I. Wprowadzenie

Termin tzw. więźniowie czy też osadzeni niebezpieczni stanowi w polskiej doktrynie prawa karnego wykonawczego zbiorcze określenie kilku grup osadzonych, zarówno skazanych, jak i tymczasowo aresztowanych, wyróżnionych przez przepisy obowiązującego Kodeksu karnego wykonawczego z 1997 r.,Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. nr 90, poz. 557 ze zm.). którzy umieszczeni zostali w wyznaczonym oddziale lub celi aresztu śledczego lub zakładu karnego typu zamkniętego, w warunkach zapewniających wzmożoną ochronę społeczeństwa i bezpieczeństwo danej jednostki penitencjarnej.A. Kwieciński, Pojęcie więźniów niebezpiecznych i rekomendacje międzynarodowe w zakresie postępowania z tą grupą osadzonych, (w:) Postępowanie z wybranymi grupami skazanych w polskim systemie penitencjarnym. Aspekty prawne, red. A. Kwieciński, LEX 2013. Więźniowie ci ze względu na warunki ich osadzenia stanowią zjawisko określane mianem „więzienia w więzieniu”.D. Gajdus, B. Gronowska, Europejskie standardy traktowania więźniów, Toruń 1998, s. 169. Pomimo że ich liczba stanowi marginalną część populacji więziennej (0,2% ogólnej populacji więziennej w 2013 r.) i stale maleje (w 2014 r. – 160 osadzonych),Sprawozdanie z posiedzenia Zespołu do spraw Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, które odbyło się w dniu 17 września 2014 r. z dn. 8.10.2014, https://www.msz.gov.pl/resource/b54ca1df-55ed-4a7b-828e-7996f246dd0c:JCR (dostęp: 14 kwietnia 2015 r., godz. 20.30), s. 5. to z perspektywy polityki penitencjarnej ich istnienie jest dla systemu więziennego poważnym problemem o charakterze ideologicznym.A. Kremplewski, Zmiany w przepisach dotyczących więźniów „niebezpiecznych”, (w:) Wina–kara–nadzieja–przemiana. Materiały I Krajowego Sympozjum Penitencjarnego, Kalisz 25–27 września 1996, red. J. Szałański, Łódź–Warszawa–Kalisz: Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej, s. 170–172.

II. Kryteria kwalifikowania osadzonych do kategorii tzw. więźniów niebezpiecznych

W polskim prawie penitencjarnym uregulowania bezpośrednio dotyczące więźniów niebezpiecznych istnieją dopiero od niecałych 20 lat, albowiem poprzednio obowiązujący Kodeks karny wykonawczy z 1969 r. aż do drugiej połowy roku 1995 nie zawierał jakichkolwiek norm odnoszących się expressis verbis do tej kategorii więźniów,A. Kwieciński, Pojęcie, LEX 2013. a pierwszy w Polsce oddział dla więźniów niebezpiecznych rozpoczął funkcjonowanie dopiero w 1998 r., co było reakcją na wzrost liczby osadzonych – sprawców lub potencjalnych sprawców przestępstw w związku z działaniem w zorganizowanej grupie przestępczej.E. Januszkiewicz, Osoby pozbawione wolności stwarzające poważne zagrożenie społeczne albo poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu karnego w świetle danych statystycznych w latach 1991–2013, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2013, nr 80, s. 53.

Kodeks karny wykonawczy z 1997 r. w brzmieniu obecnie obowiązującym nie posługuje się pojęciami „niebezpieczny tymczasowo aresztowany” oraz „niebezpieczny skazany” (podobnie jak jego poprzednik) oraz przewiduje istnienie dwóch kategorii tzw. więźniów niebezpiecznych, tj. tych, których osadza się w warunkach zapewniających wzmożoną ochronę społeczeństwa i bezpieczeństwo jednostki penitencjarnej, a mianowicie: 1) skazanych i tymczasowo aresztowanych stwarzających poważne zagrożenie społeczne albo poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa jednostki penitencjarnej (odpowiednio art. 88 § 3 k.k.w. i art. 212a § 2 k.k.w.) oraz 2) skazanych i tymczasowo aresztowanych za przestępstwo popełnione w zorganizowanej grupie albo związku mającym na celu popełnianie przestępstw, chyba że szczególne okoliczności przemawiają przeciwko takiemu osadzeniu (odpowiednio art. 88 § 4 k.k.w. i art. 212a § 3 k.k.w.). Skazanych osadza się w wyznaczonym oddziale lub celi zakładu karnego typu zamkniętego, a tymczasowo aresztowanych w wyznaczonym oddziale lub celi aresztu śledczego.

