Wstęp

Z godnie z art. 1144² Kodeksu postępowania cywilnegoUstawa z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2018 r. poz. 155 ze zm.) – dalej: k.p.c. w razie stwierdzenia, że istnieje określona w przepisach Rozporządzenia Nr 4/2009 podstawa do uchylenia wyroku wydanego w sprawie alimentacyjnej, na wniosek pozwanego sąd, który go wydał, uchyla wyrok. Wniosek powinien czynić zadość warunkom pisma procesowego i wskazywać okoliczności uzasadniające uchylenie wyroku. Rozpoznanie wniosku przez sąd może nastąpić na posiedzeniu niejawnym, lecz przed uchyleniem wyroku sąd wysłucha powoda na posiedzeniu lub zażąda od niego oświadczenia na piśmie. Postanowienie sądu w przedmiocie uchylenia wyroku podlega zaskarżeniu w drodze zażaleniaNa temat wniosku o uchylenie wyroku wydanego w sprawie alimentacyjnej – J. Derlatka, (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Tom IV. Komentarz. Art. 1096–1217, red. A. Marciniak, wyd. 1, C.H. Beck, Warszawa 2017, s. 379–387..

Nie rozszerzając wątku poświęconego ratio legis omawianej regulacji, należy jedynie zasygnalizować, że wniosek o uchylenie wyroku wydanego w sprawie alimentacyjnej przewidziany w krajowej ustawie procesowej stanowi szczególny środek prawny przyznany pozwanemu z uwagi na wprowadzenie systemu automatycznej wykonalności orzeczeń państw będących stronami Protokołu haskiego z 23 listopada 2007 r. o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnychDz.Urz. UE 2009 L 331/17.. Jego wprowadzenie ma charakter wykonawczy względem Rozporządzenia Nr 4/2009. Ma tym samym na celu urzeczywistnienie standardów rzetelnego postępowania, gdyż umożliwia ponowne zbadanie orzeczenia wydanego w sprawie alimentacyjnej. Należy dostrzec, że Rozporządzenie Nr 4/2009, jako akt prawny współpracy sądowej w sprawach cywilnych, jest ściśle związane z Protokołem haskim, konstrukcja obu tych aktów prawnych umożliwia zaś ich równoległe istnienieSzerzej zob.: K. Weitz, Jurysdykcja krajowa w sprawach alimentacyjnych w świetle rozporządzenia nr 4/2009, (w:) Europejskie prawo kolizyjne i procesowe, red. P. Grzegorczyk, K. Weitz, wyd. 1, LexisNexis, Warszawa 2012, s. 198–199..

Na kanwie art. 1144² k.p.c. pojawia się szereg problemów teoretycznoprawnych wymagających naukowego rozważenia. Jednym z nich jest zagadnienie charakteru prawnego wniosku o uchylenie wyroku wydanego w sprawie alimentacyjnejAnalogiczną instytucję procesową przewiduje art. 50527a § 1 k.p.c., gdzie w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń mowa jest o wniosku o uchylenie wyroku, chociaż art. 18 rozporządzenia (WE) nr 861/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z 11 lipca 2007 r. ustanawiającego europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń (Dz.Urz. UE L 199 z 31 lipca 2007 r., s. 1, ze zm.) reguluje wniosek o ponowne zbadanie orzeczenia. Również art. 50520 § 1 k.p.c. stanowi o wniosku o uchylenie europejskiego nakazu zapłaty, podczas gdy art. 20 rozporządzenia (WE) nr 1896/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z 12 grudnia 2006 r. ustanawiającego postępowanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty (Dz.Urz. UE L 399 z 30 grudnia 2006 r., s. 1, ze zm.) przewiduje wniosek o ponowne zbadanie europejskiego nakazu zapłaty.. Niniejsze rozważania są podyktowane naukową refleksją nad zasadnością kwalifikacji tytułowego wniosku w ramach systematyki środków zaskarżenia w międzynarodowym postępowaniu cywilnym. Co istotne, klasyfikacje środków zaskarżenia dotychczas sformułowane w nauce prawa postępowania cywilnego pomijają ów wniosek. W świetle powyższego właściwe będzie podjęcie próby kwalifikacji wniosku o uchylenie wyroku wydanego w sprawie alimentacyjnej w systemie środków zaskarżenia (systemie zaskarżenia orzeczeń sądowych) bądź też w systemie środków prawnych. Wniosek ten przewidziany został w ramach przepisów poświęconych międzynarodowemu postępowaniu cywilnemu. Możliwość jego wniesienia od orzeczenia prawomocnego poddaje pod rozwagę kwalifikację do grupy nadzwyczajnych środków zaskarżenia bądź nadzwyczajnych środków prawnych.

Rozporządzenie Nr 4/2009Rozporządzenie Rady (WE) Nr 4/2009 z 18 grudnia 2008 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych (Dz.Urz. UE L 2009, nr 7, s. 1), dalej: Rozporządzenie 4/2009. Zob. na temat tego aktu prawnego m.in. K. Weitz, Jurysdykcja krajowa w sprawach alimentacyjnych, s. 197–233; A. Juryk, Alimenty w prawie prywatnym międzynarodowym, wyd. 1, LexisNexis, Warszawa 2012, s. 138–144.

