. oraz wytyczne nr 3 Komendanta Głównego Policji z dnia 15 lutego 2012 r. w sprawie wykonywania czynności dochodzeniowo-śledczych przez policjantówDz. Urz. KGP z 2012 r., poz. 7.. Kodeksowe uregulowanie instytucji specjalisty, zdaniem autorów, jest posunięciem trafnym, ponieważ po pierwsze, nadaje tej figurze procesowej należne – istotne znaczenie w skomplikowanym procesie ujawniania, zbierania i utrwalania dowodów, które służą następnie biegłym do sporządzania szeregu ekspertyz, a organom procesowym do czynienia prawdziwych ustaleń faktycznych. Po wtóre, nie ulega wątpliwości, że w praktyce organów prowadzących postępowanie przygotowawcze specjalista – technik kryminalistyki występuje niezwykle często, a w takich czynnościach jak oględziny miejsca zdarzenia jest ich wręcz nieodzownym uczestnikiem.

B. Rola specjalisty

Rolą specjalisty jest uczestnictwo w wyliczonych w treści przepisu art. 205 § 1 k.p.k. czynnościach dowodowych, które mają jedynie techniczny charakter, w szczególności takich, jak wykonywanie pomiarów, obliczeń, zdjęć, utrwalenie śladów. Tak wąska regulacja nie jest trafna, nie odpowiada bowiem potrzebom praktyki i spotkała się z krytyką przedstawicieli doktryny procesu karnego, jak i nauk kryminalistycznychJ. Gurgul, Instytucja specjalisty w procesie karnym (Artykuł dyskusyjny), „Prokuratura i Prawo” 1998, z. 11–12, s. 125; J. Jerzewska, Biegły a specjalista. Problemy współczesnej kryminalistyki, Tom III, Warszawa 2000, s. 130; M. J. Lisiecki, Wykorzystanie osób posiadających wiadomości i umiejętności specjalistyczne do pomocy w prowadzeniu czynności procesowo-kryminalistycznych, (w:) Doctrina multiplex veritas una. Księga ofiarowana Profesorowi M. Kulickiemu, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2004, s. 193; Z. Kegel, Specjaliści, ich status prawny i rola w czynnościach procesowych, (w:) Księga pamiątkowa ku czci prof. Józefa Wąsika, pod red. L. Boguni, Wrocław 1999, s. 149; K. Sławik, Wybrane aspekty z działalności biegłych, tłumaczy i specjalistów, (w:) Czynności procesowo-kryminalistyczne w polskich procedurach. Materiały z konferencji naukowej i IV Zjazdu Katedr Kryminalistyki. Toruń 5–7 maja 2004, pod red. V. Kwiatkowskiej-Darul, Wydawnictwo UMK, Toruń 2004, s. 49. . Określenie przedmiotowego zakresu wykorzystania specjalisty tylko do katalogowo wymienionych w art. 205 § 1 k.p.k. czynności procesowo-kryminalistycznych oraz zawężenie jego roli do wykonywania czynności technicznych nie pozwala na pełne wykorzystanie wiedzy i umiejętności specjalistycznych osób reprezentujących różne dziedziny nauki i praktyki. W rzeczywistości bowiem specjaliści wykonują wiele innych czynności, np.: wykonują szkice (zwłaszcza w skomplikowanych i poważnych wydarzeniach), przygotowują dokumentację techniczną i udzielają pomocy w badaniach identyfikacyjnych (np. osmologicznych), utrwalają przebieg przesłuchań, zwłaszcza okazań osób i rzeczyM. J. Lisiecki, Wykorzystanie osób, s. 193; K. Sławik, Wybrane aspekty, s. 49–50.. Niezwykle trafnie wskazuje ponadto J. Gurgul, że przymiotniki „techniczny” i „pomocniczy” znaczą: drugorzędny, uboczny, działający na zasadzie bezmyślnego mechanizmu. Na szczęście ustawodawca, chyba nieświadomie w art. 205 k.p.k. ograniczając specjalistę do wykonywania czynności technicznych, nie określił zakresu ani także metod czynności technicznych przeprowadzanych przez specjalistów. Byłoby to oczywistym zaprzeczeniem dorobku nauki kryminalistyki w jej części technicznej.