Decyzje w sprawie kwalifikowania osadzonych do kategorii tzw. więźniów niebezpiecznych podejmuje w stosunku do obu grup komisja penitencjarna (art. 76 § 1 pkt 7 k.k.w. i art. 212a § 1 k.k.w.), jako organ postępowania wykonawczego działający w każdym zakładzie karnym. Decyzja kwalifikująca podlega weryfikacji co najmniej raz na 3 miesiące (art. 76 § 1 pkt 7 k.k.w. i art. 212a § 1 k.k.w.) i na mocy art. 76 § 2 i 4 k.k.w. przysługuje na nią skarga do sądu penitencjarnego, lecz wyłącznie z powodu jej niezgodności z prawem (art. 7 § 1 k.k.w.). Decyzję może także uchylić dyrektor okręgowy Służby Więziennej albo Dyrektor Generalny Służby Więziennej w wypadku stwierdzenia, że jest ona sprzeczna z prawem (art. 76 § 3 k.k.w.). W doktrynie przyjmuje się nadto powszechnie, że decyzja dotycząca zakwalifikowania osadzonego do kategorii tzw. więźniów niebezpiecznych ma zawsze fakultatywny charakter.A. Kwieciński, Kryteria i organy kwalifikujące do grupy osadzonych niebezpiecznych z uwzględnieniem instrumentów kontrolno-nadzorczych, (w:) Postępowanie (LEX 2013).

W art. 88a § 2 i art. 212a § 4 k.k.w. określono szczególne kryteria, pozwalające na przyjęcie, czy osadzony stwarza poważne zagrożenie społeczne albo poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu karnego. Mianowicie muszą za tym przemawiać w przypadku: tymczasowo aresztowanego – jego właściwości, warunki osobiste oraz sposób zachowania się w trakcie pobytu w areszcie śledczym lub stopień demoralizacji; skazanego – jego właściwości, warunki osobiste, motywacje, sposób zachowania się przy popełnieniu przestępstwa, rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa, sposób zachowania się w trakcie pobytu w zakładzie karnym lub stopień demoralizacji, a osadzony:

1. jest podejrzany o popełnienie przestępstwa bądź popełnił przestępstwo, w szczególności: a) zamachu na: niepodległość lub integralność Rzeczypospolitej Polskiej; konstytucyjny ustrój państwa lub konstytucyjne organy Rzeczypospolitej Polskiej; życie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej; jednostkę Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej; b) ze szczególnym okrucieństwem; c) wzięcia lub przetrzymania zakładnika albo w związku z wzięciem zakładnika; d) uprowadzenia statku wodnego lub powietrznego; e) z użyciem broni palnej, materiałów wybuchowych albo łatwopalnych;
2. podczas uprzedniego lub obecnego pozbawienia wolności stwarzał zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu karnego lub aresztu śledczego w ten sposób, że: a) był organizatorem lub aktywnym uczestnikiem zbiorowego wystąpienia w zakładzie karnym lub areszcie śledczym; b) dopuścił się czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego lub inną osobę  zatrudnioną w zakładzie karnym lub areszcie śledczym; c) był sprawcą zgwałcenia, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu albo znęcał się nad skazanym, ukaranym lub tymczasowo aresztowanym; d) uwolnił się lub usiłował uwolnić się z zakładu karnego typu zamkniętego lub aresztu śledczego albo podczas konwojowania poza terenem takiego zakładu lub aresztu.

