Funkcje i przedmiot zapisu windykacyjnego

Do polskiego prawa zapis windykacyjny został wprowadzony ustawą z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustawDz.U. nr 85, poz. 458.. Ustawa ta weszła w życie 23 października 2011 r. Już na samym początku prac legislacyjnych zapis windykacyjny budził wiele kontrowersji. Jego oponenci obawiali się przede wszystkim braku odpowiedzialności zapisobiercy windykacyjnego za długi spadkowe. Obawy te okazały się jednak nieuzasadnione, bowiem regulacja zapisu windykacyjnego w swoim ostatecznym kształcie statuuje odpowiedzialność osób, na rzecz których został ustanowiony zapis windykacyjny. Z całą pewnością należy stwierdzić, że wprowadzenie zapisu windykacyjnego rozszerzyło swobodę testowania i tym samym spełniły się oczekiwania społeczeństwa odnośnie do rozrządzania swoim majątkiemK. Osajda, Zapis windykacyjny – nowa instytucja prawa spadkowego, MoP 2012, nr 2, s. 68–69.. Rozwiązanie to wyszło naprzeciw często spotykanej w praktyce polskiego społeczeństwa tendencji do rozdysponowywania na wypadek śmierci poszczególnymi składnikami swojego majątku. Przed pojawieniem się zapisu windykacyjnego testator nie mógł w sposób wiążący wskazać, jakie przedmioty mają przypaść po jego śmierci poszczególnym osobom. Pomimo tego spadkodawcy bardzo często w testamencie pozostawiali oznaczone składniki swojego majątku konkretnym osobom. Większość spadkodawców nie rozumiała, że takie działanie nie prowadzi do bezpośredniego nabycia poszczególnych przedmiotów przez oznaczone osoby. Częstotliwość tych niewłaściwie dokonywanych rozrządzeń była tak duża, że ustawodawca uwzględnił oczekiwania społeczeństwa w tym zakresieK. Osajda, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, tom III, Warszawa: C. H. Beck 2013, s. 535.. Do 2011 r. prawo spadkowe uniemożliwiało spadkodawcom tak daleko posuniętą swobodę rozrządzania poszczególnymi składnikami swojego majątku na wypadek śmierci.

Główną funkcją zapisu windykacyjnego jest umożliwienie spadkodawcy zadecydowania o tym, komu po śmierci mają przypaść poszczególne składniki należące do jego majątku. Rozrządzenie to jest ukształtowane w ten sposób, że zapisobiercom windykacyjnym te poszczególne składniki majątkowe przypadają już z chwilą otwarcia spadkuP. Księżak, Zapis windykacyjny, Warszawa: LexisNexis 2012, s. 26..

Zgodnie z brzmieniem art. 981¹ k.c. zapis windykacyjny może zostać uczyniony jedynie w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego. Przyczyny, dla których ustawodawca wymusił taką postać rozrządzenia swoim majątkiem spadkowym na wypadek śmierci, są uzasadnioneInaczej tamże, s. 50.. Udział profesjonalnego prawnika przy sporządzaniu testamentu, w którym ustanowiono zapis windykacyjny, jest uzasadniony nie tylko tym, aby ograniczyć wątpliwości dotyczące tego, czy testator ustanowił w testamencie zapis zwykły, czy zapis windykacyjny, ale również aby zapewnić prawidłowość ustanowienia tego zapisu i jego zgodność z wolą testatoraJ. Kuźmicka-Sulikowska, (w:) Non omnis moriar. Osobiste i majątkowe aspekty prawne śmierci człowieka. Zagadnienia wybrane, red. J. Gołaczyński, Wrocław: Oficyna Prawnicza 2015, s. 539–540.. Można bowiem wyobrazić sobie sytuację, w której spadkodawca w taki sposób formułuje swoje rozrządzenie na wypadek śmierci, że wzbudza kontrowersje i problemy z odczytaniem woli testatora. Wówczas nie byłoby wiadome, czy zapis ten traktować jako zapis zwykły, czy jako zapis windykacyjny, co zresztą uwidoczniło się już na etapie prac legislacyjnych. Za tym pierwszym poglądem opowiadali się R. SztykR. Sztyk, Zapis windykacyjny jako element reformy prawa spadkowego, „Łódzki Biuletyn Notarialny” 2011, nr 9, s. 19.oraz E. Skowrońska-BocianE. Skowrońska-Bocian, Prawo spadkowe, Warszawa: C. H. Beck 2011, s. 120.. Takiemu rozwiązaniu przychylny był również J. GóreckiJ. Górecki, Zapis windykacyjny – uwagi de lege frenda, (w:) Rozprawy z prawa prywatnego, prawa o notariacie i prawa europejskiego ofiarowane Panu Rejentowi Romualdowi Sztykowi, red. E. Drozd, A. Oleszko, M. Pazdan, Kluczbork: KluczDruK 2007, s. 134.. Większość przedstawicieli doktryny sprzeciwiała się jednak uznaniu zapisu zwykłego za podstawową postać zapisu, w tym m.in. P. Księżak, który w sytuacji wystąpienia wątpliwości co do tego, czy spadkodawca uczynił zapis zwykły, czy windykacyjny przedmiotu określonego w art. 981¹ § 2 k.c., uważał, że zakwalifikować należy go jako zapis windykacyjny. Swoje stanowisko argumentował rozwiązaniami występującymi w większości krajów, w których obowiązuje instytucja zapisu windykacyjnegoP. Księżak, Zapis, s. 52.. Przed wyżej wskazanymi wątpliwościami chroni szczególna forma zapisu windykacyjnego. Dlatego w mojej ocenie – wobec braku rozstrzygnięcia wskazanych wątpliwości przez ustawodawcę – forma aktu notarialnego jest konieczna i w pełni uzasadniona dla ustanowienia zapisu windykacyjnego.

Zgodnie z art. 981¹ § 2 k.c. przedmiotem zapisu windykacyjnego może być rzecz oznaczona co do tożsamości, zbywalne prawa majątkowe, przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne, a także ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności. Należy podkreślić, że zapis windykacyjny dotyczy tylko konkretnego przedmiotu, który może być zarówno rzeczą, jak i prawem. Nie wyklucza to jednak uczynienia przez spadkodawcę zapisu windykacyjnego, w którym przeznaczałby zapisobiercy windykacyjnemu kilka przedmiotów lub praw wchodzących w skład jego majątku spadkowego. Podkreślić również należy, że zapisy te nie wpływają w żaden sposób na siebie, co oznacza, iż w przypadku gdy jeden z zapisów jest nieważny, nie wpływa to na ważność oraz skuteczność pozostałychK. Osajda, (w:) Kodeks cywilny, s. 535..

Odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego za długi spadkowe przed działem i po dziale spadku

Odpowiedzialność zapisobierców windykacyjnych za długi spadkowe może być różnie ukształtowana. Możemy wyróżnić odpowiedzialność przed działem i po dziale spadku, wobec osób uprawnionych do zachowku, za zapisy zwykłe i polecenia, odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego w przypadku, gdy zapisy uczynione zostały na rzecz kilku osób, a także odpowiedzialność za zobowiązania publicznoprawne oraz odpowiedzialność w przypadku ogłoszenia upadłości.

Podstawowym podziałem odpowiedzialności – bez względu na jej rodzaj – jest podział na odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego za długi spadkowe przed działem i po dziale spadku. Odpowiedzialność ta w swojej konstrukcji zbliżona jest do odpowiedzialności spadkobierców.

Zgodnie z treścią art. 1034¹ k.c., który do Kodeksu został dodany nowelą z 18 marca 2011 r., do działu spadku spadkobiercy i zapisobiercy windykacyjni ponoszą solidarną odpowiedzialność za długi spadkowe. Oznacza to, że wierzyciel według swojego uznania może dochodzić zaspokojenia swojej wierzytelności zarówno od spadkobiercy, jak i od zapisobiercy windykacyjnego. Spełnienie świadczenia przez jednego ze spadkobierców lub zapisobierców windykacyjnych spowoduje powstanie roszczenia regresowego. Należy jednak podkreślić, że zakres odpowiedzialności zapisobiercy windykacyjnego jest ograniczony do wartości przedmiotu zapisu według stanu i ceny z chwili otwarcia spadku, spadkobierca odpowiada zaś w sposób nieograniczony albo do wartości ustalonego w spisie lub wykazie inwentarzaZgodnie z ustawą z dnia 20 marca 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, zapisobierca windykacyjny lub wykonawca testamentu mogą złożyć w sądzie albo przed notariuszem wykaz inwentarza. Wykaz inwentarza składany przed notariuszem zostaje objęty protokołem – art. 10311 § 1 k.c. (Dz.U. z 2015 r. poz. 539). Instytucja „prywatnego” wykazu inwentarza ma głównie na celu ograniczenie kosztów związanych z koniecznością wyceny aktywów spadkowych z udziałem biegłych rzeczoznawców. Wskazać jednak należy, że zgodnie z art. 7 wskazanej ustawy do postępowań w przedmiocie zabezpieczenia spadku i sporządzania spisu inwentarza, w tym postępowań mających na celu wykonanie postanowienia o zabezpieczeniu spadku i sporządzeniu spisu inwentarza wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie tej ustawy (18 października 2015 r.), stosuje się przepisy dotychczasowe. stanu czynnego spadkuP. Księżak, Zapis, s. 178.. Wskazać tu należy, że sposób przyjęcia spadku przez spadkobiercę nie pozostaje bez wpływu na zakres odpowiedzialności zapisobiercy windykacyjnego. Ograniczenie odpowiedzialności spadkobierców do wartości ustalonego w spisie lub wykazie inwentarza stanu czynnego spadku może zwiększyć ciężar odpowiedzialności zapisobiercy windykacyjnego np. w zakresie odpowiedzialności za zachowkiE. Macierzyńska-Franaszczyk, Odpowiedzialność za długi spadkowe, Warszawa: LexisNexis 2014, s. 210..

Odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego powstaje z chwilą nabycia przedmiotów zapisu, co następuje w momencie otwarcia spadku. Od tego czasu zapisobierca windykacyjny odpowiada całym swoim majątkiem, jednak z ograniczeniem do wartości przedmiotu zapisu windykacyjnegoE. Skowrońska-Bocian, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, t. IV, red. J. Gudowski, wyd. II, Warszawa: LexisNexis 2013, s. 184..

Regułą jest występowanie solidarnej odpowiedzialności spadkobierców i zapisobierców windykacyjnych. Jednym z wyjątków jest subsydiarna odpowiedzialność za zachowek uregulowana w art. 999¹ k.c. Drugim z takich wyjątków jest wyłączne ponoszenie przez spadkobiercę kosztów ściśle związanych ze spadkiem, takich jak: koszty wykonawcy testamentu, wynagrodzenie wykonawcy testamentu, koszty zarządu spadkiem. Z oczywistych względów wyjątek ten nie powinien mieć zastosowania w przypadku, gdy chodzi o koszty i wynagrodzenie wykonawcy testamentu, który został powołany do sprawowania zarządu w stosunku do przedmiotu zapisu windykacyjnego. W takiej sytuacji odpowiedzialność tę ponosić powinien wyłącznie zapisobierca windykacyjny. Kolejnym wyjątkiem od odpowiedzialności solidarnej jest obowiązek alimentacyjny wobec dziadków spadkodawcy. Pomimo tego, że w art. 966 k.c. nie ma mowy o odpowiedzialności zapisobiercy windykacyjnego, to w doktrynie przyjmuje się, że przepis ten w związku ze zbliżoną pozycją zapisobiercy windykacyjnego do spadkobiercy należy rozciągnąć również na tych pierwszychJ. Ciszewski, J. Knabe, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. J. Ciszewski, Warszawa: LexisNexis 2013, s. 1693; P. Księżak, Zapis, s. 179.. Wskazać jednak należy, że w literaturze pogląd ten jest dyskusyjny. Wątpliwości wyraziła m.in. E. Niezbecka, która uważa, że wątpliwe jest, czy zapisobiercy windykacyjni ponoszą jakąkolwiek odpowiedzialność wynikającą z obowiązku alimentacyjnego wobec dziadkówE. Niezbecka, (w:) Komentarz do Kodeksu cywilnego, red. A. Kidyba, księga IV, Spadki, wyd. IV, Warszawa: Wolters Kluwer 2012, s. 206–207; K. Osajda, (w:) Kodeks cywilny, s. 633; J. Turłukowski, Zapis windykacyjny. Komentarz, Warszawa: LexisNexis 2011, s. 50.. Ostatni wyjątek od reguły solidarnej odpowiedzialności spadkobierców zapisobierców windykacyjnych ma miejsce w sytuacji, gdy spadkodawca obciążył zapisem zwykłym jedynie konkretnego zapisobiercę windykacyjnego lub spadkobiercę – wówczas odpowiedzialność za wykonanie tego zapisu ciąży na tej konkretnej osobieP. Księżak, Zapis, s. 178–179..

