A rtykuł ma na celu wskazanie istotnych zagadnień w przedmiocie coraz częstszej praktyki kierowania wniosków do sądów rodzinnych o podjęcie postępowań w sprawach o demoralizację nieletnich w związku z ich udziałem w rzekomo nielegalnych zgromadzeniach w czasie stanu epidemii. Autorka pragnie wykazać, że zarówno z perspektywy standardów krajowych, międzynarodowych, jak również dobra nieletniego rozumianego w kontekście art. 3 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, należy skłonić się ku opinii, iż uczestnictwo nieletniego w pokojowym zgromadzeniu spontanicznym w dobie pandemii może i powinno być chronione przez państwo jako realizacja konstytucyjnie przysługującego prawa do zgromadzeń.

Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich Ustawa z 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz.U. z 2018 r. poz. 969), dalej u.p.n. nie przewiduje precyzyjnej i jasnej definicji legalnej pojęcia „demoralizacja” nieletniego. W art. 4 u.p.n. zasygnalizowano jedynie przykładowe okoliczności, które o istnieniu demoralizacji mogą świadczyć. Ustawodawca pozostawił przy tym w omawianym przepisie katalog otwarty, wyszczególniając kolejno takie zachowania, jak naruszanie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianie nierządu, włóczęgostwo, udział w grupach przestępczych.

Powyższy stan prawny nastręcza licznych problemów interpretacyjnych, w szczególności z uwagi na istnienie ryzyka nadużyć ze strony organów ścigania. Za zasadne należy więc uznać podjęcie próby odtworzenia normy prawnej wynikającej z treści przepisu przy jednoczesnym dostosowaniu jej do współczesnego rozumienia „demoralizacji” w kontekście demokratycznego państwa prawnego, a w szczególności prawa do pokojowych zgromadzeń i jego realizacji w formie zgodnej z obowiązującym prawem przez osoby nieletnie.

Kwestią otwartą na interpretację oraz dosyć aktualną pozostaje aspekt uczestnictwa w pokojowych zgromadzeniach spontanicznych przez osoby nieletnie w związku z zaistniałą tendencją kierowania wniosków o ich ukaranie do sądów rodzinnych przez odpowiedzialne za takie działania służby. Poniższe opracowanie ma na celu jednoznacznie wykazać, że samo uczestnictwo nieletniego w pokojowym zgromadzeniu spontanicznym nie może wypełnić znamion demoralizacji w rozumieniu art. 4 u.p.n.

Zarys historyczny ustawowego pojęcia „demoralizacja nieletniego” w kontekście prawa do zgromadzeń

Prowadząc rozważania nad istotą omawianego przepisu, należy w pierwszej kolejności zwrócić uwagę na jego historyczny kontekst. Omawiany art. 4 u.p.n. przetrwał bowiem w niemal niezmienionym brzmieniu od czasów jego introdukcji do systemu prawnego w 1983 r. W sposób oczywisty doszło jedynie do zmian zaledwie w kontekście nazw odpowiednich organów, zdefiniowanych w § 2 oraz 3, odpowiedzialnych za podjęcie określonych działań po powzięciu informacji na temat potencjalnej demoralizacji nieletniego Art. 4 § 2 oraz art. 3 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich został znowelizowany ustawą o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich z 15.09.2000 r. (Dz.U. nr 91 poz. 1010) w ten sposób, że użyte w różnych przypadkach wyrazy ,,Milicja Obywatelska” zastąpiono użytym w odpowiednich przypadkach wyrazem ,,Policja”. .

Przepis o tożsamym brzmieniu obowiązywał więc w różnych rzeczywistościach prawnych oraz pod różniącymi się od siebie treścią konstytucjami. W związku z ewolucją takich pojęć jak „prawa i wolności człowieka” i stopniowym dostosowywaniem ich rozumienia do standardów międzynarodowych i demokratycznych, co niewątpliwie nastąpiło po zmianie ustrojowej, jaką przeszła Rzeczpospolita Polska w 1989 r., w sposób oczywisty należy równie krytycznie podchodzić do funkcji, jaką ma spełniać przepis traktujący o demoralizacji nieletnich.

