Teoria argumentacji i hermeneutyka prawnicza

W trudnych przypadkach interpretacyjnych prawnicy wykorzystują szczególnie teorię argumentacji. Nie pozwala ona na relatywizm cechujący hermeneutykę, choć dąży do uzyskania racjonalnych argumentów o charakterze praktycznym i zdroworozsądkowym za pomocą zobiektywizowanych metod, zajmując miejsce pośrednie pomiędzy „twardą” analizą a „miękką” hermeneutyką. Znajduje ona też zastosowanie przy interpretacji pojęć niedookreślonych i wartościujących, gdyż w ich przypadku istnieje strefa cienia semantycznego i luzu decyzyjnego, a decyzja podjęta w takich warunkach wymaga argumentacyjnego uzasadnienia. Proponowane przez teorię argumentacji środki należy odróżnić od instrumentów, którymi dysponuje retoryka i erystyka. Erystyka to sztuka praktycznego prowadzenia sporów za pomocą nie tylko racjonalnych argumentów, ale i nierzetelnych kombinacji przy wykorzystaniu czynnika emocjonalnego. Dyskurs retoryczny za cel stawia sobie skuteczność opartą na sile przekonywania oraz związany jest z językiem mówionym, wpływając nie tylko na stronę rozumową odbiorcy, lecz także na jego uczucia i wolę. Retoryka zatem znajduje zastosowanie tylko w przypadku skierowania do słuchaczy, argumentacja zaś możliwa jest też w tzw. monodyskursie.J. Stelmach, Kodeks argumentacyjny dla prawników, Kraków 2003, s. 33–34. Teoria argumentacji prawniczej czy dyskurs retoryczny nie odwołuje się do opartego na logicznej pewności kryterium prawdy z powodu nieistnienia sformalizowanej logiki ocen,Także pojęcie sprzeczności norm jako negacji zdań w kontekście zasady niesprzeczności systemu prawa wydaje się nieuprawnione. lecz do kryterium słuszności i skuteczności argumentacji, korzystając z quasi-logicznych technik retoryki prawniczej i topik prawniczych.R. Alexy twierdzi jednak, że argumentacja powinna odpowiadać regułom logiki. Zwolennicy teorii argumentacji prawniczej przyjmują konsensualną teorię prawdy, w świetle której o prawdziwości wypowiedzi decyduje zgoda wszystkich uczestników dyskursu, a nie zgodność tej wypowiedzi z obiektywną rzeczywistością.

Dla dyskursu argumentacyjnego bardzo przysłużyła się dialektyka. Od czasu Sokratesa wyróżnia się negatywny i pozytywny wymiar dialogu. W pierwszym przypadku dążenie do prawdy polega na zbijaniu argumentów przeciwnika przez sprowadzenie jego rozumowania do absurdalnych rezultatów, w drugim zaś chodzi o zadawanie pytań zmuszających rozmówcę do przyjęcia prawdy. Platon natomiast zaproponował osiąganie prawdy poprzez zestawianie i rozpoznawanie powiązań pomiędzy pojęciami ogólnymi i twierdzeniami je zawierającymi.J. Oniszczuk, Filozofia i teoria prawa, Warszawa 2008, s. 763.