Zakres odpowiedzialności po dziale spadku został ukształtowany w art. 1034² k.c., zgodnie z którym spadkobiercy oraz osoby, na których rzecz zostały uczynione zapisy windykacyjne, ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe proporcjonalnie do wartości otrzymanych przysporzeń. Treść tego przepisu wywołała falę sporów. Zastanawiano się, czy przepis ten zmienił zakres odpowiedzialności spadkobierców z odpowiedzialności proporcjonalnej do swych udziałów na odpowiedzialność proporcjonalną do otrzymanych przysporzeńZob. E. Niezbecka, (w:) Komentarz, s. 332., czy odnosi się jedynie do odpowiedzialności zapisobierców windykacyjnychZob. Ł. Mleko, O zapisie windykacyjnym i wprowadzeniu do systemu prawnego darowizny na wypadek śmierci, „Forum Prawnicze” 2011, nr 4–5, s. 104.. To pierwsze rozwiązanie wiązałoby się z koniecznością stwierdzenia, że przepisy art. 1034¹ –1034⁴ k.c. stanowią lex specialis wobec art. 1034 k.c.A. Stempniak, Nowelizacja Kodeksu cywilnego w zakresie prawa spadkowego, MoP 2011, nr 12, s. 636.

O ile zakres odpowiedzialności spadkobierców odpowiadających razem z zapisobiercami windykacyjnymi jest stale poddawany dyskusji, o tyle odpowiedzialność zapisobierców windykacyjnych za długi spadkowe jest wprost określona w art. 1034³ k.c. i ogranicza się do wartości przedmiotu zapisu windykacyjnego według stanu i ceny z chwili otwarcia spadku. Wobec tego zakres tej odpowiedzialności jest stabilny. Przyjęta zasada wyklucza zmianę zakresu odpowiedzialności w przypadku zmiany wartości przysporzenia. Nie wyklucza natomiast zakwestionowania w razie sporu wartości przedmiotu zapisu windykacyjnegoE. Macierzyńska-Franaszczyk, Odpowiedzialność, s. 210..

Wystąpić również może sytuacja, w której zapisobierca windykacyjny jest jedynym spadkobiercą. Wówczas zakres jego odpowiedzialności za długi spadkowe ukształtowany jest w zależności od tego, czy spadek przyjął wprost, czy z dobrodziejstwem inwentarza. Jeżeli spadek został przyjęty wprost, to fakt bycia równocześnie zapisobiercą windykacyjnym pozostaje bez wpływu na zakres jego odpowiedzialności. Oznacza to, że wierzytelność może zostać zaspokojona z całego majątku spadkobiercy. Inaczej kształtuje się sytuacja, w której zapisobierca windykacyjny będący równocześnie spadkobiercą przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Wówczas jego odpowiedzialność ogranicza się do stanu czynnego spadku ustalonego w spisie lub wykazie inwentarza, a ponieważ jest równocześnie zapisobiercą windykacyjnym – jego odpowiedzialność ograniczona jest do wartości przedmiotu zapisu windykacyjnego. Zatem granicą odpowiedzialności zapisobiercy windykacyjnego będącego równocześnie spadkobiercą jest suma ustalonego w spisie lub wykazie inwentarza stanu czynnego spadku i wartość zapisu windykacyjnego ustalonego według stanu i ceny z chwili otwarcia spadkuP. Księżak, Zapis, s. 185..

Sposobem na uchylenie solidarnej odpowiedzialności za długi spadkowe jest dokonanie działu spadku. Przez dokonanie działu spadku rozumieć należy sporządzenie przez spadkobierców umowy działowej lub uprawomocnienie się orzeczenia sądu co do działu spadku. Zgodnie z dominującym w literaturze poglądem zapisobierca windykacyjny nie tylko nie jest stroną zawieranej pomiędzy spadkobiercami umowy o dział spadku, oczywiście z wyłączeniem sytuacji, gdy równocześnie jest spadkobiercą, ale także nie ma uprawnień do wszczęcia postępowania o dokonanie działu spadku. Uważa się również, że zapisobierca windykacyjny nie jest uczestnikiem postępowania o dział spadku. Wobec czego nie ma on możliwości, aby swoim działaniem doprowadzić do uchylenia względem niego solidarnej odpowiedzialności za długi spadkowe4 E. Skowrońska-Bocian, W. Borysiak, (w:) System Prawa Prywatnego. Prawo spadkowe, red. B. Kordasiewicz, tom 10, Warszawa: C. H. Beck 2015, s. 766.. Pogląd, w myśl którego zapisobierca nie ma żadnych instrumentów prawnych, aby swoim działaniem doprowadzić do działu spadku, został zakwestionowany m.in. przez J. Waszczuk-Napiórkowską. W jej ocenie zapisobierca windykacyjny może złożyć wiosek o przeprowadzenie działu spadku na podstawie art. 510 k.p.c., zgodnie z którym zainteresowanym w sprawie jest każdy, czyich praw dotyczy wynik postępowania, może on wziąć w nim udział w każdym stanie sprawy aż do zakończenia postępowania w drugiej instancji. Taki pogląd jest godny podzielenia i możliwy do obronienia. Trudno odmówić zapisobiercy windykacyjnemu tego, że jest osobą zainteresowaną w sprawie o dokonanie działu spadku, ponieważ postępowanie to niewątpliwie dotyczy jego praw, zmienia bowiem zakres jego odpowiedzialności za długi spadkowe z odpowiedzialności solidarnej na odpowiedzialność proporcjonalną do otrzymanych przysporzeńJ. Waszczuk-Napiórkowska, Zapis windykacyjny w polskim prawie spadkowym, Warszawa: Wydawnictwo Kardynała Stefana Wyszyńskiego 2014, s. 253; podobnie W. Żukowski, Projektowane wprowadzenie zapisu windykacyjnego do polskiego prawa spadkowego, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2010, nr 4, s. 1038–1039.. Również brak enumeratywnie wymienionych podmiotów, którym przysługuje uprawnienie wystąpienia z wnioskiem o dział spadku, a także możliwość zainicjowania sporu o istnienie tego uprawnienia (art. 685 k.p.c.) przemawiają za tym poglądem.