Demoralizacja w rozumieniu systemu prawnego, jaki kształtował rzeczywistość społeczną pod rządami Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy 22.07.1952 r. (Dz.U. nr 33 poz. 232), dalej Konstytucja PRL. , uwzględniała więc ówczesne podejście do realizacji praw i wolności określonych w obowiązującej ustawie zasadniczej oraz ustawach zwykłych. Na potrzeby niniejszego opracowania warto przywołać treść art. 83 Konstytucji PRL Konstytucja PRL. Art. 83. Rzeczpospolita Polska zapewnia obywatelom wolność słowa, druku, zgromadzeń i wieców, pochodów i manifestacji. , zgodnie z którym państwo teoretycznie zapewniało obywatelom wolność słowa, druku, zgromadzeń i wieców, pochodów i manifestacji. Jednakże realną realizację tego prawa spełniały przepisy zawarte w ustawie o zgromadzeniach z 29.03.1962 r. Ustawa z 29.03.1962 r. o zgromadzeniach (Dz.U. nr 20 poz. 89 ze zm.).

Zgodnie z treścią art. 2 tej ustawy prawo zwoływania zgromadzeń przysługiwało organizacjom zawodowym, samorządowym, spółdzielczym i innym organizacjom społecznym oraz pełnoletnim obywatelom polskim posiadającym zdolność do czynności prawnych i niepozbawionym praw publicznych i obywatelskich praw honorowych. Ustawa nie przewidywała przy tym zgromadzeń spontanicznych, nieposiadających organizatora, odbywających się w związku z zaistniałym nagłym i niemożliwym do wcześniejszego przewidzenia wydarzeniem związanym ze sferą publiczną. Tego rodzaju zgromadzenia natomiast definiuje bezpośrednio obecne Prawo o zgromadzeniach Ustawa z 24.07.2015 r. – Prawo o zgromadzeniach (Dz.U. z 2019 r. poz. 631 ze zm.), dalej p.o.z. , w treści art. 3 ust. 2 Zgodnie z art. 3 ust. 2 p.o.z. zgromadzeniem spontanicznym jest zgromadzenie, które odbywa się w związku z zaistniałym nagłym i niemożliwym do wcześniejszego przewidzenia wydarzeniem związanym ze sferą publiczną, którego odbycie w innym terminie byłoby niecelowe lub mało istotne z punktu widzenia debaty publicznej. p.o.z. Pojęcie „zgromadzenie spontaniczne” wprowadzono do polskiego porządku prawnego dopiero w 2015 r., zob. R. Grabowski, Ewolucja ustawowych regulacji wolności zgromadzeń w Polsce (w:) Wolność zgromadzeń, red. R. Balicki, M. Jabłoński, Rzeszów 2018, s. 32.

Powyższe rozważania o charakterze historycznym mają na celu przedstawienie rzeczywistości istniejącej przed wprowadzeniem do obrotu prawnego pojęcia „zgromadzenie spontaniczne”. Wszelkie wystąpienia, nieakceptowane przez władzę publiczną (które dziś odpowiadałyby z kolei ww. określeniu „zgromadzenie spontaniczne”), ale niesanowane przepisami ustawy o zgromadzeniach, mogły więc z powodzeniem potencjalnie doprowadzić do uznania osoby nieletniej za zdemoralizowaną.

Udział nieletnich w zgromadzeniach spontanicznych – standardy międzynarodowe i krajowe