Teoria argumentacji nie dysponuje spójnym katalogiem argumentów o wiążącym charakterze i możliwych do wykorzystania w każdym przypadku stwarzającym interpretacyjne wątpliwości. Argumenty i topiki prawnicze nie mają bowiem legitymacji w normach obowiązującego prawa, logika prawnicza oferuje rozumowania zawodne, a od zasad prawnych istnieje znaczna liczba wyjątków. Niektóre argumenty mają jednak zarówno charakter logiczny, jak i dialektyczny (argument a fortiori i przez dowód nie wprost).J. Stelmach, B.Brożek, Metody prawnicze, Kraków 2006, s. 65. Nawet niektóre techniki erystyczne mają charakter racjonalnej argumentacji, np. retorsio argumenti.Ibidem, s. 172. Racjonalność jest bowiem podstawową wartością dyskursu argumentacyjnego, a jej ustalenie jest równoznaczne ze stwierdzeniem, że dyskurs ten jest słuszny i sprawiedliwy. Wedle czołowego reprezentanta tego kierunku, Ch. Perelmana, racjonalność i obiektywność argumentacji należy ustalić przez odwołanie do uniwersalnego (powszechnego) audytorium, które to pojęcie obejmuje wszystkich dobrze poinformowanych i rozsądnych ludzi.Ch. Perelman, Imperium retoryki. Retoryka i argumentacja, Warszawa 2002, s. 27. Celem argumentacji nie jest wywodzenie następstw z pewnych przesłanek, lecz spowodowanie lub wzmocnienie poparcia audytorium dla określonych tez.Ibidem, s. 22. Takie ujęcie nawiązuje do tzw. konsensualnej koncepcji prawdy. Perelman wymienia następujące rodzaje argumentów: a contrario, a simili lub argument z analogii, a fortiori, a completudine, a cohaerentia, przez dowód nie wprost, celowościowy, ab exemplo, systematyczny, naturalistyczny, psychologiczny, historyczny, ekonomiczny, systematyczny, naturalistyczny.Ch. Perelman, Logika prawnicza. Nowa retoryka, Warszawa 1984, s. 90. W teorii argumentacji prawniczej duże znaczenie odgrywa zasada bezwładności, która głosi, że nie należy bez uzasadnionego powodu odrzucać raz już przyjętych przekonań, zasada wolności dyskusji od przymusu, równości wszystkich jej uczestników oraz reguły dyskursu prawniczego sformułowane przez R. Alexy’ego, np. że każdy mówca powinien używać tego samego predykatu oznaczającego jakiś przedmiot dla każdego innego podobnego pod względem cech istotnych przedmiotu, a różni mówcy nie mogą używać tego samego wyrażenia w różnych znaczeniach.J. Stelmach, R. Sarkowicz, Filozofia prawa XIX i XX wieku, Kraków 1999, s. 151, 153. Wymaga się też w drodze do konsensusu przestrzegania pewnych zasad proceduralnych dyskursu jako mowy regulowanej przez elementy etyczne, tzn. zrozumiałości, prawdziwości, szczerości i słuszności.J. Oniszczuk, Filozofia, s. 801.

Do topik prawniczych L. Morawski zalicza m.in. reguły wykładni, reguły kolizyjne, tzw. reguły wnioskowań prawniczych, a także zasady i normy obowiązującego prawa oraz różnego rodzaju wartości i reguły pozaprawne, np. zawarte w rzymskich paremiach.L. Morawski, Argumentacje, racjonalność prawa i postępowanie dowodowe, Toruń 1988, s. 55–56. Por. też Ch. Perelman, Logika prawnicza, s. 131 i n. J. Stelmach i B. Brożek wyróżniają wśród topik argumenty i zasady prawne. Przez argument rozumieją posiadające różny stopień niezawodności reguły nieformalnie rozumianej logiki prawniczej. Wśród najważniejszych argumentów wymieniają a simili (z podobieństwa), a contrario (z przeciwieństwa), a fortiori (z silniejszego na słabsze), ab exemplo (z przykładu), przez dowód nie wprost, a rerum natura (z natury rzeczy), a loco communi (z miejsc wspólnych), a loco specifici (z miejsc specjalnych), a cohaerentia (z niesprzeczności), a completudine (z zupełności) oraz argument systematyczny, teleologiczny, psychologiczny, socjologiczny, historyczny i ekonomiczny.J. Stelmach, Kodeks, s. 83. Argument teleologiczny wskazuje, że argumentacja w dyskursie prawniczym powinna zmierzać bezpośrednio do celu, a więc znalezienia słusznego rozstrzygnięcia spornej kwestii. Za zasady prawne uważają oni powszechnie akceptowane, ogólne twierdzenia o prawie, bez względu na to, czy są zawarte w przepisach prawa, i wyliczają trzy rodzaje zasad prawnych: zasady ogólne (pacta sunt servanda, audiatur et altera pars), interpretacyjne (np. reguły kolizyjne) i specjalne (np. in dubio pro reo, impossibilium nulla obligatio est).

Topiczny model stosowania prawa może wystąpić w formie umiarkowanej lub skrajnej. Najczęściej jednak przybiera formę umiarkowaną, gdyż organ stosujący prawo czuje się związany obowiązującymi normami prawnymi, a możliwość oparcia rozstrzygnięcia na pozaprawnej topice zostaje ograniczona do przypadków luzu decyzyjnego. W wariancie skrajnym normy traktowane są jako niewiążące wskazania, z którymi trzeba się zapoznać, lecz nie muszą być uwzględnione w procesie decyzyjnym.S. Lewandowski, Topika i topiki prawnicze, „Palestra” 2008, nr 1–2, s. 16; L. Morawski, Argumentacje, s. 67–68.