Nie ulega wątpliwości, że uchylenie się od solidarnej odpowiedzialności spadkobierców i zapisobierców windykacyjnych ma miejsce jedynie w razie dokonania działu całości spadku. Częściowy dział spadku pozostaje bez wpływu na zakres odpowiedzialności spadkobierców i zapisobierców windykacyjnychE. Skowrońska-Bocian, W. Borysiak (w:) System Prawa, s. 766..

Odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego za zachowek

W kwestii odpowiedzialności zapisobiercy windykacyjnego za zachowek ustawodawca upodobnił jego sytuację do obdarowanego, a zatem odpowiedzialność za zachowek jest odpowiedzialnością subsydiarną. Oznacza to, że zapisobierca windykacyjny odpowiada względem wierzyciela zachowkowego tylko wówczas, gdy uprawniony do zachowku nie jest w stanie otrzymać od spadkobiercy należnego mu świadczeniaO. Nowak, (w:) 50 lat Kodeksu cywilnego oraz Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, red. K. Dadańska, A. Tomczyk, Szczecin: Wolters Kluwer 2014, s. 131.. Zapisobierca windykacyjny odpowiada również subsydiarnie wobec osoby uprawnionej do zachowku w stosunku do sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Należy podkreślić, że odpowiedzialność ta ukształtowana jest inaczej niż odpowiedzialność za pozostałe długi spadkowe. Zapisobierca windykacyjny odpowiada za zachowek tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego, a nie do wartości przedmiotu zapisu, jak ma to miejsce w sytuacji odpowiedzialności za pozostałe długi spadkoweP. Księżak, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, tom III, Warszawa: C. H. Beck 2013, s. 746–747.. W literaturze rozwiązanie to, jako pogarszające pozycję wierzycieli zachowkowych, jest krytykowaneM.in. P. Księżak, Zapis, s. 197; B. Kordasiewicz, (w:) System Prawa Prywatnego. Prawo spadkowe, red. B. Kordasiewicz, tom 10, Warszawa: C. H. Beck 2013, s. 703..

Sytuację, w której uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, należy rozumieć zarówno funkcjonalnie, jak i elastycznie. Bez wątpienia ustawodawca przewidywał niemożność zarówno faktyczną, jak i prawną. Przykładem może być okoliczność, gdy wartość stanu czynnego spadku uzyskanego przez spadkobiercę, który spadek przyjął z dobrodziejstwem inwentarza, nie wystarcza, aby w pełni pokryć roszczenie osoby uprawnionej do zachowkuP. Księżak, Zachowek w polskim prawie spadkowym, Warszawa: LexisNexis 2012, s. 425.. Innym przykładem może być sytuacja, w której stan majątkowy spadkodawcy uniemożliwia wyegzekwowanie roszczenia uprawnionego do zachowku lub spadkobierca sam jest uprawniony do zachowku, a nadwyżka spadku ponad wartość jego własnego zachowku nie wystarcza na zaspokojenie wierzytelności zachowkowej. Kolejnym przykładem jest chwila, w której sąd w procesie przeciw spadkodawcy błędnie ustalił nieistnienie roszczenia lub powództwo przeciw uprawnionemu zostało oddalone na podstawie art. 5 k.c.Szerzej na ten temat P. Księżak, (w:) Kodeks cywilny, s. 748. Należy podkreślić, że w przypadku wielości spadkobierców odpowiedzialność zapisobiercy pojawia się dopiero wówczas, gdy uprawniony nie może uzyskać należnego mu zachowku od żadnego ze spadkobierców. Uprawniony, aby dochodzić należnej mu wierzytelności od zapisobiercy windykacyjnego, musi wcześniej wykazać, że od żadnego ze spadkobierców nie był w stanie uzyskać sumy potrzebnej do pokrycia należnego mu zachowkuE. Skowrońska-Bocian, W. Borysiak, (w:) System Prawa, s. 781.. Subsydiarna odpowiedzialność obejmuje wszystkich zapisobierców windykacyjnych, inaczej bowiem, niż ma to miejsce w przypadku darowizn, wszystkie zapisy windykacyjne doliczane są do masy spadkowej.

W przypadku wystąpienia wskazanych powyżej przesłanek zapisobierca windykacyjny jest zobowiązany do zapłaty wierzycielowi zachowkowemu sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Oczywiście może mieć miejsce również sytuacja, w której zapisobierca windykacyjny odpowiada nie tylko za uzupełnienie sumy potrzebnej do pokrycia zachowku, ale również za cały zachowek. Zakres odpowiedzialności zapisobiercy windykacyjnego ogranicza się do wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego. Określając wzbogacenie zapisobiercy windykacyjnego, należy posiłkować się art. 405 k.c. Zapisobierca windykacyjny opiera swoje wzbogacenie na ważnej podstawie prawnej. Można w tym wypadku mówić jedynie o odesłaniu. Wzbogacenie ma miejsce, gdy majątek tego, kto korzyść uzyskał, jest większy, niż byłby, gdyby nie doszło do zdarzenia, z którego wzbogacenie wynika, czyli gdyby nie miał miejsca zapis windykacyjny.

Oceniając aktualne wzbogacenie, należy uwzględnić zarówno koszty, jak i wydatki związane z samym przedmiotem zapisu windykacyjnego, jak chociażby podatki związane z posiadaniem tego przedmiotu. Uwzględnienia wymagają również korzyści, jakie przedmiot przynosi, gdyż z oczywistych względów wpływa to na zakres wzbogacenia zapisobiercy windykacyjnegoTamże, s. 782–783.. Wzbogacenie odpada wówczas, gdy zapisobierca windykacyjny zużył lub utracił korzyść majątkową. Jednak podkreślić należy, że zużycie lub utrata korzyści muszą nastąpić bez żadnej korzystnej zmiany w majątku zapisobiercy windykacyjnego. Oznacza to, że zapisobierca windykacyjny może zwolnić się z odpowiedzialności wobec wierzyciela zachowkowego tylko wówczas, gdy nie będzie różnicy pomiędzy obecnym stanem majątku a stanem, który by istniał, gdyby zapis nie miał miejscaP. Księżak, (w:) Kodeks cywilny, s. 748–749.. Również rozporządzenie przedmiotem zapisu windykacyjnego bezpłatnie na rzecz osoby trzeciej spowoduje niemożność dochodzenia wierzytelności zachowkowej zarówno w stosunku do zapisobiercy windykacyjnego, jak i w stosunku do osoby trzeciej, która została obdarowana. Nie wyklucza to ewentualnego zastosowania przepisów Kodeksu cywilnego chroniących wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika (art. 527 i n. k.c.)E. Skowrońska-Bocian, W. Borysiak, (w:) System Prawa, s. 783–784..

