W postanowieniu Sądu Najwyższego z 27.06.2017 r. (II KK 82/17) przedmiotem analizy uczyniono dwa zagadnienia istotne dla praktyki procesu karnego. Należą do nich zagadnienia dotyczące podstawy kasacji wnoszonej przed podmioty wymienione w art. 521 k.p.k. oraz konsekwencji braku obrońcy podczas pierwszego przesłuchania w postępowaniu przygotowawczym. Przedmiotem glosy uczyniono drugie z przedstawionych wyżej zagadnień. Glosatorka dokonała analizy zagadnienia w kontekście regulacji zawartych w art. 79 § 2 k.p.k. oraz art. 301 k.p.k., przywołując orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz sądów krajowych wsparte tezami z piśmiennictwa.

Stan faktyczny

Glosowane orzeczenie Sądu Najwyższego zostało wydane na tle następującego stanu faktycznego. Wyrokiem Sądu Rejonowego w P. z 17.09.2013 r. P.W. został uznany za winnego tego, że 20.11.2012 r. w miejscowości M., znajdując się w stanie nietrzeźwości, kierował rowerem po drodze publicznej, naruszając tym zakaz prowadzenia rowerów orzeczony wyrokiem Sądu Rejonowego w P. z 31.07.2012 r. Sąd wymierzył za to P.W. karę 4 miesięcy pozbawienia wolności, środek karny w postaci zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych i rowerów na okres 4 lat oraz orzekł podanie wyroku do publicznej wiadomości poprzez wywieszenie go na tablicy ogłoszeń Sądu Rejonowego w P. na okres 30 dni.

Oskarżony P.W. złożył apelację od wyroku sądu pierwszej instancji, zarzucając naruszenie art. 7, 174 oraz 410 Kodeksu postępowania karnego Ustawa z 6.06.1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 2018 r. poz. 1987 ze zm.), dalej k.p.k.polegające na uznaniu, że zgromadzony w sprawie materiał dowodowy wskazuje, że prowadził on rower po drodze publicznej. Skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego orzeczenia poprzez uniewinnienie go od dokonania zarzucanego mu czynu. Ze względu na kontrawencjonalizację czynu przypisanego P.W. sąd okręgowy zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że w miejsce orzeczonej kary 4 miesięcy pozbawienia wolności orzekł karę 2 miesięcy pozbawienia wolności. Jednocześnie, na podstawie art. 87 § 4 Kodeksu wykroczeńUstawa z 20.05.1971 r. – Kodeks wykroczeń (Dz.U. z 2018 r. poz. 618 ze zm.), dalej k.w. , sąd orzekł wobec niego zakaz prowadzenia rowerów na okres 2 lat oraz uchylił rozstrzygnięcie wyroku dotyczące środków karnych w postaci zakazu prowadzenia wszelkich pojazdów oraz podania wyroku do publicznej wiadomości. W pozostałym zakresie zaskarżony wyrok Sądu Rejonowego w P. utrzymał w mocy.

Kasację od powyższego wyroku na korzyść oskarżonego P.W. wniósł Rzecznik Praw Obywatelskich, który na zasadzie art. 523 § 1 k.p.k. orzeczeniu temu zarzucił rażące i mające istotny wpływ na treść orzeczenia naruszenie przepisów prawa karnego procesowego, tj. art. 433 § 1 k.p.k. w zw. z art. 440 k.p.k. oraz art. 6 ust. 1 w zw. z art. 6 ust. 3 lit. c europejskiej Konwencji o ochronie podstawowych praw i wolnościKonwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie 4.11.1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz.U. z 1993 r. nr 61 poz. 284), dalej EKPC, Konwencja., polegające na tym, że ustalenia dotyczące sprawstwa P.W. zostały oparte na wyjaśnieniach złożonych przez skarżącego w postępowaniu przygotowawczym, pod nieobecność obrońcy, mimo że z uwagi na deficyt intelektu nie mógł on w sposób samodzielny iracjonalny prowadzić swojej obrony. W związku z tym, na podstawie art. 537 k.p.k., skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i w zakresie czynu z art. 244 k.k. przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu w P. do ponownego rozpoznania, a w zakresie wykroczenia z art. 87 § 1 k.w. o umorzenie postępowania z uwagi na przedawnienie karalności.