Warto podkreślić, że w polskiej ustawie procesowej specjalista de lege lata nie pełni funkcji konsultanta procesowego. Świadomie zatem (bądź nieświadomie) poza margines unormowania usunięto tych ekspertów, którzy w praktyce pomagają organom ścigania w dokonywaniu czynności dochodzeniowo- ‑śledczych, niebędących jednocześnie czynnościami technicznymi, np. współpracujących przy budowaniu wersji kryminalistycznych w oparciu o ustalony przez nich modus operandi. Brak jest także podstawy prawnej dla uczynienia z technika kryminalistyki osoby służącej radą, pomocą w postaci konsultacji względem organów procesowych. Zaniechanie uregulowania instytucji konsultanta nie jest rozwiązaniem trafnymNa co słusznie wskazuje m.in. E. Żywucka-Kozłowska, Kryminalistyk jako konsultant w działaniach operacyjnych Policji, „Problemy Współczesnej Kryminalistyki”, Tom V, Warszawa 2002, s. 211.. Współczesne postępowanie karne wymagające dokonywania ustaleń faktycznych na podstawie różnych dziedzin nauki i techniki rodzi potrzebę uregulowania instytucji konsultanta-doradcy. Nie wykonywałby on oczywiście – tak jak specjalista – „czynności technicznych”, ale mógłby służyć radą organom procesowym, w tym zwłaszcza sędziemu orzekającemu o winie i odpowiedzialności karnej oskarżonego w zakresie wiadomości specjalnych, np. jak prawidłowo sformułować pytania do biegłego – objaśniając często zupełnie nieznaną materię, w jakiej opiniował będzie przyszły biegły. Na gruncie obowiązujących przepisów k.p.k. jedynym możliwym sposobem poznania wiedzy z dziedzin nauki nieznanych organowi procesowemu, w tym zwłaszcza sądowi orzekającemu, jest dopuszczenie dowodu z opinii biegłego, który musi wydać opinię abstrakcyjną – niedotyczącą w sumie bezpośrednio kwestii odpowiedzialności karnej oskarżonego za zarzucany mu czyn zabroniony. Regulacja dotycząca specjalisty w k.p.k. i brak uregulowania instytucji konsultanta są więc w konsekwencji słusznie uznawane za co najmniej połowiczneTak: K. Sławik, Wybrane aspekty, s. 48; A. Czapigo, Rola biegłego a rola specjalisty w procesie karnym – aspekty praktyczne na tle rozwiązań modelowych, „Prokuratura i Prawo” 2000, z. 9, s. 110. . Zasadne byłoby zatem de lege ferenda uregulowanie roli konsultanta będącego również pomocnikiem procesowym w prowadzeniu przez organy zarówno postępowania przygotowawczego, jak i jurysdykcyjnego czynności dowodowo-kryminalistycznych. Autorzy opowiadają się przy tym za możliwie niekazuistycznym określeniem udziału tego rodzaju pomocników procesowych w postępowaniu dowodowym, gdyż obecna polska regulacja jest zbyt sztywna i nie pasuje do realiów współczesnego procesu karnego. Warte podkreślenia jest to, że zarówno specjaliści, jak i konsultanci procesowi poprzez wykorzystanie swej fachowej wiedzy mogliby pomagać organom procesowym w zgromadzeniu materiału dowodowego bez konieczności wydawania opinii, oczywiście przy założeniu, że organy procesowe mogłyby korzystać z oświadczenia procesowego takiego źródła dowodowego tylko wtedy, gdy Kodeks postępowania karnego nie wymaga szczególnej formy dla przeprowadzenia danego dowoduA. Czapigo, Rola biegłego, s. 111. .

Przepis art. 205 § 1 k.p.k. przesądza także o charakterze czynności dokonywanych przez specjalistów, zezwalając na ich wezwanie wtedy, gdy przy dokonywaniu czynności procesowych potrzebne są szeroko pojęte czynności techniczne. Jeśli zatem w toku postępowania dowodowego pojawi się problem teoretyczny, którego rozstrzygnięcie wykracza poza zakres wiedzy organu procesowego, konieczne jest powołanie biegłego w celu wydania opinii abstrakcyjnej, a nie wezwanie specjalistyPodobnie: K. Dudka, Charakter prawny i rola specjalisty w polskim procesie karnym, (w:) W kręgu teorii i praktyki prawa karnego. Księga poświęcona pamięci Profesora Andrzeja Wąska, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2005, s. 694..