Należy zwrócić uwagę, że sama utrata korzyści i brak zmiany w majątku zapisobiercy nie wystarczą do skutecznego odparcia roszczeń wierzyciela zachowkowego. Zgodnie z regułą wyrażoną w art. 409 k.c. obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub stracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją, powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu. Zgodnie z twierdzeniem P. Księżaka zapisobierca windykacyjny powinien liczyć się z roszczeniem osoby uprawnionej do zachowku wówczas, gdy spełnione zostaną następujące przesłanki. Po pierwsze, zapisobierca windykacyjny dowiedział się o otwarciu spadku oraz o treści zapisu windykacyjnego. Po drugie, zapisobierca windykacyjny wie lub oceniając całokształt okoliczności, rozsądnie powinien wiedzieć, że wierzytelność uprawnionego do zachowku nie zostanie zaspokojona przez spadkobierców w całości. W zależności od sytuacji może to już nastąpić w chwili otwarcia spadku, spadkodawca uczynił bowiem tak wiele zapisów windykacyjnych, że wartość spadku nie pozwoli na pokrycie roszczeń wierzycieli zachowkowych, jednak najpóźniej jest to moment, w którym uprawniony wezwie zapisobiercę windykacyjnego do zapłatyP. Księżak, (w:) Kodeks cywilny, s. 748–749..

Jeżeli w trakcie postępowania, ale przed zamknięciem rozprawy, dojdzie do zużycia lub utraty przedmiotu zapisu windykacyjnego na skutek zdarzenia niezależnego od zapisobiercy windykacyjnego, to brak wówczas podstaw do uznania go za wzbogaconego, wobec czego postępowanie powinno zostać w tym zakresie umorzone.

Dodatkowe ograniczenie odpowiedzialności zapisobiercy windykacyjnego dotyczy przypadku opisanego w art. 999¹ § 2 k.c. – jeśli osoba, na rzecz której uczyniony został zapis windykacyjny, sama jest uprawniona do zachowku, ponosi odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek. Odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego została ograniczona przez ustawodawcę w taki sam sposób, jak ograniczona została odpowiedzialność spadkobiercy, który również jest osobą uprawnioną do zachowku. Podmioty te odpowiadają tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej ich własny zachowekP. Księżak, Zapis, s. 202.. Obliczając zachowek należny zapisobiercy windykacyjnemu, przedmiot otrzymanego przez niego zapisu windykacyjnego dolicza się do spadku (art. 993 k.c.). Ponadto zapis windykacyjny zalicza się uprawnionemu do zachowku na należny mu zachowek (art. 996 k.c.). Wartość przedmiotu ustala się według stanu z chwili otwarcia spadku, a ceny z chwili ustalania zachowku (art. 995 k.c.). Wobec powyższego obniżenie wartości przedmiotu zapisu windykacyjnego po chwili otwarcia spadku spowoduje obniżenie wzbogacenia wywołanego zapisem, jednak nie spowoduje zmniejszenia należności z tytułu zachowku zapisobiercy windykacyjnegoE. Skowrońska-Bocian, W. Borysiak (w:) System Prawa, s. 784–785..

W przypadku zbiegu ograniczenia wynikającego z art. 999¹ § 1 k.c. oraz z art. 999¹ § 2 k.c. znaczenie ma granica niższa, wobec czego zapisobierca windykacyjny nie może odpowiadać ponad swoje aktualne wzbogacenie ani ponad nadwyżkę przekraczającą jego zachowek. Zasada ta ma zastosowanie również w sytuacji, w której wzbogacenie zapisobiercy windykacyjnego w związku z otrzymaniem zapisu jest niższe od jego uprawnienia do zachowku. Zapisobierca windykacyjny odpowiada wówczas do wartości niższej, a więc swojego wzbogacenia, nawet gdyby część wzbogacenia utracił lub zużył przed powstaniem obowiązku zaspokojenia roszczeń innych uprawnionych do zachowkuP. Księżak, (w:) Kodeks cywilny, s. 749 oraz tenże, Zapis, s. 202–203..

Przesłanką ograniczającą skuteczność dochodzenia wierzytelności zachowkowej przez wierzyciela wobec zapisobiercy windykacyjnego jest przedawnienie roszczenia. Termin, w trakcie którego wierzyciel może skutecznie dochodzić należności zachowkowej, wynosi 5 lat od chwili otwarcia spadku (art. 1007 § 2 k.c.)W literaturze sposób obliczania biegu terminu przedawnienia od chwili otwarcia spadku, a nie – jak ma to miejsce w przypadku dziedziczenia testamentowego – od chwili ogłoszenia testamentu, jest krytykowany.. W przypadku gdy uprawniony do zachowku nie może skutecznie zrealizować swojego roszczenia przeciwko spadkobiercy w wyniku jego przedawnienia, to nie może również skutecznie kierować swojego roszczenia wobec zapisobiercy windykacyjnegoE. Skowrońska-Bocian, W. Borysiak, (w:) System Prawa, s. 781.. Ewentualne skierowanie powództwa przez wierzyciela w wyniku podniesienia zarzutu przedawnienia przez dłużnika zachowkowego, czy to spadkobiercę, czy zapisobiercę windykacyjnego, powinno skutkować oddaleniem powództwa oraz zasądzeniem kosztów procesu.