W teorii prawa karnego wnioskowania a fortiori i a contrario (T. Bojarski, A. Marek) oraz argumenty lege non distinguente, reductio ad absurdum, argument a silentio (J. Warylewski) zaliczają się do wykładni logicznej. T. Bojarski, Polskie prawo karne, Zarys części ogólnej, Warszawa 2006, s. 66; A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2007, s. 66; J. Warylewski, Prawo karne. Część ogólna, Warszawa 2005, s. 123. Wedle teorii argumentacji prawo nie służy do celowego sterowania społeczeństwem w drodze jednostronnych władczych rozstrzygnięć, ale do rozwiązywania konfliktów w drodze konsensusu, dyskurs zaś jest formą tworzenia i stosowania prawa, co jednak jest bardziej charakterystyczne dla prawa cywilnego niż karnego.J. Oniszczuk, Filozofia, s. 768.

Terminem hermeneia, oznaczającym w języku greckim wyjaśnianie, odkrywanie, wykładnię, posługiwał się już Arystoteles na oznaczenie związku pomiędzy interpretacją a rozumieniem. Termin ten kojarzony jest też z mitologicznym Hermesem, posłańcem, który nie tylko przekazywał, ale i tłumaczył ludziom na zrozumiały język wolę bogów oraz symbolizował ideę otwartości na siebie różnych kultur.Ibidem, s. 619. W XVII w. hermeneutyka jako technika prawidłowego rozumienia tekstów oraz wiedza na temat powszechnie ważnych reguł interpretacji i ich stosowania była uznawana jako nauka pomocnicza filologii, teologii i prawa.Ibidem, s. 621. Hermeneutyka występuje jako teoria interpretacji (hermeneutyka filozoficzna) bądź jako ontologia (filozofia hermeneutyczna). W tym drugim przypadku reguły rozumienia nie są ograniczone do pisma i symboli, ale są rozszerzane na przyrodę, wydarzenia historyczne i sam byt, gdyż dostęp do świata możliwy jest tylko poprzez interpretację.Ibidem, s. 627. Ontologia prawa stwierdza na przykład, że nie można rozdzielić świata i języka, gdyż ten ostatni nie jest jedynie środkiem opisywania, ale jedynym bytem, który można zrozumieć.A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii państwa i prawa, Warszawa 1992, s. 120. A. Kaufmann  (1872–1940) stworzył ontologiczne podstawy hermeneutyki prawniczej, głosząc, że przed interpretacją nie ma prawa, które konstytuuje się w pewnym momencie historycznym w hermeneutycznym akcie rozumienia.J. Stelmach, B. Brożek, Metody, s. 253. Odróżnia on też prawo wynikające z naturalnego porządku rzeczy od ustawy, która opiera się na autorytecie prawodawcy i jest określonym poziomem realizowania się prawa.J.Oniszczuk, Filozofia, s. 687. Hermeneutyka filozoficzna kontynuuje natomiast tradycje ogólnych teorii rozumienia i interepretacji tekstów, a jej głównymi przedstawicielami są H.G. Gadamer (1900–2002), J. Habermas (ur. 1929), M. Heidegger (1889–1976), P. Ricoeur (1913–2005). Gadamer twierdził, że sytuacja hermeneutyczna obejmuje trzy nierozdzielne elementy: rozumienie, wykładnię i zastosowanie.R. Sarkowicz, J. Stelmach, Teoria prawa, Kraków 2001, s. 96. Filozofia hermeneutyczna bardzo szeroko ujmuje proces interpretacji tekstu prawnego, biorąc pod uwagę przy jego rozumieniu nie tylko wykładnię prawa, ale i możliwość zastosowania normy, co pociąga za sobą także interpretację zachowań człowieka i faktów.T. Stawecki, O praktycznym zastosowaniu hermeneutyki w wykładni prawa, (w:) P. Winczorek (red.), Teoria i praktyka wykładni prawa, Warszawa 2005, s. 93. Z uwagi jednak na nieprecyzyjność, arbitralność i niesprawdzalność metod oferowanych przez hermeneutykę należy, jak podkreśla R. Sarkowicz, bardzo ostrożnie podchodzić do możliwości korzystania z niej w przypadku interpretowania tekstu prawnego, szczególnie zaś tekstu prawnokarnego, wymagającego najwyższej precyzji i pewności.R. Sarkowicz, Poziomowa interpretacja tekstu prawnego, Kraków 1995, s. 10. Hermeneutyka nie proponuje bowiem ścisłych reguł interpretacji tekstu ani nie zakłada istnienia jednego, obiektywnego jej rezultatu, a z uwagi na współkształtującą rolę odbiorcy tekstu prawnego w procesie rozumienia ma charakter twórczy. Stosowanie w praktyce tej filozofii interpretacji może powodować brak poczucia pewności prawa i osłabienie kontroli społecznej nad działalnością organów państwowych. Może więc dobrze się składa, że, jak zauważa T. Stawecki, polskie sądy ciągle są silnie przywiązane do zasady clara non sunt interpretanda, do założenia racjonalnego prawodawcy, i nie można uznać, iż myślą hermeneutycznie.T. Stawecki, O praktycznym, s. 106. Spotkać jednak można pewne przejawy takiego myślenia, np. Sąd Najwyższy w wyroku z 13 listopada 2002 r. uznał, że dokonywanie wykładni przepisów nie może mieć charakteru abstrakcyjnego, oderwanego od przesłanek orzekania w danej sprawie.Wyrok SN z 13 listopada 2002 r., I CK 213/02, LEX nr 74415. Do tych przesłanek zaliczyć należy także sam przebieg czynu będącego przedmiotem orzeczenia i zachowanie się sprawcy.T. Stawecki, O praktycznym, s. 102. W innym orzeczeniu Sąd Najwyższy stwierdza, że „w wypadku naruszenia dóbr osobistych polegającego na obrazie czci uwzględniać należy nie tylko znaczenie słów, lecz również kontekst sytuacyjny, w którym zostały użyte”.Uchwała SN z 25 stycznia 1995 r., III CZP 176/94, OSNC 1995, nr 5, poz. 74.