W następstwie złożonej kasacji Sąd Najwyższy uznał, że podniesione przez Rzecznika Praw Obywatelskich zarzuty nie zasługiwały na uwzględnienie, co skutkowało oddaleniem kasacji.

Stanowisko sądu

Konieczność oddalenia kasacji Sąd Najwyższy wiąże przede wszystkim z tym, że ocena rzetelności procesu powinna być przeprowadzona przy uwzględnieniu całego postępowania, a nie przez pryzmat sposobu przeprowadzania poszczególnych dowodów, w niniejszej sprawie dowodu z wyjaśnień podejrzanego złożonych podczas pierwszego przesłuchania w postępowaniu przygotowawczym. Okoliczność, że ustalenia o sprawstwie P.W. poczyniono w oparciu o złożone przez niego wyjaśnienia w postępowaniu przygotowawczym pod nieobecność obrońcy, w świetle całokształtu zebranego w sprawie materiału dowodowego nie daje podstaw do uznania, że wyrok sądu rejonowego zapadł z obrazą standardów rzetelnego procesu, o których mowa w art. 6 EKPC.

Sąd Najwyższy podkreślił, że w momencie zatrzymania podejrzany P.W. był już trzykrotnie karany, w tym dwa razy za takie samo przestępstwo, tj. kierowanie w stanie nietrzeźwości rowerem po drodze publicznej. W każdej z tych spraw oskarżony miał obrońcę. Oskarżony zatem w momencie zatrzymania dysponował już niemałym doświadczeniem z organami ścigania i wymiarem sprawiedliwości. Wiedział zatem o przysłuchujących mu elementarnych prawach m.in. do odmowy składania wyjaśnień i prawie do obrońcy oraz o możliwości żądania przesłuchania go z udziałem ustanowionego obrońcy. W przedmiotowej sprawie podejrzany został dwukrotnie pouczony o swoich prawach, jednak w sposób jasny i jednoznaczny oświadczył, że z nich nie korzysta i złożył wyczerpujące wyjaśnienia, w których przyznał się do zarzucanego mu przestępstwa. Ponadto na etapie postępowania przygotowawczego dopuszczono dowód z opinii dwóch biegłych psychiatrów. Miało to związek z tym, że w trakcie przesłuchania oskarżony oświadczył, że leczył się neurologicznie. Biegli rozpoznali u P.W. ograniczone zaburzenia osobowości z deficytem intelektu oraz „szkodliwe picie alkoholu”, uznając przy tym, że stan psychiczny podejrzanego nie znosił ani nie ograniczał jego zdolności do rozpoznania znaczenia czynu, ani zdolności do pokierowania swoim postępowaniem. Innymi słowy, biegli stwierdzili, że udział obrońcy w postępowaniu nie jest obowiązkowy (art. 79 § 4 k.p.k.), a P.W. jest w stanie w sposób samodzielny i rozsądny prowadzić swoją obronę. Konieczność przyznania oskarżonemu obrońcy z urzędu ujawniła się dopiero na etapie postępowania sądowego, a to z uwagi na wystąpienie „innych okoliczności utrudniających obronę”, o których mowa w art. 79 § 2 k.p.k. (jak to odnotował sąd, oskarżony jąkał się i miał problemy z wymową oraz formułowaniem wypowiedzi). Mimo prawidłowego zawiadomienia oskarżony nie stawił się na kolejnym terminie rozprawy, stawił się za to jego obrońca, co umożliwiło otwarcie przewodu sądowego i odczytanie wyjaśnień złożonych przez oskarżonego w postępowaniu przygotowawczym.

Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że obciążające wyjaśnienia złożone w postępowaniu przygotowawczym pod nieobecność obrońcy powinny, tak jak inne dowody, podlegać swobodnej ocenie z uwzględnienie całokształtu innych okoliczność danej sprawy. Ich ocena w kontekście art. 6 EKPC zależy od specyfiki i okoliczności sprawy, zatem dowodowe wykorzystanie takich wyjaśnień może, ale nie musi, naruszać konwencyjny standard  rzetelnego procesu. Wobowiązującym stanie prawnym obecność obrońcy podczas pierwszego przesłuchania podejrzanego w postępowaniu przygotowawczym nie jest obowiązkowa nawet w przypadkach obrony obligatoryjnej. Generalnie więc brak obrońcy w opisanym wypadku nie może stanowić przeszkody do wykorzystania na rozprawie złożonych w takich warunkach wyjaśnień, o ile nie wystąpiły inne okoliczności wyłączające swobodę wypowiedzi czy obiektywnie istniejąca podatność podejrzanego na pokrzywdzenie – co w niniejszej sprawie nie miało miejsca. Ze względu na treść opinii sądowo-psychiatrycznej oraz dalszy przebieg procesu zdaniem Sądu Najwyższego nie ma podstaw, by twierdzić, że P.W. z uwagi na niski poziom intelektu nie mógł swojej obrony prowadzić w sposób samodzielny, racjonalny i skuteczny. Sąd Najwyższy podkreślił, że P.W. oraz jego obrońca nigdy nie zarzucali, że wyjaśnienia oskarżonego złożone w dochodzeniu nie są prawdziwe czy zostały wymuszone lub złożono je w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi. Nie kwestionowano również tego, że oskarżony przed pierwszym przesłuchaniem z własnej woli, jednoznacznie zrezygnował z możliwości skorzystania z pomocy obrońcy. W sprawie zatem brak okoliczności świadczących o tym, że naruszono standardy rzetelnego procesu i że sąd okręgowy utrzymał w mocy rażąco niesprawiedliwe orzeczenie (art. 440 k.p.k.).

Ocena stanowiska Sądu Najwyższego

Stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w glosowanym postanowieniu zasługuje na aprobatę. W ocenie glosatorki należało jednak poszerzyć je o dodatkowe argumenty dotyczące dopuszczalności dowodowego wykorzystania wyjaśnień złożonych przez podejrzanego podczas pierwszego przesłuchania pod nieobecność obrońcy w świetle konwencyjnego standardu rzetelnego procesu.

Zasadne zatem wydaje się, aby na początku niniejszych rozważań przypomnieć, że pomimo iż prawo do rzetelnego procesu literalnie odnosi się do sądowego etapu procesu karnego, to w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPCz, Trybunał) nie budzi wątpliwości, że obejmuje ono także etap postępowania przygotowawczegoZob. wyrok ETPCz z 24.11.1993 r. w sprawie 13927/88 Imbrioscia przeciwko Szwajcarii; wyrok ETPCz z 8.02.1996 r. w sprawie 18731/91 Murray przeciwko Wielkiej Brytanii, www.echr.coe. int.. Ocena samooskarżających wyjaśnień złożonych przez podejrzanego w postępowaniu przygotowawczym pod nieobecność obrońcy powinna być zatem dokonana z daleko posuniętą ostrożnością, a to z uwagi na zapewnienie podejrzanemu możliwości realizacji przysługujących mu praw, w tym prawa do posiadania obrońcy. ETPCz wielokrotnie podkreślał, że organy krajowe powinny podjąć aktywne działania w celu uświadomienia podejrzanemu, iż ma prawo do posiadania obrońcy, także ustanowionego z urzędu, oraz że skuteczność zrzeczenia się tego prawa zależy od tego, czy nastąpiło ono w wyraźny, nieodwołalny sposób i czy towarzyszyło mu zapewnienie minimalnych gwarancji odpowiednich do wagi zrzeczenia sięZob. wyrok ETPCz z 27.11.2008 r. w sprawie Salduz przeciwko Turcji (skarga nr 36391/02); wyrok ETPCz z 11.12.2008 r. w sprawie Panovits przeciwko Cyprowi (skarga nr 4268/04); wyrok ETPCz z 31.03.2009 r. w sprawie Płonka przeciwko Polsce (skarga nr 20310/02), www.echr.coe. int. . Skoro gwarancje rzetelnego procedowania, o których mowa w art. 6 EKPC, mają także odpowiednie zastosowanie do postępowania przygotowawczego, to oznacza to, że prawo podejrzanego do posiadania obrońcy podczas pierwszego przesłuchania w postępowaniu przygotowawczym powinno być regułą, o ile wyjaśnienia złożone przez niego na tym etapie postępowania są następnie wykorzystane jako dowód w sprawie.