Osobie, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, przyznane zostało upoważnienie przemienne (facultas alternativa). Może ona zwolnić się z obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu zapisu. W tej sytuacji ustawodawca – tak jak obdarowanemu – umożliwił dokonanie wyboru. Z upoważnienia tego nie może skorzystać uprawniony do zachowku. Upoważnienie to przysługuje jedynie zobowiązanemu i jest bardzo istotne, przedmiot zapisu windykacyjnego bowiem nie zawsze jest źródłem samych korzyści. Można również spotkać się z sytuacjami, w których przedmiot zapisu windykacyjnego przynosi straty. Wartość wzbogacenia oraz wartość zapisu windykacyjnego nie zawsze muszą być jednakowe. Należy jednak pamiętać, że wydając przedmiot zapisu windykacyjnego, którego wartość przewyższa wierzytelność zachowkową, zapisobierca nie ma prawa żądać zwrotu nadwyżkiH. Witczak, Status prawny spadkobiercy windykacyjnego, Teka Komisji Prawniczej Polskiej Akademii Nauk Oddział w Lublinie 2012, s. 189. . Upoważnienie przemienne wygasa w sytuacji zniszczenia, przetworzenia lub zużycia przedmiotu zapisu windykacyjnego w ten sposób, że nie może on już być traktowany jak ten przedmiot, który zapisobierca windykacyjny otrzymał w testamencie. Niedopuszczalne jest również wydanie przez zapisobiercę surogatu otrzymanego w zamian za przedmiot zapisu windykacyjnego. Oczywiście niedopuszczalność wydania surogatu nie powoduje niemożności dokonania z uprawnionym nowacji istniejącego z tytułu zachowku zobowiązania, a następnie wydania uprawnionemu do zachowku na podstawie tej umowy surogatu i umorzenia tym samym zobowiązania. Ponadto ze względu na to, że zarówno w literaturze, jak i orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się szeroki zakres zastosowania instytucji datio in solutum, należy stwierdzić, iż uprawnieniem przewidzianym w art. 453 k.c. można objąć każde świadczenie, w tym również wierzytelnośćWyrok SN z 17 kwietnia 2002 r., IV CKN 985/2000, OSP 2003, nr 7–8, poz. 97; wyrok SN z 3 lipca 2008 r., IV CSK 149/2008, OSNC 2009/A, poz. 17.. Nie ma podstaw, aby z zakresu tego wyłączać wierzytelność zachowkową. Wskazać również należy, że nawet w wypadku częściowego zużycia przedmiotu zapisu windykacyjnego, a tym samym zmniejszenia się jego wartości i wzbogacenia zapisobiercy windykacyjnego od chwili otwarcia spadku, wydanie takiego przedmiotu zwolni zobowiązanego względem wierzyciela zachowkowego. Uprawniony do zachowku nie będzie mógł w takim wypadku żądać od zobowiązanego dopłaty. Wyjątkiem jest sytuacja, w której zapisobierca windykacyjny doprowadził do zużycia przedmiotu zapisu po chwili, w której powinien liczyć się z obowiązkiem zapłaty zachowku. Jeżeli zużycie nastąpiło po tej chwili, uprawniony będzie mógł wystąpić z roszczeniem o uzupełnienie, a przedmiotem roszczenia będzie wartość, która jest różnicą pomiędzy wartością wzbogacenia na moment dowiedzenia się przez zapisobiercę windykacyjnego o wierzytelności zachowkowej a wartością wydanego uprawnionemu przedmiotu zapisu windykacyjnegoE. Skowrońska-Bocian, W. Borysiak, (w:) System Prawa, s. 785–786.. Analogicznie jest w przypadku, gdy wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego wzrosła po chwili otwarcia spadku, zapisobierca windykacyjny nie może bowiem żądać od wierzyciela zachowkowego zwrotu różnicy pomiędzy aktualną wartością zapisu windykacyjnego a wartością zapisu windykacyjnego z chwili otwarcia spadkuJ. Ciszewski, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. J. Ciszewski, Warszawa: LexisNexis 2013, s. 1721.. Zapisobierca windykacyjny nie może także żądać zwrotu nakładów, które poczynił na przedmiot zapisu windykacyjnego po otwarciu spadkuP. Księżak, Zapis, s. 204..

Zgodnie z art. 999¹ k.c. odpowiedzialny za wierzytelność wynikającą z zachowku jest podmiot, na rzecz którego uczyniony został zapis windykacyjny. Odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego nie jest ściśle związana z jego osobą, wobec czego dług wynikający z art. 999¹ k.c. jest dziedziczny. W przypadku kiedy spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne na rzecz kilku osób, ich odpowiedzialność względem uprawnionych do zachowku jest solidarna. Spełnienie świadczenia przez jednego zapisobiercę windykacyjnego umożliwia zaś żądanie od pozostałych osób spełnienia części świadczenia proporcjonalnego do wartości otrzymanych zapisów windykacyjnych. Wartość zapisów należy oceniać na chwilę otwarcia spadku. W literaturze podkreśla się, że żądanie to dotyczy należnej uprawnionemu wysokości świadczenia z tytułu zachowku, a nie wysokości świadczenia rzeczywiście otrzymanej. W sytuacji zwolnienia się zapisobiercy ze świadczenia i wydania przedmiotu przewyższającego wartość uprawnienia regres obejmuje tylko wartość uprawnienia bez nadwyżkiTak J. Turłukowski, Zapis, s. 71; P. Księżak, Zapis, s. 206..

W literaturze podnosi się również kwestię ewentualnego regresu zapisobiercy windykacyjnego wobec spadkobiercy, który spełnił wierzytelność zachowkową względem uprawnionego do zachowkuP. Księżak, (w:) Kodeks cywilny, s. 750–751.. Nad ewentualnym regresem można się zastanawiać tylko w przypadku, kiedy niewypłacalność spadkobiercy miałaby charakter temporalny. Z oczywistych względów należy wykluczyć regres w sytuacji, gdy niezaspokojenie wierzyciela zachowkowego przez spadkobiercę wynika z jego ograniczonej odpowiedzialności za długi spadkowe. Jednak wobec subsydiarnej odpowiedzialności zapisobiercy windykacyjnego za zachowek nie sposób przyznać mu roszczenia regresowego względem spadkobiercy. Pozycja prawna zapisobiercy windykacyjnego w zakresie jego odpowiedzialności wobec wierzyciela zachowkowego bliższa jest pozycji obdarowanego niż spadkobiercy. Dlatego tak jak obdarowany, który spłacił wierzytelność zachowkową, nie ma regresu w stosunku do spadkobierców lub zapisobierców windykacyjnychTaki pogląd przedstawia m.in. E. Niezbecka, (w:) Komentarz, s. 251; odmiennie P. Księżak, Zachowek, s. 443–444., tak też per analogiam zapisobierca windykacyjny, który spełnił roszczenie o zachowek, nie powinien mieć regresu wobec spadkobierców oraz obdarowanych. Ponadto z treści art. 999¹ § 4 k.c. jednoznacznie wynika, że zapisobierca windykacyjny, uiszczając wierzytelność zachowkową, może mieć regres tylko w stosunku do pozostałych zapisobierców windykacyjnych.