Negatywnej prognozie osadzonego musi zatem towarzyszyć co najmniej jedno z wymienionych przestępstw lub wyliczonych zdarzeń. Przy czym ustawodawca nie przedstawił zamkniętego katalogu przestępstw, używając sformułowania „w szczególności”, co powoduje, że wyliczenie to stanowi jedynie wskazówkę interpretacyjną i istnieje możliwość odniesienia się do innych czynów zabronionych.Tamże.

O podjęciu decyzji o zakwalifikowaniu tymczasowo aresztowanego jako stwarzającego poważne zagrożenie społeczne albo poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa aresztu zawiadamia się organ, do którego dyspozycji tymczasowo aresztowany pozostaje, oraz sędziego penitencjarnego (art. 212a § 1 in fine k.k.w.), a w przypadku podjęcia decyzji w stosunku do skazanego – sędziego penitencjarnego (art. 88a § 1 k.k.w.). Z art. 212a § 1 k.k.w. wynika również obowiązek zawiadomienia wskazanych organów o każdej decyzji weryfikującej decyzję dotyczącą tymczasowo aresztowanego, bez względu na to, czy osadzony został ponownie zakwalifikowany do kategorii tzw. więźniów niebezpiecznych.

Z kolei w stosunku do drugiej kategorii więźniów, których osadza się w warunkach zapewniających wzmożoną ochronę społeczeństwa i bezpieczeństwo jednostki penitencjarnej, tj. skazanych i tymczasowo aresztowanych za przestępstwo popełnione w zorganizowanej grupie albo związku mającym na celu popełnianie przestępstw, Kodeks nie precyzuje szczególnych okoliczności przemawiających przeciwko takiemu osadzeniu, co stwarza dowolność w podejmowaniu decyzji kwalifikacyjnych przez komisje penitencjarne i tym samym prowadzi do niejednolitego stosowania przepisów prawa w praktyce.

Mechanizmem stojącym na straży prawidłowości i legalności kwalifikowania osadzonych (tymczasowo aresztowanych i skazanych) do grupy tzw. więźniów niebezpiecznych jest nadzór penitencjarny, który na podstawie art. 32–36 k.k.w. realizuje sędzia penitencjarny. Przy czym opisany wyżej obowiązek informowania sędziego penitencjarnego, wynikający z art. 88a § 1 i art. 212a § 1 k.k.w., daje mu w przedmiotowym zakresie bezpośredni wgląd w działalność komisji penitencjarnych, umożliwiając w praktyce podejmowanie szybkich interwencji, a w tym uchylenie sprzecznej z prawem decyzji w trybie art. 34 § 1 k.k.w. Znaczenie przy kontroli prawidłowości i legalności podejmowanych decyzji mają również wewnętrzne procedury kontrolno-nadzorcze funkcjonujące w zakresie zależności służbowej w jednostkach penitencjarnych.Tamże.

III. Wyroki ETPCz w sprawach Piechowicz i Horych

Określone w przepisach warunki wykonywania kary (art. 88b i 88c k.k.w.) i przebywania w areszcie śledczym (art. 212b k.k.w.) odnoszące się do tzw. więźniów niebezpiecznych wkraczają w sposób istotny w sferę ich prywatności, ograniczając ich prawa w stopniu znacznym (m.in. osadzony nie może korzystać z własnej odzieży i obuwia, poddaje się go kontroli osobistej przy każdorazowym wyjściu i powrocie do celi, jego zachowanie podlega stałemu monitorowaniu w celach mieszkalnych wraz z częścią przeznaczoną do celów sanitarno-higienicznych, poruszanie się po terenie jednostki penitencjarnej odbywa się pod wzmocnionym dozorem i jest ograniczone tylko do niezbędnych potrzeb), co słusznie  znajduje uzasadnienie w poważnym zagrożeniu, jakie stwarzają oni dla społeczeństwa i funkcjonowania jednostki penitencjarnej. Dlatego niezwykle istotne jest, aby kryteria, w oparciu o które będzie dokonywana kwalifikacja do grupy więźniów niebezpiecznych, zostały określone możliwie precyzyjnie, tak aby wykluczyć możliwość mechanicznego i dowolnego stosowania wskazanych warunków wobec przedstawicieli populacji więziennej, którzy takiego rzeczywistego zagrożenia nie stwarzają.