Na wstępie do dalszych rozważań należy podkreślić, że niepokojącą praktyką stało się uznawanie przez organy ścigania licznych zgromadzeń, w tym zgromadzeń spontanicznych, za nielegalne w sytuacji zaistnienia stanu epidemii, wprowadzanego na podstawie art. 46 ust. 2 ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi na terenie całego kraju Ustawa z 5.12.2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz.U. z 2020 r. poz. 1845 ze zm.), dalej u.ch.z. . W związku z powyższym podstawa wspomnianego zakazu zgromadzeń została w praktyce ustanowiona drogą rozporządzenia – z wykorzystaniem § 28 rozporządzenia Rady Ministrów z 21.12.2020 r. w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii Rozporządzenie Rady Ministrów z 21.12.2020 r. w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii (Dz.U. poz. 2316 ze zm.), dalej rozporządzenie. . Należy w pierwszej kolejności, zgodnie z treścią § 28, wskazać, że potencjalny zakaz obejmuje jedynie organizację zgromadzeń w rozumieniu art. 3 p.o.z. (jednocześnie z wyłączeniem zgromadzeń organizowanych na podstawie zawiadomienia, o którym mowa w art. 7 ust. 1, art. 22 ust. 1, albo decyzji, o której mowa w art. 26b ust. 1 p.o.z.). Nie dotyczy to jednak samego uczestnictwa w ww. zgromadzeniach. Nawet w sytuacji, w której zdecydowano by się więc na literalną wykładnię przepisów, z pominięciem aspektu konstytucyjności samego założenia, zgromadzenia spontaniczne, jako zgromadzenia nieposiadające organizatora, pozostaną legalne. Zgromadzenie spontaniczne może zostać więc w dalszym ciągu rozwiązane jedynie w trybie przewidzianym w art. 28 p.o.z.

Zgodnie z treścią Konwencji o prawach dziecka Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 20.11.1989 r. (Dz.U. z 1991 r. nr 120 poz. 526 ze zm.), dalej KPD. , którą Polska ratyfikowała w 1991 r., polskie państwo oficjalnie uznaje m.in. prawa dziecka do swobodnego zrzeszania się oraz wolności pokojowych zgromadzeń. Co więcej, ograniczenia tych praw mogą być w konsekwencji wprowadzane jedynie zgodnie z prawem i „w sposób konieczny w społeczeństwie demokratycznym do zapewnienia interesów bezpieczeństwa narodowego, porządku publicznego, ochrony zdrowia, bądź moralności społecznej lub ochrony praw i wolności innych osób” Art. 15 KPD. . Należy przy tym na marginesie wskazać, że w ramach jednej z deklaracji załączonych do treści KPD Rzeczpospolita Polska zastrzegła, iż wykonania przez dziecko jego praw określonych w konwencji będzie dokonywać „z poszanowaniem władzy rodzicielskiej, zgodnie z polskimi zwyczajami i tradycjami dotyczącymi miejsca dziecka w rodzinie i poza rodziną” Deklaracje w Załączniku do Konwencji o prawach dziecka przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 20.11.1989 r. (Dz.U. z 1991 r. nr 120 poz. 526 ze zm.). .

Rozpatrując standardy międzynarodowe w kontekście prawa do zgromadzeń, w tym w szczególności zgromadzeń spontanicznych, należy wskazać w pierwszej kolejności art. 11 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie 4.11.1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz.U. z 1993 r. nr 61, poz. 284), dalej EKPC. , nakazujący respektowanie prawa do swobodnego, pokojowego gromadzenia się w celu publicznego manifestowania poglądów. Podobny ton obiera art. 21 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku 19.12.1966 r. (Dz.U. z 1977 r. nr 38 poz. 167). Art. 21. Uznaje się prawo do spokojnego zgromadzania się. Na wykonywanie tego prawa nie mogą być nałożone ograniczenia inne niż ustalone zgodnie z ustawą i konieczne w demokratycznym społeczeństwie w interesie bezpieczeństwa państwowego lub publicznego, porządku publicznego bądź dla ochrony zdrowia lub moralności publicznej albo praw i wolności innych osób. oraz art. 12 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej Karta praw podstawowych Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE C z 2007 r. nr 303, s. 1 ze zm.). Art. 12. 1. Każdy ma prawo do swobodnego, pokojowego zgromadzania się oraz do swobodnego stowarzyszania się na wszystkich poziomach, zwłaszcza w sprawach politycznych, związkowych i obywatelskich, z którego wynika prawo każdego do tworzenia związków zawodowych i przystępowania do nich dla obrony swoich interesów. 2. Partie polityczne na poziomie Unii przyczyniają się do wyrażania woli politycznej jej obywateli. . Dotychczasowy dorobek orzeczniczy Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPCz) dosyć jednoznacznie podkreśla konieczność zapewnienia przez państwo prawa do swobody wyboru czasu i miejsca zgromadzenia, formy wyrażania poglądów, a także ustalania przebiegu zgromadzenia. Państwo ma przy tym za zadanie usuwać przeszkody zagrażające realizacji omawianego wyżej prawa, w tym powinno zaniechać nieuzasadnionych ingerencji, chociażby dany protest drażnił osoby postronne Zob. Bączkowski i in. przeciwko Polsce, nr sprawy 1543/06; Barankevich przeciwko Rosji, nr sprawy 10519/03. . Zatrzymywanie uczestników demonstracji, przerywanie zgromadzeń – tego rodzaju praktyki zostały przez ETPCz uznane z kolei za mające na celu zniechęcenie społeczeństwa do udziału w zgromadzeniach oraz debacie politycznej Zob. Navalnyy przeciwko Rosji, nr sprawy 29580/12. .