Istotną kwestią wymagającą uwagi jest ustalenie, czy katalog czynności procesowych, o których mowa w art. 205 § 1 k.p.k., ma charakter wyczerpujący, czy też jedynie przykładowy. Autorzy stoją na stanowisku, że katalog tych czynności ma jedynie przykładowy charakter. Pogląd ten można uzasadnić stwierdzeniem, że przepis art. 206 § 1 k.p.k., statuujący, że do specjalistów stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące biegłych (z wyjątkiem art. 194, 197, 200 i 202), odsyła do przepisu art. 198 § 1, który pozwala w razie potrzeby wezwać specjalistów również do udziału w przeprowadzeniu dowodów, przez co należy rozumieć także jego uczestnictwo w przesłuchaniu podejrzanych (oskarżonych) lub świadków, przesłuchiwanych również przy użyciu urządzeń technicznych na odległość. Nie ulega ponadto wątpliwości, że czynności, których przeprowadzenie wymaga udziału specjalisty, są czynnościami dowodowymiTamże, s. 693., czyli takimi, które stanowią źródło poznania prawdy materialnej w procesie karnym. Co więcej, za takim rozumieniem tych czynności przemawia wyrażony w piśmiennictwie pogląd, zgodnie z którym pomoc specjalisty może być nieodzowna w innych jeszcze czynnościach, np. przy okazaniu w celu utrwalenia na taśmie przebiegu zdarzeniaR. A. Stefański, (w:) J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S. M. Przyjemski, R. A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Tom I, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2003, s. 947–948; a także K. Dudka, Charakter prawny, s. 693.. Pod adresem organów procesowych jest formułowany również postulat braku ograniczenia do enumeratywnie wyliczonych w art. 205 czynności procesowych, w których mogliby brać udział specjaliści, a także postulat większej swobody organów procesowych w korzystaniu z ich pomocy w zależności od konkretnej sytuacji procesowej i technicznejT. Tomaszewski, Dowód z opinii biegłego w procesie karnym, Instytut Ekspertyz Sądowych im. prof. dr. Jana Sehna w Krakowie 1998, s. 21.. Odnotować jednak należy, że część przedstawicieli doktryny opowiada się za wyczerpującym ujęciem w art. 205 § 1 k.p.k. czynności procesowych specjalistówT. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego oraz Ustawa o świadku koronnym. Komentarz, wydanie 5, Lex a Wolters Kluwer business, Warszawa 2008, s. 478; a także J. Kasprzak, Technik kryminalistyki w roli specjalisty przed sądem, Centrum Szkolenia Policji, Legionowo 2009, s. 9; R. Kmiecik, Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego – Izby Karnej w zakresie zagadnień kryminalistyczno-dowodowych w postępowaniu karnym (w latach 1997–2001), „Prokuratura i Prawo” 2002, z. 7–8, s. 32, jednakże w jego ocenie de lege ferenda należałoby inaczej zredagować art. 205 § 1 k.p.k., o ile zakres czynności procesowych (dowodowych) z udziałem specjalistów rzeczywiście miałby być szerszy (R. Kmiecik, Przegląd, s. 696), niż to obecnie określa k.p.k. .

C. Pozycja procesowa specjalisty

Omówienie powyższych uwag należy rozpocząć od stwierdzenia, że specjalista w odróżnieniu od biegłego nigdy nie składa ani pisemnej, ani ustnej opiniiJ. Kasprzak, Technik kryminalistyki, s. 12. , bierze jedynie udział w czynnościach procesowych, o których mowa w art. 205 § 1 k.p.k. W tej kwestii przepis art. 206 § 1 k.p.k. wyłącza stosowanie art. 200 k.p.k. Pomimo zatem wielu podobieństw zachodzących między specjalistą a biegłym nie można pominąć faktu, że rolą specjalisty nie jest i nie może być sporządzanie opinii, jest to zadanie tylko i wyłącznie zastrzeżone dla biegłych. Warto także zaznaczyć, że specjalista staje się uczestnikiem postępowania karnego nie na mocy postanowienia – tak jak biegły – zgodnie z art. 194 k.p.k., lecz przez wezwanie w postaci decyzji procesowej w formie zarządzenia.

Przewidziane prawem czynności procesowo- ‑kryminalistyczne, do pełnienia których wzywani są specjaliści, determinują ich zasadniczą rolę w postępowaniu karnym – rolę pomocników procesowychT. Grzegorczyk, Kodeks, s. 478; A. Kegel, Z. Kegel, Przepisy o biegłych sądowych, tłumaczach i specjalistach. Komentarz, Kantor Wydawniczy Zakamycze 2004, s. 183.. Wynika ona jednoznacznie z treści art. 205 § 1 k.p.k. Specjaliści są uczestnikami postępowania pełniącymi funkcję niesamodzielną, pomocniczą w stosunku do działalności innych uczestników – zwłaszcza organów procesowych, a także biegłych. Ustawodawca nie nakłada na organ procesowy i biegłego obowiązku przybrania specjalistów do uczestnictwa w czynnościach dowodowych. Zasadne jest jednak, by w każdej sytuacji, gdy istnieje niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodów albo gdy czynności techniczne mają charakter bardzo skomplikowany lub wymagający specjalistycznego sprzętu, albo gdy ich przeprowadzenie uzależnione jest od fachowej wiedzy, organ procesowy lub biegły korzystali z ich pomocyJ. Gurgul, Instytucja specjalisty, s. 116 i n., który słusznie poddaje krytyce próbę dzielenia zdarzeń świadczących o racjach wzywania specjalistów na trzy grupy: a) najprostsze, b) pospolite, c) poważne. Powyższy podział jest wadliwy nie tylko z powodu nieostrości wszelkich klasyfikacji, ale dodatkowo nie sposób akceptować tego stanowiska, albowiem podważa je empirycznie zdobyta wiedza, że szufladkowanie czynów przed ich sprawdzeniem jest błędem. Także: K. Dudka, Charakter prawny, s. 698. . Należy w tym miejscu zaznaczyć, że wezwanie konkretnego specjalisty przez organ procesowy następuje w formie zarządzenia, natomiast w przypadku biegłego nie wzywa on specjalisty, tylko przybiera go sobie do pomocyOdmiennie: A. Czapigo, Rola biegłego, s. 114. .