Hermeneutyka przy interpretacji tekstu jako czynniki współwyznaczające jego sens zaleca uwzględnianie kontekstu społecznego (sytuacja osób, wobec których prawo jest stosowane), historycznego (sytuacja historyczna), psychologicznego (intencje autora), w jakim powstał i w którym funkcjonuje, przez co opowiada się za dokonywaniem wielorodzajowej wykładni prawa, nie ograniczając jej jedynie, w odróżnieniu od tradycji pozytywistycznej, do metody logiczno-językowej.T. Stawecki, O praktycznym, s. 94. Nawet przy wykładni językowej hermeneutyka postuluje stosowanie szerokiego kontekstu. Wydaje się, że Sąd Najwyższy nawiązuje do tego postulatu, gdy stwierdza, iż ustalenie np. zakresu pojęcia „swoboda sumienia i wyznania” możliwe jest przy uwzględnieniu treści aktów prawnych, które tymi pojęciami operują, a także przy uwzględnieniu orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.Ibidem, s. 103. W świetle hermeneutyki duch prawa jest ważniejszy niż litera ustawy, co podkreśla znaczenie celu regulacji normatywnej i teleologicznej wykładni oraz godzi w zasadę clara non sunt interpretanda. Z drugiej jednak strony nacisk na autonomię tekstu w znaczeniu jego oderwania od autora, jego celów i wartości podkreśla obiektywność procesu interpretacji.Ibidem, s. 95.

Holizm interpretacyjny zakłada uwzględnianie maksymalnej liczby przesłanek przy interpretacji. Postuluje się, aby uzasadnienie rozstrzygnięcia wskazywało na zgodność interpretacji przepisu z co najmniej jedną z każdej grupy przesłanek o charakterze wewnętrznym (tekst, systematyka aktu), zewnętrznym (intencja prawodawcy lub cel regulacji) oraz przesłanką konstytucyjną.M. Matczak, Summa iniuria. O błędzie formalizmu w stosowaniu prawa, Warszawa 2007, s. 218.

Do tej koncepcji odwołuje się Sąd Najwyższy, gdy w uchwale z 20 września 2007 r. zwraca uwagę, iż: „W teorii prawa podkreśla się, że proces wykładni w fazie percepcyjnej należy przeprowadzić przez wszystkie typy dyrektyw (to jest dyrektywy językowe, systemowe i funkcjonalne), niezależnie od tego, czy uzyskano już wcześniej jednoznaczność interpretowanych zwrotów, czy nie [por. M. Zieliński, Podstawowe zasady współczesnej wykładni prawa, (w:) P. Winczorek (red.), Teoria i praktyka wykładni prawa, Warszawa 2005, s. 118]. Także w orzecznictwie dominuje reguła, w myśl której nawet po pomyślnym zakończeniu wykładni językowej (polegającej na skutecznym zastosowaniu reguł językowych) należy zastosować reguły systemowe oraz reguły funkcjonalne (M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady, reguły, wskazówki, Warszawa 2002, s. 317)”.Uchwała SN z 20 września 2007 r., I KZP 27/07, http://www.sn.pl, 3.01.2009, publ.pdf, s. 7, OSNKW 2007, nr 11, poz. 76.