Na gruncie prawa krajowego przytoczyć należy w pierwszej kolejności art. 57 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.04.1997 r. (Dz.U. nr 78 poz. 483 ze zm.), dalej Konstytucja. Art. 57. Każdemu zapewnia się wolność organizowania pokojowych zgromadzeń i uczestniczenia w nich. Ograniczenie tej wolności może określać ustawa. , który stanowi, że każdemu zapewnia się wolność organizowania pokojowych zgromadzeń i uczestniczenia w nich, przy czym wszelkie ograniczenie tej wolności może określać jedynie ustawa. Zgromadzenia spontaniczne, a więc zjawisko pozostające w centrum zainteresowania niniejszego opracowania, dopuszcza w swojej istocie możliwość uczestniczenia w nich osób nieletnich – co więcej, może dochodzić do sytuacji, w której jedynymi uczestnikami ww. rodzaju zgromadzeń będą osoby nieletnie. Jakkolwiek podlegają one procedurom przewidzianym w Prawie o zgromadzeniach – w tym postępowaniu w razie ich legalnego rozwiązania przez funkcjonariusza policji Art. 28. 1. Zgromadzenie spontaniczne może być rozwiązane przez funkcjonariusza kierującego działaniami Policji, jeżeli: 1) jego przebieg zagraża życiu lub zdrowiu ludzi albo mieniu w znacznych rozmiarach; 2) jego przebieg powoduje poważne zagrożenie bezpieczeństwa lub porządku publicznego; 3) powoduje istotne zagrożenie bezpieczeństwa lub porządku ruchu drogowego na drogach publicznych; 4) jego przebieg narusza przepisy niniejszej ustawy albo przepisy karne; 5) zakłóca przebieg zgromadzenia organizowanego w trybie przepisów rozdziału 2, 3 lub 3a. 2. Rozwiązanie zgromadzenia spontanicznego na podstawie ust. 1 następuje przez wydanie decyzji ustnej podlegającej natychmiastowemu wykonaniu, poprzedzonej dwukrotnym ostrzeżeniem uczestników zgromadzenia spontanicznego o możliwości jego rozwiązania, a następnie ogłoszonej publicznie uczestnikom tego zgromadzenia. – samo uczestnictwo w pokojowym zgromadzeniu spontanicznym nie powinno, w demokratycznym państwie prawa w związku z normą wynikającą z art. 57 Konstytucji, być uznawane za przejaw demoralizacji nieletniego.

Zgodnie z art. 3 ust. 2 p.o.z. zgromadzeniem spontanicznym jest zgromadzenie, które odbywa się w związku z zaistniałym nagłym i niemożliwym do wcześniejszego przewidzenia wydarzeniem związanym ze sferą publiczną, którego odbycie w innym terminie byłoby niecelowe lub mało istotne z punktu widzenia debaty publicznej Art. 3 p.o.z. 1. Zgromadzeniem jest zgrupowanie osób na otwartej przestrzeni dostępnej dla nieokreślonych imiennie osób w określonym miejscu w celu odbycia wspólnych obrad lub w celu wspólnego wyrażenia stanowiska w sprawach publicznych. 2. Zgromadzeniem spontanicznym jest zgromadzenie, które odbywa się w związku z zaistniałym nagłym i niemożliwym do wcześniejszego przewidzenia wydarzeniem związanym ze sferą publiczną, którego odbycie w innym terminie byłoby niecelowe lub mało istotne z punktu widzenia debaty publicznej. .