Specjaliści występują także jako osobowe źródło dowodowe. Wówczas dostarczają środka dowodowego w postaci zeznań. Przepis art. 206 § 2 k.p.k. statuuje bowiem, że w razie potrzeby można przesłuchiwać specjalistów w charakterze świadków. W poprzednio obowiązującej polskiej ustawie procesowej brak było regulacji pozwalającej przesłuchać specjalistów jako świadków. Stawali się oni osobowym źródłem dowodowym jedynie wtedy, gdy występowali jako biegli i składali opinie. Obecnie specjaliści są osobowym źródłem dowodowym od momentu ich wezwania przez organ procesowy do złożenia zeznańA. Gaberle, Dowody w sądowym procesie karnym. Biblioteka Sądowa, Oficyna Wolters Kluwer, Kraków 2007, s. 214; C. Kulesza, (w:) B. Bieńkowska, P. Kruszyński, C. Kulesza, P. Piszczek, Wykład prawa karnego procesowego, pod red. P. Kruszyńskiego, Wydawnictwo Temida 2, Białystok 2004, s. 287; A. Czapigo, Rola biegłego, s. 114; K. Dudka, Charakter prawny, s. 695, nie przekonuje jednak pogląd wyrażony przez tę autorkę, że fakultatywność odebrania od specjalisty przyrzeczenia jest dodatkowym argumentem świadczącym przeciwko uznaniu tego podmiotu za odrębne źródło dowodowe, ponieważ w przypadku świadka przepis art. 187 k.p.k. nie nakłada obowiązku odebrania przyrzeczenia; jak wskazuje praktyka sądowa, w znakomitej większości przypadków, strony nie sprzeciwiają się przesłuchaniu świadków po odebraniu przyrzeczenia, a sąd z urzędu także go nie odbiera.. Użyte przez ustawodawcę określenie „w razie potrzeby” oznacza, że organy procesowe będą mogły posiłkować się ich zeznaniami, np. w przypadku niejasności, niepełności czy sprzeczności w sporządzanych przez nich szkicach, planach, tablicach poglądowych itp.A. Czapigo, Rola biegłego, s. 114.

Występowanie specjalisty w roli świadka budzi pewne kontrowersje dotyczące tego, czy nadać mu przymiot odrębnego osobowego źródła dowodowego. Regulacja przyjęta w art. 206 § 2 k.p.k. nadaje mu tylko status świadka w ujęciu procesowym. Skuteczne wezwanie specjalisty powoduje, że dopiero od tego momentu staje się osobowym źródłem dowodowym z wszystkimi powyżej omówionymi konsekwencjami. Co niezwykle istotne, specjalista nie składa opinii, jedynie zeznaje na okoliczności związane z czynnościami dowodowymi, których dokonał lub w których uczestniczył. Oznacza to, że dostarcza on środka dowodowego w postaci swoich zeznań. Wszystkie te okoliczności przemawiają raczej przeciwko uznaniu specjalisty za odrębne osobowe źródło dowodowe, co oznacza, że w tym względzie autorzy niniejszego opracowania popierają stanowisko wypowiedziane przez K. DudkęK. Dudka, Charakter prawny, s. 696, oraz tejże autorki, Skuteczność instrumentów ochrony praw pokrzywdzonego w postępowaniu przygotowawczym w świetle badań empirycznych, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2006, s. 48. . W związku z powyższym budzi wątpliwości pogląd, zgodnie z którym z uwagi na odmienność ról procesowych oraz przedmiot zeznań (ich treść) świadka i specjalisty należałoby odróżnić (również terminologicznie) przesłuchanie w charakterze świadka od przesłuchania specjalisty, a w konsekwencji de lege ferenda „składanie sprawozdania” przez specjalistę ze swoich czynności oraz spostrzeżeńJ. Kudrelek, M. J. Lisiecki, Konfrontacja specjalistów, (w:) Procesowo-kryminalistyczne czynności dowodowe. Materiały pokonferencyjne, pod red. M. Lisieckiego i M. Zajdera, Wyższa Szkoła Policji, Szczytno 2003, s. 83.. Wydaje się również, że tworzenie dla specjalisty osobnej kategorii osobowego źródła dowodowego wcale nie przysporzy większej rangi tej figurze procesowej. Ponadto nadawanie wypowiedzi specjalisty jakiegoś szczególnego znaczenia kłóci się z zasadniczą jego rolą pomocnika procesowego i prowadzi do tworzenia kazuistycznych i przez to sztucznych rozwiązań prawnych. Poza tym zaprezentowany na poparcie powyższej tezy argument, że specjalista nie jest typowym naocznym świadkiem przebiegu zdarzenia i powinien być przesłuchany jako specjalista co do charakteru i rodzaju wykonywanych czynności technicznychTamże., jest przez to dyskusyjny, iż gdyby był świadkiem naocznym, nie mógłby pełnić roli specjalisty. W ocenie piszących nadanie specjaliście charakteru świadka w ujęciu procesowym odpowiada potrzebom praktyki wymiaru sprawiedliwości i pozostaje w zgodzie z zasadniczą ideą wprowadzenia tej instytucji do procesu karnego.