Kluczowe dla przedmiotowych rozważań są wyroki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawach Piechowicz przeciwko Polsce i Horych przeciwko Polsce, oba z 17 kwietnia 2012 r. Podobnie ETPCz orzekł w wyroku z 4 lipca 2006 r. w sprawie Sanchez v. Francja, skarga nr 59450/00. Sprawy te dotyczą przede wszystkim sposobu kwalifikacji i warunków wykonywania kary przez osoby o statusie osadzonego niebezpiecznego. Trybunał w każdym przypadku orzekł, że doszło do naruszenia art. 3 (zakaz tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania) i art. 8 (prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego) Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (dalej: EKPC),Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzona w Rzymie 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. nr 61, poz. 284 ze zm.). a w sprawie Piechowicza również jej art. 5 ust. 3 i ust. 4 (prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego). Podkreślić należy, że art. 3 stanowi wraz z art. 2 (prawo do życia), art. 4 § 1 (zakaz niewolnictwa i poddaństwa) i art. 5 podstawę aksjologiczną całego systemu EKPC, odzwierciedlając jedną z rudymentarnych wartości demokratycznego porządku prawnego, co de facto oznacza istnienie szczególnego obowiązku jego przestrzegania przez państwa-strony EKPC.B. Gronowska, Więźniowie niebezpieczni w polskich zakładach karnych, „Prokuratura i Prawo” 2013, z. 7–8, s. 8; L. Garlicki (red.), Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, t. I: Komentarz do artykułów 1–18, Warszawa 2010, s. 98.

Trybunał, rozpatrując obie sprawy, powołał się na wyniki raportu Europejskiego Komitetu ds. Przeciwdziałania Torturom oraz Nieludzkiemu i Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (CPT), który w dniach 26 listopada–8 grudnia 2009 r. dokonał okresowej wizytacji oddziałów przeznaczonych dla osadzonych niebezpiecznych w wybranych polskich jednostkach penitencjarnych. W raporcie zawarto ogólny opis reżimu „N”, szczegółowy zestaw rekomendacji zmierzających do polepszenia warunków izolacji penitencjarnej więźniów z tą kategorią oraz zalecenia ogólne skierowane do polskiego rządu.Wyrok ETPCz z 17 kwietnia 2012 r. w sprawie Piechowicz v. Polska, skarga nr 20071/07, § 128; wyrok ETPCz z 17 kwietnia 2012 r. w sprawie Horych v. Polska, skarga nr 13621/08, § 70. Jego § 92 stanowił, że: „Pomimo regularnych weryfikacji decyzji, które odbywają się co kwartał, większość osadzonych pozostaje objęta statusem «N» przez długi okres. (...) procedura nadania osadzonemu statusu «N» powinna zostać zweryfikowana w celu zapewnienia, że status ten jest stosowany jedynie wobec osób, które stanowią w sposób nieprzerwany poważne zagrożenie w warunkach osadzenia z resztą populacji zakładu. Weryfikacja statusu «N» powinna wskazywać wyraźnie, jakie kroki należy podjąć w celu umożliwienia danemu więźniowi opuszczenie kategorii «N» oraz zapewnienia jasnych kryteriów oceny zmian. (…) polskie władze powinny zweryfikować aktualną praktykę w celu zapewnienia, że status «N» jest stosowany i utrzymywany tylko względem więźniów autentycznie wymagających nadania takiej kategorii”. Wyrok w sprawie Piechowicz v. Polska, § 130; wyrok w sprawie Horych v. Polska, § 72. Trybunał podzielił wnioski Komitetu i stwierdził, że: „Prawne sformułowanie przepisu [art. 212a § 3 k.k.w. – T. A.-Z.] oraz odstępstw od niego mogło (…) skutkować na ogół zbyt częstym stosowaniem reżimu. (…) z uwagi na surowe i sztywne przepisy w zakresie stosowania specjalnego reżimu oraz niejasno określone «szczególne okoliczności» uzasadniające jego  przerwanie przewidziane w artykule 212a § 3 Kodeksu karnego wykonawczego, władze, przedłużając okres stosowania tego rygoru, nie były istotnie zobowiązane do uwzględnienia zmian w indywidualnej sytuacji skarżącego oraz, w szczególności, kumulatywnych skutków dalszego stosowania nałożonych środków. (…) Podczas gdy (…) okoliczności te mogły uzasadnić stosowanie wobec skarżącego reżimu «więźnia niebezpiecznego» na początkowym etapie (…), nie były wystarczające, jako jedyna przesłanka, do jego dalszego przedłużenia. (…) wraz z upływem czasu procedura weryfikacji statusu «więźnia niebezpiecznego» dokonywana kwartalnie stawała się czystą formalnością, która ograniczała się do powtórzenia tych samych przesłanek w każdej kolejnej decyzji”.Wyrok w sprawie Piechowicz v. Polska, § 168 i 177; wyrok w sprawie Horych v. Polska, § 93 i 102. Przy uwzględnieniu kumulatywnego wpływu reżimu „więźnia niebezpiecznego” na skarżących ETPCz orzekł, że doszło do naruszenia art. 3 EKPC, albowiem „okres trwania oraz surowość nałożonych środków wykraczała poza uzasadnione wymogi bezpieczeństwa w zakładzie penitencjarnym oraz nie była w całości konieczna do osiągnięcia przez władze słusznego celu”Wyrok w sprawie Piechowicz v. Polska, § 178; podobnie wyrok w sprawie Horych v. Polska, § 103. (reżim tzw. więźnia niebezpiecznego stosowano wobec Piechowicza przez okres dwóch lat i dziewięciu miesięcy, a Horycha – do dnia przyjęcia wyroku – siedmiu lat i dziewięciu miesięcy).