Zachowując w pamięci powyższe rozważania, należy zwrócić uwagę na istnienie możliwości nadużywania przez organy ścigania dwóch z proponowanych w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich przejawów demoralizacji wobec nieletnich uczestniczących w zgromadzeniach spontanicznych – a mianowicie naruszenia zasad współżycia społecznego oraz popełnienia czynu zabronionego.

Jak słusznie w swoim komentarzu do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich wskazuje Krystyna Gromek, zasady współżycia społecznego zasługują na miano określenia nieostrego. Co więcej, jak podkreśla autorka, „analizowane wyrażenie ustawowe budzi wątpliwości również z tego względu, iż zgodnie z art. 4 § 1 u.p.n. nie jest naruszeniem zasad współżycia społecznego: popełnienie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianie nierządu, włóczęgostwo, ani udział w grupach przestępczych, ponieważ te zachowania wymieniono oddzielnie” K. Gromek, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Warszawa 2001, art. 4. . W literalnym rozumieniu omawianego przepisu naruszenie zasad współżycia społecznego musi zadziać się poza wymienionymi w dalszej części przejawami lub oprócz nich. Brakuje przy tym ustawowej definicji tego pojęcia oraz „kryteriów rodzaju oraz stopnia naruszeń tych zasad, skutkujących wymierzeniem odpowiedzialności na zasadach określonych w ustawie” K. Gromek, Komentarz..., art. 4. .

Pojęcie „czyn zabroniony”, którego popełnienia miałby się dopuścić potencjalnie zdemoralizowany nieletni, to określenie tożsame z pojęciem wynikającym z art. 1 Kodeksu karnego Ustawa z 6.06.1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 2020 r. poz. 1444 ze zm.), dalej k.k. , a więc z pojęciem czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia – a więc przestępstwem. Analogicznie, czynem zabronionym w rozumieniu ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich będzie również wykroczenie w rozumieniu art. 1 Kodeksu wykroczeń Ustawa z 20.05.1971 r. – Kodeks wykroczeń (Dz.U. z 2019 r. poz. 821 ze zm.), dalej k.w. , tj. czyn społecznie niebezpieczny zagrożony karą zasadniczą aresztu do 30 dni, ograniczenia wolności do miesiąca, grzywny lub nagany.

Poruszając kwestię możliwych zarzutów o charakterze wykroczeniowym w kontekście uczestnictwa w pokojowym zgromadzeniu spontanicznym, należy zwrócić się przede wszystkim ku art. 50 k.w. (nieopuszczenie zbiegowiska publicznego), art. 51 k.w. (zakłócenie spokoju lub porządku publicznego), art. 54 k.w. (naruszenie przepisów porządkowych) oraz art. 254 k.k. Zważywszy na fakt, że zgromadzenia spontaniczne nie są organizowane w rozumieniu przepisów Prawa o zgromadzeniach, nie może być tu mowy o potencjalnym przywoływaniu przez organy ścigania treści art. 52 § 2 pkt 2 k.w. (organizacja zgromadzenia bez wymaganego zawiadomienia lub przewodniczenie takiemu zgromadzeniu lub zgromadzeniu zakazanemu).