W razie przesłuchania specjalisty w charakterze świadka stosuje się do niego wprost przepisy dotyczące świadka. W takim układzie procesowym jego obowiązkiem będzie:

• obowiązek stawiennictwa na wezwanie organu procesowego i złożenia zeznania
• art. 177 § 1 k.p.k.,
• obowiązek zachowania tajemnicy służbowej i zawodowej – art. 180 k.p.k.,
• obowiązek złożenia przyrzeczenia – art. 187 § 1 k.p.k.,
• obowiązek złożenia prawdziwych zeznań – art. 188 § 1 k.p.k.

Przesłuchanie specjalisty jako świadka powoduje, że stosowanie przepisów o obowiązku złożenia przyrzeczenia wyłącza stosowanie art. 205 § 2 k.p.k., przewidującego możliwość odebrania od specjalisty niebędącego funkcjonariuszem organów procesowych przyrzeczeniaP. Hofmański, (w:) P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek. Kodeks postępowania karnego, Komentarz do artykułów 1–296, pod red. P. Hofmańskiego, wyd. 3, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2007, s. 969..

Specjaliście przysługiwać będą też określone uprawnienia:

• prawo do odmowy składania zeznań w sprawie prowadzonej przeciwko osobie najbliższej – art. 182 § 1 k.p.k.,
• prawo do uchylenia się od odpowiedzi na pytania – art. 183 § 1 k.p.k.,
• prawo do żądania zastrzeżenia danych dotyczących miejsca jego zamieszkania – art. 191 § 3 k.p.k.,
• gdy zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach dla świadka lub osoby dla niego najbliższej, jak się zdaje, specjaliście może także przysługiwać prawo do zachowania w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie jego tożsamości, w tym danych osobowych, jeżeli nie mają znaczenia dla rozstrzygnięcia w sprawie – art. 184 § 1 k.p.k.,
• prawo do żądania odszkodowania za utracony zarobek, strawnego i zwrotu kosztów podróży.

Kończąc uwagi na temat specjalisty w polskim procesie karnym, należy zaznaczyć, że oprócz dość licznych wypowiedzi w doktrynie, nie wzbudzał on szerszego zainteresowania w orzecznictwie. Warto jednak odnotować dwa judykaty, w których uwypuklona została jego istotna rola w postępowaniu dowodowym. W pierwszym orzeczeniu Sąd Apelacyjny w Krakowie, akcentując udział specjalisty w pierwszym etapie postępowania karnego, zwraca uwagę na konsekwencje wynikające z nieprawidłowego przeprowadzenia czynności dowodowych na miejscu przestępstwa, wskazując, że: „wady postępowania z dowodami rzeczowymi powodują zarówno najpoważniejsze skutki procesowe aż po brak dostatecznych dowodów winy, jak i utrudnienia czynności, a to potrzebę wzywania osób, wielogodzinnego wysłuchiwania ich zeznań, zatem znaczne nakłady, których by nie ponoszono, gdyby nie popełnione zaniedbania: brak należytego zabezpieczenia dowodów, luki w relacji z przeprowadzonych badań itp.”Wyrok z 1 kwietnia 1999 r., Aka 38/99, OSA 1999, nr 11–12, poz. 88.. W drugim orzeczeniu Sąd Najwyższy, kwestionując często występujący w praktyce fakt realizowania przez biegłego czynności procesowych – oględzin miejsca, eksperymentu oraz konfrontacji, które winny być przeprowadzane przez organy procesowe, podkreślił jednak, że rola biegłego i specjalisty polega na pomocy organom procesowym w prawidłowym przeprowadzaniu tych czynnościWyrok SN z 3 października 2006 r., IV KK 209/06, OSNKW 2006, nr 12, poz. 114, z aprobującą glosą V. Kwiatkowskiej-Wójcikiewicz, „Prokuratura i Prawo” 2009, z. 2. .