W judykaturze podkreśla się jednak, że z treści orzeczeń zapadłych przed ETPCz nie da się wyprowadzić wniosku, że w zamyśle tego organu było wprowadzenie generalnego wymogu zapewnienia obecności obrońcy podczas pierwszego przesłuchania każdego podejrzanego pod rygorem niedopuszczalności wykorzystania na rozprawie złożonych przez niego wyjaśnieńPostanowienie SN z 5.04.2013 r. (III KK 327/12), LEX nr 1341625.. Wskazuje się, że Trybunałowi chodzi o konieczną obecność obrońcy w sytuacjach obiektywnie istniejącej podatności podejrzanego na pokrzywdzenie, np. z uwagi na jego wiek czy bezradność wywołaną czynnikami społecznymi lub stanem zdrowia (w tym uzależnieniem od narkotyków lub alkoholu)Postanowienie SN z 5.04.2013 r. (III KK 327/12), LEX nr 1341625. . Odmienne rozumienie stanowiska Trybunału, a więc dopatrywanie się zawsze naruszeń Konwencji w razie pierwszego przesłuchania podejrzanego bez udziału obrońcy, stanowiłoby novum dla co najmniej kilku systemów procedury karnej kontynentalnej Europy uchodzących za nowoczesne i respektujące w szerokim zakresie prawa podejrzanych, np. belgijskiego czy niemieckiegoM. Wąsek-Wiaderek, Problemy polskiej procedury karnej w świetle najnowszego orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka – wybrane zagadnienia (w:) Aktualne zagadnienia prawa karnego materialnego i procesowego, red. L. Gardocki, J. Godyń, M. Hudzik, L.K. Paprzycki, Warszawa 2009, s. 71. . W sprawie Ibrahim i inni przeciwko Zjednoczonemu Królestwu Trybunał wyraźnie podkreślił, że badając, czy ograniczenie możliwości skontaktowania się z prawnikiem podczas pierwszego przesłuchania było zgodne z Konwencją, każdorazowo należy przeanalizować dwie kwestie: czy ograniczenie to motywowane było „nieodpartymi powodami” (czy miało trwały, czy czasowy charakter, jaka jest jego natura, czy możliwość jego nałożenia jest wystarczająco precyzyjnie określona przepisami krajowymi i czy jego nałożenie jest rzeczywiście konieczne w konkretnej sytuacji skarżącego) oraz jaki wpływ miało ono na rzetelność postępowania postrzeganego jako całość. Analiza ta nie może być dokonana przez pryzmat dopuszczalności poszczególnych dowodów zgromadzonych w postępowaniu. W wyroku Simeonov przeciwko Bułgarii Trybunał ponownie podkreślił, że dla ustalenia, czy postępowanie było prowadzone w sposób rzetelny, nienaruszający art. 6 EKPC, wymagana jest globalna ocena całości postępowania. Słusznie zatem Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że obciążające wyjaśnienia złożone przez podejrzanego w postępowaniu przygotowawczym pod nieobecność obrońcy w razie okoliczności utrudniających obronę (art. 79 § 2 k.p.k.), czy w sytuacji obiektywnie istniejącej podatności podejrzanego na pokrzywdzenie, powinny podlegać swobodnej ocenie przez sąd w świetle całokształtu przeprowadzonego materiału dowodowego. Wyjaśnienia złożone w takich okolicznościach nie mogą bowiem bezpośrednio podlegać dyskwalifikacjiA. Małolepszy, M. Zbrojewska, Obiektywna podatność podejrzanego na pokrzywdzenie w procesie karnym, „Przegląd Sądowy” 2014, nr 5, s. 63–72. . Trudno zresztą zaakceptować odmienny pogląd, skoro ustawodawca polski nie uznał obecności obrońcy obligatoryjnego (art. 79 § 3 w zw. z art. 301 k.p.k.) podczas pierwszego przesłuchania podejrzanego za obowiązkową.