Zasadne wydaje się jednak podkreślenie w tym miejscu niebezpieczeństwa instrumentalnego wykorzystania przepisów prawa karnego w celu zniechęcenia nieletniego do dalszego wyrażania swoich poglądów drogą pokojowego protestu, w tym uczestniczenia w pokojowych zgromadzeniach spontanicznych. Warto zwrócić tu uwagę na tezę zawartą w wyroku Sądu Najwyższego (SN) z 14.09.2016 r. Zob. wyrok SN z 14.09.2016 r. (II KO 29/16), Legalis nr 1514788, a także postanowienie Sądu Rejonowego dla Warszawy-Śródmieścia w Warszawie – XI Wydział Karny z 18.12.2018 r.(XI W 1805/18), Legalis nr 2136890. , w której SN w wyniku rewizji nadzwyczajnej Ministra Sprawiedliwości od wyroku sądu rejonowego z 22.01.1980 r. uniewinnił działacza opozycji demokratycznej, prezydenta RP B.K., od zarzutu, że bez wymaganego zezwolenia zwołał, przez głośne nawoływanie, zgromadzenie dużej liczby osób, korzystając ze środków technicznych, powodując tamowanie ruchu ulicznego oraz że demonstracyjnie okazywał lekceważenie dla Narodu Polskiego przez to, że w miejscu szczególnego kultu Polaków, jakim jest Grób Nieznanego Żołnierza, w swoim wystąpieniu odnosił się bez szacunku i pogardliwie wobec Narodu Polskiego, podnosząc, że nie jest narodem wolnym i niepodległym. Zgodnie z obowiązującym ówcześnie prawem miał tym samym naruszyć szereg przepisów zawartych w Kodeksie wykroczeń.

Sąd Najwyższy stwierdził, że ocena materialnej treści czynu, polegającego na zorganizowaniu zgromadzenia z użyciem megafonu bez zgody władz PRL w celu złożenia kwiatów przed Grobem Nieznanego Żołnierza w W. w dniu 11.11.1979 r., odnoszona do ogólnego interesu społecznego, musi prowadzić do wniosku, że zarzucony obwinionemu czyn nie cechował się choćby minimalnym stopniem społecznego niebezpieczeństwa (na gruncie obecnych przepisów Kodeksu wykroczeń – społecznej szkodliwości). A skoro przejście uczestników zgromadzenia ulicamistanowiło konieczny element jego przebiegu, to – jak wywodzi Sąd Najwyższy – brak było również podstaw do przypisania obwinionemu wykroczenia polegającego na utrudnianiu lub tamowaniu ruchu drogowego (określonego w art. 90 k.w.).

Wykorzystywanie w sposób doraźny przepisów Kodeksu wykroczeń w celu przypisania nieletnim uczestnikom popełnienia czynu zabronionego przez ustawę należy rozpatrywać analogicznie do ww. kazusu.

Dodatkowo, pomijając kwestie stricte prawne, zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 18.03.2004 r. „pojedyncze zachowania naganne lub nawet bardzo naganne podejmowane przez nieletniego nie świadczą jeszcze same w sobie o znacznym stopniu demoralizacji; demoralizacja jest bowiem trwałą tendencją do określonego zachowania – naruszania norm, które są społecznie akceptowane, to wielokrotne, a nie pojedyncze zachowanie odbiegające od przyjętych reguł moralnych; tylko obraz całości zachowań nieletniego może wskazywać na jego stopień demoralizacji”. Sąd podkreślił również, że „nawet charakter i rodzaj popełnionego czynu jest tylko jednym z wyznaczników stopnia demoralizacji nieletniego” Zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 18.03.2004 r. (II AKa 531/03), Legalis nr 70063. .

Powyższa teza dodatkowo podważa w sposób jednoznaczny możliwość uznania zaistnienia zjawiska demoralizacji nieletniego w sytuacji, w której wniosek do sądu rodzinnego za jedyną podstawę obiera jednorazowy udział nieletniego w pokojowym zgromadzeniu spontanicznym. Tym bardziej że takie działanie trudno zakwalifikować jako zachowanie naganne – jeżeli rozpatrywać je w kontekście wymienionych wcześniej standardów konstytucyjnych oraz międzynarodowych.