III. Specjalista w ukraińskim procesie karnym

A. Specjalista w Kodeksie postępowania karnego Ukrainy z 1960 r.

W Kodeksie postępowania karnego Ukrainy z 28 grudnia 1960 r. (Кримінальний процесуальний кодекс України, dalej: u.k.p.k. z 1960 r.)Кримінально-процесуальний кодекс України, Закон УРСР від 28 грудня 1960 р., „Відомості Верховної Ради УРСР” 1961, No 2, s. 15. udział specjalistów w postępowaniu karnym regulował art. 128¹ , wprowadzony do tego kodeksu w dniu 30 sierpnia 1971 r., a zatytułowany ,,Udział specjalisty w przeprowadzeniu czynności śledztwa”. Kodeks ten nie zawierał definicji specjalisty, a jego rozumienie wyjaśniono w doktrynie prawa jako osobę posiadającą specjalną wiedzę naukową, techniczną, w zakresie sztuki lub inną, umiejętności lub doświadczenie w tym zakresie, która udziela pomocy organowi dochodzenia, śledczemu, prokuratorowi czy sądowi w przeprowadzeniu czynności śledczych i sądowychЄ. Г. Коваленко, В. Т. Маляренко, Кримінальний процес України, 2–е видання, Київ 2008, s. 108–109.. Przywołany przepis art. 128¹ u.k.p.k. z 1960 r. przewidywał między innymi, że w razie potrzeby śledczy mógł wezwać do udziału w przeprowadzeniu czynności śledztwa specjalistę, który na podstawie swej specjalistycznej wiedzy i umiejętności miał służyć pomocą śledczemu w ujawnianiu, utrwalaniu i wyłączaniu dowodów, zwracać uwagę śledczego na okoliczności związane z ujawnianiem i utrwalaniem dowodów, udzielać informacji w sprawach zagadnień specjalnych, które wynikają przy przeprowadzaniu czynności śledztwa. Przepis ten regulował prawa i obowiązki specjalisty, jak też jego odpowiedzialność za uchylanie się od wykonania czynności specjalisty. Na etapie postępowania sądowego specjalistę powoływał sąd w razie potrzeby na podstawie art. 270¹ u.k.p.k. z 1960 r., który odsyła do art. 128¹ u.k.p.k. z 1960 r. Do specjalisty odnosił się również art. 183 (przewidujący udział specjalisty w czynności przeszukania), art. 187¹ i art. 190–191 (przewidujące udział specjalisty w czynności oględzin), art. 194 (przewidujący udział specjalisty w odtworzeniu przebiegu zdarzenia), art. 433 u.k.p.k. z 1960 r. (przewidujący udział specjalisty w wyznaczaniu poczytalności niepełnoletniego).

B. Specjalista w Kodeksie postępowania karnego Ukrainy z 2012 r

W dniu 19 listopada 2012 r. wszedł w życie nowy Kodeks postępowania karnego Ukrainy (Кримінальний процесуальний кодекс України), z 13 kwietnia 2012 r. (dalej: u.k.p.k.)Кримінальний процесуальний кодекс України, Закон від 13 квітня 2012 p., „Відомості Верховної Ради України” 2013, No 9–10, 11–12, 13, s. 88.. Kodeks, podobnie jak poprzednia ustawa procesowa, uregulował instytucję specjalisty, wyznaczając jego definicję, prawa i obowiązki.