Dodatkowo należy wskazać, że niezwykle istotną regulacją jest również zapis zawarty w art. 301 zd. 1 k.p.k., który stanowi, że na żądanie podejrzanego należy przesłuchać go z udziałem ustanowionego obrońcy. Treść powyższego przepisu należy odczytywać z uwzględnieniem orzecznictwa ETPCz dotyczącego art. 6 ust. 3 lit. c EKPC, który gwarantuje każdemu oskarżonemu prawo do realizowania obrony osobiście lub przez ustanowionego przez niego obrońcę, a jeśli nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony – do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu. W tym zakresie ma przede wszystkim znaczenie wyrok Wielkiej Izby Trybunału w sprawie Salduz przeciwko Turcji. Trybunał sformułował wówczas zasadę dostępu do pomocy obrońcy od momentu pierwszego przesłuchania, chyba że istnieją szczególne okoliczności danej sprawy, które uzasadniają ograniczenie korzystania z tego prawa. Nawet jednak wówczas, gdy wyjątkowe okoliczności sprawy uzasadniają odmowę dostępu do adwokata, ograniczenie w korzystaniu z jego pomocy nie może w sposób negatywny wpływać na zapewnione oskarżonemu gwarancje wynikające zart. 6 EKPC.

W doktrynie przyjmuje się, że powyższa zasada wypracowana w orzecznictwie ETPCz przejawia się w zakazie dowodowego wykorzystania na niekorzyść oskarżonego wyjaśnień złożonych pod nieobecność obrońcy, jeżeli podejrzany nie zrzekł się wyraźnie prawa do kontaktu z obrońcąS. Steinborn, Komentarz do art. 301 Kodeksu postępowania karnego (w:) Kodeks postępowania karnego. Komentarz do wybranych przepisów, red. S. Steinborn, J. Grajewski, P. Rogoziński, LEX nr 493854, teza 2.. Innymi słowy, umożliwienie podejrzanemu skonsultowania się z obrońcą przed pierwszym przesłuchaniem warunkuje dopuszczalność późniejszego dowodowego wykorzystania złożonych przez niego obciążających wyjaśnień jako podstawy wyroku skazującego. Według M. Wąsek-Wiaderek narusza art. 6 ust. 3 EKPC dowodowe wykorzystanie wyjaśnień złożonych w postępowaniu przygotowawczym, jeżeli podejrzany przed ich złożeniem lub w czasie tej czynności nie mógł mieć dostępu do obrońcy, ponieważ wykluczało to prawo krajoweM. Wąsek-Wiaderek, Prawo oskarżonego do posiadania obrońcy w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, „Studia i Analizy Sądu Najwyższego”, red. K. Ślebzak, Warszawa 2012, t. 4, s. 359.. W przeciwnym wypadku możliwe jest dowodowe wykorzystanie wyjaśnień złożonych przez oskarżonego pod nieobecność obrońcy, ale tylko w sytuacji, gdy podejrzany został pouczony o przysługujących mu prawach, w tym o prawie do milczenia i posiadania obrońcy i co istotniejsze, w sposób wyraźny zrzekł się korzystania z tych praw. W treści uzasadnienia glosowanego orzeczenia Sąd Najwyższy uznał, że skoro oskarżony pomimo dwukrotnego pouczenia go o treści art. 300 § 1 k.p.k. oraz 301 k.p.k. w sposób jednoznaczny zrzekł się korzystania z przysługujących  mu praw (ważne jest również to, że we wcześniejszych sprawach karnych P.W. był reprezentowany przez obrońcę z urzędu – a więc z całą pewnością był świadomy znaczenia swych praw), złożył wyczerpujące wyjaśnienia, w których przyznał się do zarzucanego mu czynu, a opinia sądowo-psychiatryczna wskazywała, że oskarżony nie jest osobą podatną na pokrzywdzenie (pomimo niskiego poziomu intelektu rozumiał on istotę zarzucanego mu czynu i jego konsekwencji), to nie można uznać, że wyjaśnienia złożone w takich okolicznościach nie mogą być dopuszczone jako dowód i w oparciu o ich treść nie może zostać wydany wyrok skazujący. Z powyższym poglądem należy się zgodzić. Trzeba też podkreślić, że rozpoznane u P.W. zaburzenia osobowości związane z deficytem intelektu oraz „szkodliwym piciem alkoholu” nie ograniczały jego zdolności rozpoznania znaczenia czynu ani pokierowania swoim postępowaniem. Należy zatem uznać, że w niniejszej sytuacji oskarżony mógł w sposób samodzielny i racjonalny prowadzić swoją obronę. Ponadto dla potwierdzenia prawidłowości postawionej w niniejszej glosie tezy istotne jest, że zarówno oskarżony, jak i jego obrońca nigdy nie kwestionowali faktu, że P.W. złożył obciążające go wyjaśnienia i nie twierdzili, że są one nieprawdziwe. Oczywiście brak umożliwienia kontaktu z obrońcą przed pierwszym przesłaniem wpływa na ocenę rzetelności procesu, jednak naruszenia Konwencji można dopatrywać się w sytuacji, kiedy wyjaśnienia samooskarżające złożone w postępowaniu przygotowawczym posłużą jako dowód w sprawie wbrew woli podejrzanego. Tymczasem oskarżony, korzystając już z pomocy obrońcy z urzędu wyznaczonego w postępowaniu sądowym, nie odwołał swoich wyjaśnień. Także jego obrońca nie kwestionował sposobu pozyskania tego dowodu i jego dopuszczalności. Skoro w niniejszej sprawie oskarżony w sposób wyraźny zrzekł się swych praw i nigdy nie kwestionował tej okoliczności, to nie ma podstaw do stwierdzeń, że doszło do naruszenia art. 6 EKPC. Dodatkowo należy zauważyć, że pomimo prawidłowego wezwania P.W. nie stawił się na rozprawę przed sądem pierwszej instancji (po wyznaczeniu mu obrońcy z urzędu) ani na rozprawę odwoławczą, godząc się tym samym, że jego wyjaśnienia zostaną dowodowo wykorzystane.