Wobec braku przepisu umożliwiającego zapisobiercy windykacyjnemu dochodzenie regresu w stosunku do spadkobiercy brak jest również podstaw do kreowania go nawet w momencie poprawy sytuacji majątkowej spadkobiercyE. Skowrońska-Bocian, W. Borysiak, (w:) System Prawa, s. 787–788.. Zdaniem E. Skowrońskiej-Bocian i W. Borysiaka regres względem spadkobierców nie znajduje podstawy prawnej również dlatego, że roszczenie z tytułu zachowku w pierwszej kolejności powinno zostać zaspokojone przez spadkobierców, a dopiero w dalszej kolejności do zaspokojenia roszczenia zobowiązani są zapisobiercy windykacyjni.

Odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego za polecenia i zapisy zwykłe

Nie budzi wątpliwości, że w sytuacji gdy spadkodawca nie określił osób odpowiedzialnych za zapisy zwykłe i polecenia, odpowiedzialność tę na zasadach ogólnych ponoszą spadkobiercy oraz zapisobiercy windykacyjni. W przypadku gdy dług spadkowy w postaci zapisów lub poleceń obciąża tylko spadkobierców albo tylko zapisobierców windykacyjnych, albo też niektórych z nich, to tylko te konkretne osoby wskazane przez spadkodawcę ponosić będą odpowiedzialność za te długi. Osobom obciążonym takim długiem spadkowym nie przysługuje żaden regres w stosunku do pozostałych spadkobierców lub zapisobierców, którzy nie zostali nim obciążeniP. Księżak, Zapis, s. 211..

Zgodnie z art. 981¹ k.c. w sprawach nieuregulowanych w rozdziale poświęconym zapisowi windykacyjnemu stosuje się odpowiednio przepisy o zapisie zwykłym. Wobec czego do wykonania zapisu zwykłego przez zapisobiercę windykacyjnego zastosowanie będą miały art. 971, 973 oraz 974 k.c. zawarte w rozdziale dotyczącym zapisów zwykłych. Skutkiem zastosowania tych przepisów w stosunku do zapisobiercy windykacyjnego jest, po pierwsze, obciążenie zapisobierców windykacyjnych zapisem proporcjonalnie do wielkości ich udziałów spadkowych, chyba że spadkodawca postanowił inaczej. Zasadę określoną w art. 971 k.c. stosuje się odpowiednio do dalszego zapisu. Po drugie, jeżeli osoba, na rzecz której został uczyniony zapis zwykły, nie chce lub nie może być zapisobiercą, zapisobierca windykacyjny, który został obciążony zapisem, zostaje zwolniony z obowiązku wykonania zapisu zwykłego. Pomimo tego zwolnienia zapisobierca windykacyjny powinien wykonać dalsze zapisy, chyba że spadkodawca wyraził odmienną wolę w tym zakresie (art. 973 k.c. w zw. z art. 981⁶ k.c.). Po trzecie, zapisobierca windykacyjny, który został obciążony obowiązkiem wykonania dalszego zapisu, może zwolnić się z wykonania tego obowiązku poprzez bezpłatne przeniesienie przedmiotu zapisu na rzecz dalszego zapisobiercy zwykłego (art. 974 k.c. w zw. z art. 981⁶ k.c.)E. Skowrońska-Bocian, W. Borysiak, (w:) System Prawa, s. 789..

Zapisobierca windykacyjny odpowiada za zapisy zwykłe na zasadach ogólnych jedynie do wartości przedmiotu zapisu windykacyjnego według stanu i ceny z chwili otwarcia spadku. Sytuacja komplikuje się jednak w przypadku, gdy przedmiot zapisu przekracza wartość odpowiedzialności zapisobiercy windykacyjnego. Wówczas, jeśli świadczenie jest podzielne, zobowiązany powinien spełnić świadczenie do granicy swojej odpowiedzialności. Niepodzielność świadczenia nie zwalnia zobowiązanego z obowiązku jego spełnienia, w takim bowiem przypadku zapisobierca może żądać wykonania zapisu, uiszczając odpowiednią sumę pieniężnąE. Skowrońska-Bocian, Prawo, s. 174.. Takie stanowisko zostało przedstawione w uchwale SN z 31 stycznia 2001 r.III CZP 50/00, OSP 2001, nr 10, poz. 139 z glosą aprobującą E. Niezbeckiej., zgodnie z którą jeśli wykonanie zapisu, którego przedmiot nie da się podzielić, przekracza granice odpowiedzialności spadkobiercy określone w art. 998 § 1 k.c., zapisobierca może żądać wykonania zapisu, uiszczając odpowiednią sumę pieniężną.

Zobowiązany do wykonania zapisu ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą na zasadach ogólnych w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zapisu (art. 471 i n. k.c.). Należy przy tym pamiętać, że obowiązek naprawienia zaistniałej szkody przechodzi na spadkobierców osoby zobowiązanejE. Skowrońska-Bocian, Prawo, s. 174..