Specjalista jest – obok stron postępowania karnego, pokrzywdzonego, jego pełnomocnika i jego przedstawiciela ustawowego, powoda cywilnego, jego pełnomocnika i jego przedstawiciela ustawowego, pozwanego, jego pełnomocnika i jego przedstawiciela ustawowego, osoby, wobec której rozpatrywana jest kwestia ekstradycji, wnioskodawcy, świadka i jego adwokata, osoby przybranej jako świadek czynności, zastawcy, tłumacza, biegłego i sekretarza sądowego – uczestnikiem postępowania karnego (art. 3 ust. 1 pkt 25 u.k.p.k.)Definicja ,,strony postępowania karnego” zawarta została w art. 3 pkt 19 u.k.p.k., zgodnie z którym status ten przysługuje a) stronie oskarżającej: śledczemu, kierownikowi organu postępowania przygotowawczego, prokuratorowi, a także pokrzywdzonemu, jego pełnomocnikowi i jego przedstawicielowi ustawowemu; b) ze strony obrony: podejrzanemu, oskarżonemu (podsądnemu), skazanemu, uniewinnionemu, osobie, wobec której przewiduje się zastosowanie przymusowych środków o charakterze medycznym lub wychowawczym lub wobec której podejmowano decyzję co do ich zastosowania, jej obrońcy i przedstawicielowi ustawowemu.. Definicję specjalisty zawarto w art. 71 ust. 1 u.k.p.k., zgodnie z którym specjalista to osoba posiadająca specjalistyczną wiedzę oraz umiejętności w zakresie stosowania środków technicznych i innych, która może udzielić konsultacji podczas postępowania przygotowawczego i procesu sądowego w kwestiach, które wymagają odpowiedniej specjalistycznej wiedzy i umiejętności. Specjalista może zostać zaangażowany w celu udzielenia bezpośredniej pomocy technicznej, jak fotografowanie, sporządzanie rysunków, schematów, szkiców, pobranie próbek do badania itd., zarówno w toku postępowania przygotowawczego, jak i postępowania sądowego (art. 71 ust. 2 u.k.p.k.). Strony postępowania karnego mają prawo składać na obu stadiach wnioski o wezwanie specjalisty lub o wykorzystanie jego wyjaśnień i udzielenie pomocy (art. 71 ust. 3, art. 93, art. 220 u.k.p.k.)W doktrynie wskazano, że obrona pozbawiona jest faktycznie równych możliwości w zbieraniu dowodów, gdyż może ona jedynie składać wniosek o wezwanie specjalisty, tak: І. Б. Гора, Проблеми використання спеціальних знань у кримінальному судочинстві України, „Юридичнй Часопис Національної Академії Внутрішніх Справ” 2013, No 1, s. 212–213.. Udział specjalisty w postępowaniu karnym doprecyzowano w instrukcji z dnia 26 października 2012 r. (nr 962) ,,Instrukcja dotycząca udziału pracowników Służby ekspertów MSW Ukrainy w postępowaniu karnym w charakterze specjalistów”, w której wskazano, że specjalista do udziału w sprawie wzywany jest na podstawie orzeczenia sądu, sędziego śledczego, prokuratora, śledczego oraz kierownika organów postępowania karnego (pkt 2.1. instrukcji)Інструкція про участь працівників Експертної служби МВС України в кримінальному провадженні як спеціалістів, Наказ Міністерства внутрішніх справ України від 26 жовтня 2012 p., No 962, http://zakon2.rada.gov.ua/laws/show/ z1946–12. Podczas przeprowadzania dowodów sąd może skorzystać z ustnych konsultacji specjalisty lub jego pisemnych wyjaśnień (art. 360 u.k.p.k.). Pisemne wyjaśnienia specjalisty stanowią załącznik do protokołu (art. 105 u.k.p.k.).

Specjalista ma prawo: zadawać pytania uczestnikom czynności za zgodą strony postępowania karnego, która wnosiła o jego wezwanie, korzystać ze środków technicznych i urządzeń, zwracać uwagę stronom i sądowi na szczególne okoliczności lub cechy przedmiotów i dokumentów, zapoznać się z protokołami postępowania, w których brał udział, i zgłaszać do nich uwagi, otrzymać wynagrodzenie za wykonaną pracę i zwrot kosztów związanych z jego udziałem w postępowaniu karnym, składać wnioski o udzielenie ochrony w przypadkach przewidzianych przez prawo (art. 71 ust. 4 u.k.p.k.).

Specjalista ma obowiązek: stawić się na wezwanie śledczego, prokuratora, sądu, stosować się do wskazań stron postępowania karnego, które wnosiły o jego wezwanie, udzielać wyjaśnień na postawione pytania, zachować w tajemnicy wiadomości uzyskane w związku z wykonywanymi obowiązkami, składać wniosek o jego wyłączenie w razie zaistnienia ku temu podstaw (art. 71 ust. 5 u.k.p.k.).

Odpowiedzialność specjalisty za niestawiennictwo w sądzie uregulowana została w art. 72 u.k.p.k.

Do specjalisty odnoszą się następujące przepisy:

• art. 77–80, art. 83 u.k.p.k., regulujące wyłączenie specjalisty od udziału w czynnościach postępowania karnego,
• art. 118, art. 122 i art. 126 ust. 2 u.k.p.k., regulujące koszty udziału specjalisty,
• art. 226 u.k.p.k., regulujący udział specjalisty w przesłuchaniu małoletniego,
• art. 228 pkt 8 u.k.p.k., regulujący udział specjalisty w czynności okazania osoby,
• art. 236 u.k.p.k., regulujący udział specjalisty w przeszukaniu,
• art. 237, art. 262 i art. 361 u.k.p.k., regulujące udział specjalisty w oględzinach,
• art. 238 i art. 239 u.k.p.k., regulujące udział specjalisty w oględzinach zwłok i ekshumacji,
• art. 240 u.k.p.k., regulujący udział specjalisty w eksperymencie,
• art. 245 u.k.p.k., regulujący udział specjalisty w pobraniu próbek do ekspertyz,
• art. 357 u.k.p.k., regulujący udział specjalisty w przeprowadzaniu dowodów rzeczowych,
• art. 358 u.k.p.k., regulujący udział specjalisty w przeprowadzaniu (badaniu) dowodów z dokumentów,
• art. 359 u.k.p.k., regulujący udział specjalisty w odtworzeniu zapisu dźwięku i obrazu,
• art. 387 ukraińskiego kodeksu karnego, przewidujący odpowiedzialność karną za rozgłaszanie tajemnicy śledztwa.