IV. Planowane zmiany w polskim ustawodawstwie

W związku z wydaniem powołanych orzeczeń pojawiła się konieczność zmiany odpowiednich przepisów polskiego Kodeksu karnego wykonawczego w taki sposób, by nie naruszały one postanowień EKPC. Pilną potrzebę dokonania zmian legislacyjnych w tym zakresie wskazywała Rzecznik Praw Obywatelskich w piśmie z 22 lutego 2013 r. skierowanym do ministra sprawiedliwości, podkreślając, że na podstawie badań przeprowadzonych przez przedstawicieli Biura RPO w 11 dużych zakładach karnych i aresztach śledczych w drugiej połowie 2011 r. należy przyjąć, iż: „O ile podstawy zakwalifikowania ankietowanych do osadzonych niebezpiecznych były uzasadnione, o tyle procedury weryfikacji przedmiotowej decyzji w większości przypadków były niejasne. Niejednokrotnie poprzestawały wyłącznie na powieleniu pierwotnej przesłanki zakwalifikowania do «N»”. Wedle powołanych badań znaczna liczba tzw. osadzonych niebezpiecznych przebywała w jednostkach penitencjarnych na warunkach tego specjalnego reżimu przez okres ponad 2 lat, a w kilku jednostkach zarejestrowano przypadki osób, wobec których stosowano go przez okres od 4 do 13 lat. Rzecznik wskazała przy tym potrzebę wprowadzenia przepisu nakazującego obowiązkowe badania psychologiczne przed weryfikacją decyzji o przedłużeniu statusu tzw. więźnia niebezpiecznego oraz rozważenie możliwości obligatoryjnej opinii wychowawcy o osadzonym przed podjęciem takiej decyzji.Pismo RPO do Ministra Sprawiedliwości z 22 lutego 2013 r., RPO-681171-II-706/11/EB, http://www.sprawy-generalne.brpo.gov.pl/pdf/2011/08/681171/1704203.pdf (dostęp: 14 kwietnia 2015 r., godz. 20.31), s. 1–3. Jednakże dopiero 12 września 2014 r. został wniesiony do Sejmu poselski projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny wykonawczy z 9 września 2014 r.,Projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny wykonawczy z 9 września 2014 r., druk nr 2874, http://orka. sejm.gov.pl/Druki7ka.nsf/0/A4B8BC1EC2B4E008C1257D8700379736/%24File/2874.pdf (dostęp: 14 kwietnia 2015 r., godz. 20.32). pomimo że prawie rok wcześniej toczyły się w Ministerstwie Sprawiedliwości prace nad nowelizacją prawa w tym zakresie.Opinia Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego w sprawie projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny wykonawczy w zakresie sytuacji tzw. „więźniów niebezpiecznych” – z dnia 5 grudnia 2013 r. (po dyskusji na posiedzeniu plenarnym w dniu 18 lutego 2014 r.), http://bip.ms.gov.pl/pl/dzialalnosc/komisje-kodyfikacyjne/komisja-kodyfikacyjna-prawa-karnego/opinie-komisji-kodyfikacyjnej-prawa-karnego/download,2663,2.html (dostęp: 14 kwietnia 2015 r., godz. 20.33). Proponowane projektem zmiany odnoszą się do kryteriów kwalifikowania osadzonych do grupy tzw. więźniów niebezpiecznych oraz unormowania „prawnej możliwości stopniowego łagodzenia tych rygorów, chociażby w części, zwłaszcza po wydaniu wyroku skazującego”.Projekt ustawy.