Problem odpowiedzialności zapisobiercy windykacyjnego za zapisy zwykłe i polecenia ujawnia się bardzo wyraźnie przy równoczesnej jego odpowiedzialności za zachowek. Należy zauważyć, że ustawodawca nie wprowadził wprost mechanizmu, który pozwoliłby zapisobiercy windykacyjnemu (tak jak uregulowane jest to w stosunku do spadkobiercy w art. 1003 k.c.) zmniejszyć wartość zapisów i poleceń w sytuacji, kiedy został on zobowiązany do zapłaty zachowku na rzecz osób uprawnionych. W tej kwestii w literaturze ścierają się dwa poglądy. Pierwszy, głoszony m.in. przez P. KsiężakaP. Księżak, Zapis, s. 211–212. oraz E. Skowrońską-BocianE. Skowrońska-Bocian, W. Borysiak, (w:) System Prawa, s. 789., zgodnie z którym zapisobierca windykacyjny w razie zaspokojenia roszczenia o zachowek nie będzie mógł się domagać zmniejszenia zapisów zwykłych czy poleceń, które go obciążają. Będzie zmuszony spełnić nie tylko skierowane przeciwko niemu roszczenie zapisobiercy zwykłego w całości, ale również roszczenie wierzyciela zachowkowego. Nie będzie mu przysługiwało – tak jak spadkobiercy na podstawie art. 1003 k.c. – żądanie zmniejszenia zapisów zwykłych i poleceń. Twierdzenie to jest uargumentowane brakiem takiej regulacji, art. 1003 k.c., który w sposób niebudzący wątpliwości umożliwia zmniejszenie zapisów i poleceń jedynie spadkobiercom, nie są w nim wymienieni zapisobiercy windykacyjniP. Księżak, Zapis, s. 211–212.. Zgodnie z drugim poglądem, reprezentowanym m.in. przez J. Turłukowskiego, art. 1003, 1004, 1005 § 2 i art. 1006 k.c. należy stosować do zapisu windykacyjnego per analogiam. Wobec czego również na podstawie art. 1003 k.c. zapisobierca windykacyjny mógłby żądać stosunkowego zmniejszenia zapisów zwykłych oraz poleceń z uwagi na zaspokojenie roszczenia z zachowkuJ. Turłukowski, Zapis, s. 72..

Z oczywistych względów drugi z poglądów byłby bardziej racjonalny i zrównoważyłby pozycję zapisobiercy windykacyjnego i spadkobiercy w zakresie możliwości zmniejszenia zapisów i poleceń. Niestety ustawa reguluje problematykę odpowiedzialności za zachowek jednoznacznie i nie sposób dopatrywać się tu luki w prawie, która wymagałaby uzupełnienia stosowaniem przepisów per analogiam. Pomimo to należy uznać, że odpowiedzialność zapisobiercy – który równocześnie uprawniony jest do zachowku – uregulowana jest w sposób niekonsekwentny. W sytuacji gdy to spadkobierca uprawniony jest do zachowku, jego odpowiedzialność za zapisy zwykłe i polecenia oraz zachowki innych uprawnionych ograniczona jest do nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek (art. 998 i 999 k.c.). Inaczej ustawodawca ukształtował sytuację, gdy to zapisobierca windykacyjny jest zobowiązany do wykonania zapisów lub poleceń oraz gdy staje się wierzycielem zachowkowym. W takim przypadku zapisobierca windykacyjny zgodnie z art. 999¹ § 2 k.c. może ograniczyć swoją odpowiedzialność jedynie w stosunku do innych uprawnionych do zachowku. Odpowiedzialność ta ograniczona będzie do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Brak jest regulacji dotyczącej ograniczenia odpowiedzialności za zapisy zwykłe i polecenia. To prowadzi do sytuacji, w której zapisobierca windykacyjny, będąc jednocześnie uprawnionym do zachowku, musi odpowiadać za zapisy zwykłe i polecenia, nawet kosztem swojego uprawnienia do zachowkuP. Księżak, Zapis, s. 211–212..

Należy się zgodzić z twierdzeniem, że taka regulacja jest nieracjonalna, ale brak jest jednocześnie podstaw do stosowania art. 1003 k.c. per analogiam. Zasadne jednak byłoby zastanowić się nad zmianą tego przepisu poprzez dodanie do podmiotów mogących żądać stosunkowego zmniejszenia zapisów zwykłych i poleceń również zapisobierców windykacyjnych.

Podsumowanie

Instytucja zapisu windykacyjnego umożliwiła spadkodawcy szersze niż dotychczas rozrządzanie poszczególnymi składnikami należącymi do jego majątku. Analiza unormowań zawartych w Kodeksie cywilnym dotyczących zapisu windykacyjnego prowadzi do wniosku, że sytuacja prawna zapisobiercy windykacyjnego w wielu aspektach zbliżona jest do sytuacji prawnej spadkobiercy. Zarówno na spadkobierców, jak i zapisobierców windykacyjnych już w chwili otwarcia spadku przechodzą składniki majątkowe należące do spadkodawcy. Spadkobierca oraz zapisobierca windykacyjny solidarnie odpowiadają za długi spadkowe, z tym jednak zastrzeżeniem, że odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego ograniczona jest do wartości przedmiotu zapisu. Ustawodawca w kwestii odpowiedzialności zapisobiercy windykacyjnego za zachowek upodobnił jego pozycję do obdarowanego. Stąd zapisobierca windykacyjny odpowiada za zachowek jedynie 60 P. Księżak, Zapis, s. 211–212. subsydiarnie, a nie solidarnie, jak ma to miejsce w sytuacji odpowiedzialności za pozostałe długi spadkowe. Odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego jest również ograniczona kwotowo do wartości wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego. Takie ograniczenie odpowiedzialności, jako pogarszające sytuację prawną wierzycieli zachowkowych, jest stale poddawane krytyce. Niekonsekwentnie uregulowana została także odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego za zapisy zwykłe i polecenia przy równoczesnej odpowiedzialności za zachowek. Brak możliwości zmniejszenia zapisów i poleceń w wypadku zaspokojenia wierzytelności zachowkowej znacznie pogarsza jego pozycję w porównaniu do spadkobiercy, któremu uprawnienie takie przysługuje. Należałoby się zastanowić nad zmianą regulacji dotyczącej odpowiedzialności za długi zapisobiercy windykacyjnego. Z jednej strony powinno się wprowadzić solidarną ze spadkobiercą odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego wobec wierzyciela zachowkowego, wzmacniając tym samym jego pozycję jako dłużnika. Z drugiej strony trzeba przyznać zapisobiercy windykacyjnemu możliwość zmniejszenia zapisów zwykłych i poleceń w sytuacji zbiegu z odpowiedzialnością wobec osób uprawnionych do zachowku. W związku z zaliczeniem zapisobiercy windykacyjnego do osób, które wraz ze spadkobiercą solidarnie odpowiadają za długi spadkowe, należałoby rozważyć również kwestię niebudzącego wątpliwości przyznania zapisobiercy windykacyjnemu legitymacji do wystąpienia o dokonanie działu spadku.