Tradycyjne literackie teorie interpretacji kładą nacisk na autora i tekst, koncepcje postmodernistyczne pod wpływem hermeneutyki akcentują zaś rolę tekstu i interpretatora. Zgodzić się należy z L. Morawskim, że o znaczeniu tekstu decydują w coraz większym stopniu jego odbiorcy. Współcześnie bowiem przy masowym tworzeniu tekstów o społecznym znaczeniu (prasa, techniczne środki przekazu) udział biorą liczne grupy osób, które wykonują różne funkcje i mówienie o jednym, określonym autorze i jego intencjach ma jedynie metaforyczny charakter.L. Morawski, Teoria prawodawcy racjonalnego a postmodernizm, PiP 2000, z. 11, s. 38. Przyjmuje się aktualnie założenie, że system prawa jest zbiorem różnych komunikatów nadanych przez różne podmioty (wielokanałowość) i w różnym czasie (diachroniczność), a adresat musi traktować je wszystkie z równą uwagą, jakby pochodziły od jednego prawodawcy, idealnego, działającego w tym samym czasie, chyba że mają inne miejsce w hierarchii prawa (hierarchiczność).M. Matczak, Summa iniuria, s. 25–26.

Hermeneutyka, podkreślając sytuacyjność, historyczność i kolistość rozumienia, akcentuje rolę przedrozumienia w procesie interpretacji tekstu prawnego. Przedrozumienie oznacza wiedzę, wykształcenie, kulturę, wartości, oczekiwanie i intuicję co do znaczenia tekstu, z którą przystępuje się do procesu interpretacji, w tym również ewentualne uprzedzenie wobec strony lub rozpatrywanej sprawy oraz wyobrażenie o właściwym rozstrzygnięciu oraz sytuację historyczną, w której się znajduje.T. Stawecki, O praktycznym, s. 100. Elementem przedrozumienia jest też idea sprawiedliwości i określona moralność. Poprzez wzajemne oddziaływanie przedrozumienia i tekstu uzyskuje się coraz lepsze jego zrozumienie i powstają warunki zminimalizowania czynników subiektywnych przez uświadomienie sobie „własnego udziału” interpretatora.T. Spyra, Granice wykładni prawa, Kraków 2006, s. 114. Przedrozumienie wprowadza do interpretacji element twórczy. Mimo to hermeneutyka nie pozwala na arbitralny charakter wykładni i formułuje pewne wskazania, choć nie przewiduje jakiegoś usystematyzowanego zespołu dyrektyw.

Kolistość polega na wzajemnym oddziaływaniu i zbliżaniu się podmiotu i przedmiotu w procesie interpretacji. Koło hermeneutyczne pojawia się także w procesie ustalania związku pomiędzy stanem faktycznym a normą, przez pryzmat której interpretator go ocenia. Może to prowadzić do uwzględnienia jeszcze dodatkowych jego elementów, a to z kolei rzutować na zmianę pierwotnej kwalifikacji normatywnej.Ibidem, s. 115.

Inna wersja tzw. koła hermeneutycznego dotyczy oddziaływania rozumienia części tekstu na pojmowanie całości i odwrotnie, gdyż prawidłowa wykładnia przepisu wymaga znajomości całego aktu prawnego, a nawet innych aktów w systemie prawa. Akcentuje przez to rolę wykładni systemowej.T. Stawecki, O praktycznym, s. 99. Można wręcz posunąć się do stwierdzenia, że wykładnia systemowa oparta jest w istocie na stosowaniu zasady hermeneutycznego koła.J. Stelmach, B. Brożek, Metody, s. 264.