Na uwagę zasługują przede wszystkim 4 zasadnicze założenia nowelizacji. Przede wszystkim w warunkach zapewniających wzmożoną ochronę społeczeństwa i bezpieczeństwo jednostki penitencjarnej będą umieszczani wyłącznie skazani i tymczasowo aresztowani stwarzający poważne zagrożenie społeczne albo poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa jednostki penitencjarnej (zmieniony art. 88 § 3 k.k.w. przestaje być podstawą do wyróżnienia grupy osadzonych niebezpiecznych, czyni to zmieniony art. 88a § 3 k.k.w. oraz art. 212a § 2 k.k.w.). Likwidowany jest tym samym automatyzm w stosowaniu tego szczególnego reżimu wobec osadzonych za przestępstwo popełnione w zorganizowanej grupie albo związku mającym na celu popełnianie przestępstw.Tamże.

Nowelizacja ujednolica kryteria kwalifikowania skazanych i tymczasowo aresztowanych do kategorii „N” poprzez wprowadzenie w art. 212a § 3 k.k.w. odpowiedniego stosowania znowelizowanego art. 88a § 1–2 k.k.w., który określa w sposób odmienny szczególne kryteria kwalifikowania osadzonych do kategorii tzw. więźniów niebezpiecznych, stanowiąc, że reżim ten może znaleźć zastosowanie wobec skazanego, który:

1. popełnił jedno z enumeratywnie wyliczonych w przepisie przestępstw, których katalog powielony z obecnego art. 88a § 2 pkt 1 k.k.w. stał się zamknięty – poprzez usunięcie sformułowania „w szczególności”,
2. podczas uprzedniego lub obecnego pozbawienia wolności stwarzał zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu karnego lub aresztu śledczego w wymieniony w przepisie sposób (wyliczenie również nie uległo zmianie),
3. popełnił przestępstwo w zorganizowanej grupie albo związku mającym na celu popełnianie przestępstw, zwłaszcza z uwagi na jego kierowniczą lub znaczącą rolę w grupie lub związku lub fakt, że inni członkowie grupy lub związku przebywają na wolności.

Wedle zmienionego art. 88a § 2 k.k.w. przy podjęciu i każdorazowej weryfikacji decyzji o uznaniu skazanego za stwarzającego poważne zagrożenie społeczne albo poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu komisja penitencjarna winna uwzględnić: jego właściwości i warunki osobiste, motywacje i sposób zachowania się przy popełnieniu przestępstwa oraz rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa, sposób zachowania się w trakcie pobytu w zakładzie karnym, stopień demoralizacji lub postępy w resocjalizacji, a w wypadku skazanego za tzw. przestępstwo mafijne – zagrożenie dla porządku prawnego, które może wyniknąć z nawiązania przez niego bezprawnych kontaktów z innymi członkami grupy, w tym zwłaszcza zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego lub dla czynności mających na celu ujawnienie mienia stanowiącego korzyść z popełnienia przestępstwa.Tamże.