Przywołana powyżej instrukcja precyzuje udział specjalisty w postępowaniu karnym, w tym w oględzinach, badaniu dowodów rzeczowych, przeszukaniu oraz eksperymencie.

W ukraińskiej doktrynie prawa karnego procesowego wskazuje się, że specjalista udziela pomocy w ujawnieniu, zbieraniu, utrwalaniu, zabezpieczaniu i badaniu dowodówВ. М.Тертишник, Науково-практичний коментар до кримінально-процесуалного кодексу України, 10-е видання, Київ 2008, s. 469–470.. Na te zadania specjalisty wprost wskazywał art. 128¹ u.k.p.k. z 1960 r. Chodzi tu zatem o wykonanie czynności technicznych, jak fotografowanie, filmowanie, rysowanie, pobranie próbek materiałów, dokonywanie oględzin, opisów, pomiarów. Specjalista może być powołany, gdy organ przeprowadzający czynności uzna to za konieczneTamże, s. 469., gdy istnieje ku temu potrzeba, dla wszechstronnego, pełnego i obiektywnego wyjaśnienia okoliczności sprawyЄ. Г. Коваленко, В.Т. Маляренко, Кримінальний процес, s. 108–109.. Doktryna wskazuje, że powołanie specjalisty jest obowiązkowe do udziału w czynnościach oględzin zwłok (art. 238), ekshumacji (art. 239), przesłuchania małoletniego i niepełnoletniego (art. 226–227, art. 491 u.k.p.k.)В. М.Тертишник, Науково-практичний коментар, s. 469–470..

IV. Podsumowanie

Zarówno w polskiej, jak i ukraińskiej procedurze karnej zwrócić należy uwagę na podobny model funkcjonowania specjalisty, który biorąc udział w czynnościach dowodowych, pomaga organowi procesowemu zabezpieczać i utrwalać dowody. W obu procedurach specjalista jest więc niewątpliwie istotnym uczestnikiem postępowania dowodowego, a dokonywane przez niego czynności mają wpływ na dokonywanie przez organy procesowe ustaleń faktycznych dotyczących kwestii winy i odpowiedzialności karnej oskarżonego (podejrzanego). Polskie, jak i ukraińskie prawo procesowe wymaga od specjalisty posiadania określonej wiedzy z różnych dziedzin nauk przyrodniczych i umiejętności, w tym także technicznych. Jednakże nie dają one specjaliście uprawnień do wydawania opinii. W obu systemach prawnych między specjalistą a biegłym jest więc istotna różnica. Nie oznacza to jednak, że biegły nie korzysta z „owoców” pracy specjalistów. Oba systemy prawne przewidują bowiem taki model funkcjonowania tych pomocników procesowych, w których specjalista, stosując środki techniczne, udziela pomocy śledczemu w przeprowadzeniu czynności śledztwa: w poszukiwaniu, ujawnianiu, utrwalaniu, zabezpieczaniu i oględzinach dowodów. Biegły następnie bada te dowody i formułuje wnioski, udziela odpowiedzi na postawione mu pytania, które mają charakter dowodów samodzielnych, przyjmujących również postać tzw. „dowodów naukowych”. O ile więc biegły bada dostarczone mu dowody i stawia wniosek, który ma samodzielne znaczenie dowodowe, o tyle specjalista udziela pomocy w zbieraniu dowodówTamże, s. 469–470. .

Zasadnicza różnica w omawianych systemach prawa jest taka, że ukraińska ustawa procesowa pozwala dodatkowo specjaliście udzielić konsultacji podczas śledztwa i procesu w kwestiach, które wymagają odpowiedniej specjalistycznej wiedzy i umiejętności, a także daje mu prawo być pomocnym przy wyjaśnianiu okoliczności sprawy. Jest to zatem regulacja pełniejsza (szersza), a zarazem odpowiadająca potrzebom praktyki. Nadanie specjaliście w polskiej ustawie procesowej prawa dokonania jedynie czynności technicznych, w porównaniu z ukraińskim rozwiązaniem, jest kolejnym argumentem pozwalającym poddać przepisy art. 205 i 206 k.p.k. krytyce. Nieodzowne byłoby więc rozszerzenie zakresu czynności procesowych specjalisty, a także wprowadzenie do polskiego systemu prawa procesowego instytucji konsultanta.

Inną odmiennością jest to, że ukraińskie prawo i doktryna nadają specjaliście szersze znaczenie (zakres), poprzez zaliczenie do ich kręgu także psychologów, pedagogów, lekarzy, ekspertów sądowo-medycznych, którzy biorą udział w czynnościach oględzin zwłok (art. 238), ekshumacji (art. 239), przesłuchania małoletniego i niepełnoletniego (art. 226–227, art. 491 u.k.p.k.)Tamże..