Podsumowując, należy powtórzyć stanowisko ETPCz wyrażone w sprawie Imbioscia przeciwko Szwajcarii, że ocena przestrzegania prawa do obrony zagwarantowanego w art. 6 ust. 3 lit. c Konwencji w postępowaniu przygotowawczym w dużej mierze zależy od szczególnych okoliczności danego procesu i przez ich pryzmat należy oceniać rzetelność całego procesu. Mając na uwadze powyższe rozważania, należy stwierdzić, że całokształt okoliczności ujawnionych w przedmiotowej sprawie nie uprawniał do twierdzenia, że sprawa P.W. została prowadzona z naruszeniem zasad rzetelnego procesu.

Podsumowanie

Glosowane postanowienie dotyczy zagadnienia konsekwencji braku obrońcy podczas pierwszego przesłuchania w postępowaniu przygotowawczym. Stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w tezie orzeczenia zasługę na aprobatę. Autorka poszerza je o dodatkowe argumenty dotyczące dopuszczalności dowodowego wykorzystania wyjaśnień złożonych przez podejrzanego podczas pierwszego  przesłuchania pod nieobecność obrońcy w świetle konwencyjnego standardu rzetelnego procesu. Odwołując się do orzecznictwa Europejskiego Trybunał Praw Człowieka, glosatorka wskazała, że zasadą jest dostęp do pomocy obrońcy od momentu pierwszego przesłuchania, chyba że istnieją szczególne okoliczności danej sprawy, które uzasadniają ograniczenie korzystania z tego prawa. Przejawia się to w zakazie dowodowego wykorzystania na niekorzyść oskarżonego wyjaśnień złożonych pod nieobecność obrońcy, jeżeli podejrzany nie zrzekł się wyraźnie prawa do kontaktu z obrońcą. Innymi słowy, umożliwienie podejrzanemu skonsultowania się z obrońcą przed pierwszym przesłuchaniem warunkuje dopuszczalność późniejszego dowodowego wykorzystania złożonych przez niego obciążających wyjaśnień jako podstawy wyroku skazującego. Ocena przestrzegania prawa do obrony zagwarantowanego w art. 6 ust. 3 lit. c Konwencji w postępowaniu przygotowawczym powinna być dokonywana ad casum, w świetle całokształtu przeprowadzonego materiału dowodowego, a nie przez pryzmat dopuszczalności poszczególnych dowodów zgromadzonych w sprawie.