Nadto na podstawie § 2 dodanego do art. 88b k.k.w. komisja penitencjarna uzyskała możliwość uznania przy odpowiednim stosowaniu art. 88a § 2 k.k.w., że nie zachodzi potrzeba stosowania wszystkich warunków wykonywania kary w stosunku do konkretnego osadzonego niebezpiecznego, wymienionych w art. 88b § 1 (dawny art. 88b) k.k.w., i odstąpienia od stosowania jednego lub więcej z nich. Z kolei w przypadkach uzasadnionych okolicznościami komisja będzie mogła przywrócić stosowanie warunków, od których odstąpiono, lub zastosować inne. Nadto w § 3 dodanym do art. 88b k.k.w. określono, że na wniosek skazanego lub jego obrońcy, nie częściej jednak niż raz na 3 miesiące, komisja penitencjarna wskazuje przesłanki uzasadniające kwalifikację skazanego jako stwarzającego poważne zagrożenie społeczne albo poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu oraz stosowanie wobec niego warunków określonych w art. 88b § 1 k.k.w.Tamże.

Do projektu uwag nie zgłosił Prokurator Generalny i Krajowa Rada Sądownictwa.Tamże. Natomiast opinia Biura Studiów i Analiz Sądu Najwyższego,Opinia Biura Studiów i Analiz Sądu Najwyższego w przedmiocie projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny wykonawczy z 7 listopada 2014 r., http://orka.sejm.gov.pl/Druki7ka.nsf/0/2944DA5D79C58C42C1257D9300438D1F/ %24File/2874-001.pdf (dostęp: 14 kwietnia 2015 r., godz. 20.34). jak i stanowisko rządu, podkreślające, że proponowane zmiany czynią zadość minimalnym warunkom określonym w powoływanych orzeczeniach ETPCz, odnoszą się do pewnych niedociągnięć legislacyjnych projektu oraz stanowią, że pominięcie w projektowanym art. 88a § 1 zwrotu „w szczególności” nie jest słuszne, albowiem „do tej kategorii [tzw. więźniów niebezpiecznych – T. A.-Z.] winni być kwalifikowani sprawcy rzeczywiście in concreto szczególnie szkodliwych społecznie przestępstw, a nie wskazywani w sposób mechaniczny tylko przez pryzmat zastosowanej kwalifikacji prawnej czynu. Na preferencję zasługuje zatem dokonanie oceny danego czynu pod kątem jego rzeczywistej społecznej szkodliwości, a nie jedynie tego, który przepis statuujący typ przestępstwa czyn wyczerpuje”.Stanowisko rządu do poselskiego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny wykonawczy (druk nr 2874), http://orka.sejm.gov.pl/Druki7ka.nsf/0/9E11FD91DD04804FC1257DE700422284/%24File/2874-s.pdf (dostęp: 14 kwietnia 2015 r., godz. 20.34). Z kolei w opinii prawnej Biura Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu z 2 marca 2015 r. zaznaczono, że projekt wymaga prac legislacyjnych w zakresie relacji art. 76 § 1 pkt 7 oraz art. 88 § 3 i 4 k.k.w. co do kwalifikacji skazanego za tzw. przestępstwo mafijne do zakładu karnego typu zamkniętego oraz możliwości uzupełnienia projektowanego art. 88a § 1 pkt 1 k.k.w. o zwrot „w szczególności”, bowiem „zaprojektowana formuła wyliczenia uniemożliwia zakwalifikowanie osadzonego do tzw. więźniów niebezpiecznych w sytuacji, gdy sprawca dopuścił się innego zachowania niż wymienione w art. 88a § 1 k.k.w. oraz rzeczywiście stwarza poważne zagrożenie społeczne albo poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu karnego”.Opinia prawna Biura Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu na temat poselskiego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny wykonawczy (druk sejmowy nr 2874) z 2 marca 2015 r., http://orka.sejm.gov.pl/RexDomk7. nsf/0/A7E79412FC735AE3C1257DEA00410852/$file/i308_15.rtf (dostęp: 14 kwietnia 2015 r., godz. 20.34).