Interesującą próbę pogodzenia twierdzeń hermeneutyki i założeń pozytywizmu podjął M. Matczak, który stojąc na gruncie koncepcji pozytywistycznej, proponuje stosowanie przy wykładni przepisów prawa holizmu interpretacyjnego, co ma ograniczyć dyskrecjonalną władzę prawnika poprzez wpisanie rozstrzygnięcia w tradycję i kulturę prawną, w której funkcjonuje, i nie będzie zaskakiwać adresata, jak często czyni to formalistyczne stosowanie prawa.M. Matczak, Summa iniuria, s. 29. O przewidywaniach obywateli wobec rozstrzygnięć sądowych decyduje bowiem cel prawa, a nie jego litera, gdyż z powodu niepoprawnej legislacji ratio legis często zostaje źle wysłowiony w ustawie.Ibidem, s. 202. Autor odróżnia przy tym formalizm będący cechą prawa od formalności jego stosowania i krytykuje formalistyczny sposób stosowania prawa oparty jedynie na analizie tekstu prawnego za sprzeczność z założeniami pozytywizmu prawnego i ideą rządów prawa. Prawo pozytywne powinno z uwagi na cechy języka być stosowane w sposób nieformalistyczny i wykładane dynamicznie, z uwzględnieniem jego celu, funkcji, historii legislacyjnej oraz zasad ogólnych prawa.Ibidem, s. 11. Generalizacja reguł będąca elementem ich formalności i wynikająca z uogólnienia naszych doświadczeń prowadzi bowiem do tego, że są one na ogół albo zbyt pojemne, albo za mało pojemne; dlatego istnieją zasady ogólne (np. zasada proporcjonalności, równości wobec prawa, zaufania obywateli do państwa i in.), mające na celu modelowanie (ograniczanie w prawie publicznym lub rozszerzanie w prawie prywatnym) zastosowania reguły, gdyby prowadziło ono do celów niepożądanych w świetle celu czy uzasadnienia reguły.Ibidem, s. 91, 94. Nakaz odwołania się do zasad ogólnych (zasady prawa konstytucyjnego i wspólnotowego) wynika też z pozytywistycznego postulatu zachowania hierarchiczności.

Autor dochodzi do wniosku, że prawo pozytywne może czynić zadość poczuciu sprawiedliwości bez rezygnacji z formalności. Cechą formalizmu jest przeświadczenie o autonomii prawa, tekstualizm, sylogistyczność procesu stosowania prawa, podejście intencjonalne, a często oryginalistyczne, redukcjonizm przesłanek interpretacyjnych (nieuwzględnianie zasad ogólnych, zmiany znaczenia tekstu prawnego w czasie od nadania do odbioru komunikatu prawnego), przekonanie o zapewnianiu w ten sposób przewidywalności decyzji interpretacyjnej i ograniczeniu jej dyskrecjonalności.Ibidem, s. 15. Jedynie w przypadkach, gdy wykładnia językowa prowadzi do absurdu, formalizm dopuszcza uwzględnienie pozajęzykowych przesłanek interpretacyjnych, a przecież oparcie decyzji na jak największej liczbie przesłanek interpretacyjnych prowadzi do jej obiektywizacji oraz wyrównuje tzw. wiedzę bazową sędziów dokonujących interpretacji z uwagi na ich zróżnicowaną wiedzę i doświadczenie. Także społeczny sposób i kontekst użycia określonych terminów oraz badanie historii wielokrotnych ugruntowań sprzyja obiektywizacji interpretacji.

M. Matczak podkreśla wagę analizy tradycji użycia danych terminów prawnych tzw. wielokrotnych ugruntowań przez sięganie na równi z samym tekstem do historii legislacyjnej danego aktu prawnego dla zebrania swoistego „materiału porównawczego”, do niewiążących precedensów sądowych i opinii doktryny, a także do dorobku obcych systemów prawnych tworzących kulturową wspólnotę w drodze wykładni historycznej, dynamicznej, prawnoporównawczej i in.Ibidem, s. 24. Należąc do takiej wspólnoty, interpretator akceptuje również zespół podstawowych reguł interpretacyjnych oraz wartości, które służą ich stosowaniu, tzn. określony paradygmat interpretacyjny. Wspólnota uznaje i popiera tylko te interpretacje, które są zgodne z uznanymi przez nią regułami interpretacyjnymi, a spory interpretacyjne w obrębie wspólnoty nie dotyczą bezpośrednio samych reguł interpretacyjnych, ale wynikają z różnego ich rozumienia czy różnego porządku ich stosowania.R. Sarkowicz, Poziomowa, s. 45–47; T. Gizbert-Studnicki, Język prawny z perspektywy socjolingwistycznej, Kraków 1986, s. 90.