Wnioski

Pochylając się nad tematem demoralizacji, nie sposób najpierw nie dokonać analizy pojęcia „dobro nieletniego” w kontekście art. 3 u.p.n. Należy zgodzić się z Anną Haak-Trzuskawską oraz Henrykiem Haakiem, którzy w swoim komentarzu do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich wskazują, że właściwe rozumienie dobro nieletniego zakłada zbieżność z interesem społecznym A. Haak-Trzuskawska, H. Haak (w:) Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, Warszawa 2015, art. 3. . Co równie ważne, wspomniani autorzy wskazują także, że „podstawową dyrektywą, którą powinien wskazywać sąd, rozpoznając sprawę nieletniego sprawcy, jest jego dobro rozumiane jako ukształtowanie jego prawidłowej osobowości zgodnie ze społecznymi normami postępowania, które leżą w pełni w interesie społecznym i jako takie stanowią dobro nieletniego” A. Haak-Trzuskawska, H. Haak (w:) Ustawa..., art. 3 . Skoro więc uczestnictwo w pokojowych zgromadzeniach co do zasady rozumiane jest jako społecznie i prawnie akceptowalne zachowanie, należy uznać, że zadaniem państwa demokratycznego – czego egzemplifikacją powinno być postępowanie organów publicznych – jest przede wszystkim rozwój obywatelski młodzieży, polegający również na pokojowym wyrażaniu swojego zdania.

Jak już wykazano przy okazji omówienia pokrótce wyroku Sądu Najwyższego z 14.09.2016 r., wykładnia obowiązującego prawa powinna przede wszystkim stronić od instrumentalnego wykorzystywania przepisów. Jak wskazał Janusz Kochanowski w swoim referacie pt. Trzy powody czy też symptomy kryzysu prawa wygłoszonym podczas konferencji na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego 1.03.2020 r., instrumentalizacja prawa może doprowadzić do sytuacji, w której celem wykładni stają się chociażby cele polityczne Zob. J. Kochanowski, Trzy powody czy też symptomy kryzysu prawa (w:) Nadużycia prawa, red. H. Izdebski, A. Stępkowski, Warszawa 2003, s. 82. .

W związku z powyższym należy zastanowić się nad faktyczną celowością prowadzenia postępowań o demoralizację w sytuacji, gdy nieletni uczestniczył w zgromadzeniu spontanicznym uznanym post factum za nielegalne, i uznać je za bezzasadne.

Co do zasady, pokojowe zgromadzenia spontaniczne nie mogą zostać uznane a priori za nielegalne. Jako forma prezentowania swoich poglądów służą społeczności do reagowania na aktualne problemy i kontrowersje funkcjonujące w życiu politycznym, społecznym, gospodarczym.

Należy wskazać, że art. 72 ust. 3 Konstytucji Art. 72 ust. 3 Konstytucji. W toku ustalania praw dziecka organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko są obowiązane do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka. zobowiązuje, w miarę możliwości, do uwzględnienia zdania dziecka przez organy państwowe, a przepis art. 12 ust. 1 Konwencji o prawach dziecka przewiduje wysłuchanie dziecka, o ile jest ono zdolne do kształtowania własnych poglądów, ocena zaś wagi wypowiedzi musi odbywać się z uwzględnieniem wieku i dojrzałości dziecka Zob. wyrok NSA z 29.08.2018 r. (II OSK 1041/18), LEX nr 2553581. . Jeżeli więc głos nieletnich ma być uwzględniany przez organy publiczne w sprawach ich dotyczących, te same organy powinny wspierać ich pokojowe zaangażowanie w życie społeczne i polityczne demokratycznego państwa.

W związku z powyższym uczestnictwo nieletniego w pokojowym zgromadzeniu spontanicznym, również w dobie pandemii, może i powinno być co do zasady chronione przez państwo jako realizacja konstytucyjnie przysługującego prawa do zgromadzeń. Pomimo funkcjonującego od dłuższego czasu – zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie – przekonania, że określenie „demoralizacja” nie stanowiło problemu interpretacyjnego dla osób stosujących je wobec nieletnich Zob. M. Mączyńska, Nowelizacja ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich – zagadnienia wybrane, „Palestra” 2016/5, s. 31. – wydaje się jednak, że uchylona furtka w postaci otwartego katalogu może grozić całkowitym wyjęciem pojęcia demoralizacji z zawiasów i wypaczeniem celu istnienia przepisu traktującego o demoralizacji nieletnich w wyniku jego nadużywania.