Podkreślenia wymaga, że CPT w raportach z lat 2000, 2004 i 2009 przedstawił negatywne wnioski odnoszące się do praktyki stosowanej w polskich jednostkach penitencjarnych, polegającej m.in. na „swoistej pochopności, by nie powiedzieć automatyzmu organów polskich w zakresie klasyfikowania osadzonych jako niebezpiecznych”.B. Gronowska, Więźniowie, s. 15. Powyższe prowadzi do konkluzji, że pomimo wydania wskazanych raportów CPT, jak i zapadłych orzeczeń w sprawach Piechowicz i Horych, polski rząd w sposób całkowicie niezrozumiały nie podjął żadnych skutecznych działań, aby dostosować polskie prawo do międzynarodowych standardów ochrony praw człowieka. Nie można za taki uznać projektu z 9 września 2014 r., który po pierwszym czytaniu skierowany został do Komisji Nadzwyczajnej do spraw zmian w kodyfikacjach. Ponieważ prace Komisji nad projektem nie zakończyły się do połowy kwietnia 2015 r.,Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny wykonawczy – Przebieg procesu legislacyjnego, druk nr 2874, http://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/PrzebiegProc.xsp?nr=2874 (dostęp: 14 kwietnia 2015 r., godz. 20.35). trudno jest przypuszczać, aby konieczna zmiana prawa dokonała się w najbliższych miesiącach. Wątpliwe jest również – z uwagi na jesienne wybory parlamentarne – że projekt doczeka się  w ogóle uchwalenia, a to z uwagi na obowiązującą w polskim porządku prawnym zasadę dyskontynuacji międzykadencyjnej. Niemniej w doktrynie występuje również pogląd, że gdyby obecnie obowiązujące przepisy stosowane były w realiach racjonalnej polityki karnej i penitencjarnej, to wówczas nie odbiegałyby od standardów europejskich, a „większość – o ile nie wszystkie – problemy wynikają z praktyki stosowania wspomnianych przepisów”.B. Gronowska, Więźniowie, s. 17–18.

V. Podsumowanie

Z punktu widzenia praktyki życiowej i potrzeb wymiaru sprawiedliwości nie podlega dyskusji konieczność istnienia kategorii tzw. więźniów niebezpiecznych, wobec których stosuje się specjalne kryteria wykonywania kary pozbawienia wolności i stosowania tymczasowego aresztowania. Niezbędne jest, by przepisy określające zasady kwalifikacji do tej grupy były zgodne z obowiązującym Rzeczpospolitą Polską prawem międzynarodowym, a tym samym aby sformułowane były – z uwagi na ten szczególny reżim – w sposób zapewniający, że będą dotyczyły wyłącznie osób rzeczywiście stwarzających poważne zagrożenie społeczne albo poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa jednostki penitencjarnej. Polski ustawodawca niestety nie sprostał tym wymaganiom, tworząc prawo, które w praktyce prowadziło do łamania elementarnych praw człowieka oraz przez ostatnie lata (3 lata od wydania stosownych wyroków ETPCz i 6 lat od opublikowania ostatniego z powoływanych raportów CPT) nie podjął żadnych skutecznych działań, aby ten stan zmienić, co należy uznać za sytuację niedopuszczalną z punktu widzenia demokratycznego państwa prawa i szkodliwą dla państwa w sensie prestiżowym i finansowym. Jednocześnie podkreślić należy, że za nowelizacją prawa musi również iść zmiana praktyki jego stosowania, albowiem istnieje uzasadnione ryzyko, że w dalszym ciągu komisje penitencjarne będą co 3 miesiące powielać te same przesłanki utrzymywania reżimu, tylko że wynikające z innego brzmienia przepisów.