W pkt 29 preambuły do Rozporządzenia Nr 4/2009 przewidziano prawo pozwanego, który nie wdał się w spór przed sądem pochodzenia państwa członkowskiego będącego stroną Protokołu haskiego z 2007 roku, do wystąpienia o ponowne zbadanie orzeczenia w momencie jego wykonania. Prawo to ma na celu zagwarantowanie zgodności orzeczenia z wymaganiami sprawiedliwego procesu. Prawo pozwanego do wystąpienia o ponowne zbadanie orzeczenia powinno przysługiwać w określonym terminie, którego bieg rozpoczyna się nie później niż w dniu, w którym w czasie postępowania egzekucyjnego po raz pierwszy został pozbawiony prawa do dysponowania w części lub w całości swoim majątkiem. Prawo do ponownego zbadania orzeczenia zostało określone w Rozporządzeniu Nr 4/2009 jako nadzwyczajny środek prawny przyznawany pozwanemu, który nie wdał się w spór, niemający wpływu na stosowanie wszelkich nadzwyczajnych środków odwoławczych przewidzianych prawem państwa członkowskiego pochodzenia, o ile takie środki odwoławcze nie są niezgodne z prawem do ponownego zbadania orzeczenia na mocy tego rozporządzeniaPkt 29 zd. 3 preambuły Rozporządzenia Nr 4/2009..

Prawo do ponownego zbadania orzeczenia (podobnie jak prawo do złożenia wniosku o uchylenie wyroku na gruncie prawa krajowego) stanowi zatem nadzwyczajny środek prawny, którego ustawodawca unijny nie nazywa wprost środkiem zaskarżenia. Wniosek o ponowne zbadanie orzeczenia jest dopuszczalny w warunkach, o których mowa w art. 19 ust. 1 Rozporządzenia Nr 4/2009. Po pierwsze zatem, gdy pozwanemu, który nie wdał się w spór przed sądem państwa członkowskiego pochodzenia, nie doręczono dokumentu wszczynającego postępowanie lub dokumentu  równorzędnego w czasie i w sposób umożliwiający mu przygotowanie obrony. Po drugie zaś, w przypadku, gdy pozwany ten nie miał możliwości zakwestionowania zobowiązania alimentacyjnego z powodu działania siły wyższej lub ze względu na okoliczności wyjątkowe bez jakiejkolwiek winy z jego strony. Jeżeli żadna ze wskazanych powyżej przesłanek ponownego zbadania orzeczenia nie zostanie spełniona, orzeczenie pozostaje w mocy. Orzeczenie podlega natomiast uchyleniu, jeżeli sąd uzna wniosek o ponowne zbadanie orzeczenia za uzasadniony.

Rozporządzenie, jako akt prawa unijnego pierwotnego, nie wymaga implementacji dla wywołania skutku bezpośredniego stosowania. Rozporządzenie Nr 4/2009 nie zawiera jednak przepisów regulujących przebieg postępowania wywołanego złożeniem wniosku. Z uwagi na powyższe liczne kwestie procesowe wymagają unormowania przez państwa członkowskie, co uzasadnia sięganie do własnych rozwiązań oraz dorobku nauki prawa. Z uwagi na potrzebę uzupełnienia rozwiązań przyjętych w analizowanym rozporządzeniu polski ustawodawca wprowadził instytucję procesową wniosku o uchylenie wyroku wydanego w sprawie alimentacyjnej. Terminologia przyjęta w art. 1144² k.p.c. oddaje istotę wniosku o ponowne zbadanie orzeczenia na zasadzie kryterium rezultatu. Jak już wyżej wskazano, w myśl przepisów analizowanego rozporządzenia, po uwzględnieniu wniosku o ponowne zbadanie orzeczenia, podlega ono uchyleniu. Biorąc pod uwagę, że celem środka zaskarżenia jest m.in. uchylenie zaskarżonego rozstrzygnięcia, należy zauważyć, iż wniosek o ponowne zbadanie orzeczenia może – po jego uwzględnieniu – wywołać skutek jedynie kasatoryjny, nie zaś reformatoryjny. Oznacza to, że po uwzględnieniu wniosku sąd uchyli orzeczenie objęte wnioskiem o ponowne zbadanie. De facto wniosek o ponowne zbadanie orzeczenia jest zatem wnioskiem o uchylenie orzeczenia. Zarówno przepisy krajowe, jak i zawarte w Rozporządzeniu Nr 4/2009 nie wskazują, czy po uwzględnieniu wniosku o uchylenie wyroku wydanego w sprawie alimentacyjnej (wniosku o ponowne zbadanie sprawy) sąd ma obowiązek kontynuowania postępowania i ponownego zbadania sprawy. Należy uznać, że wniosek ten, za pośrednictwem kasacji objętego nim orzeczenia, zmierza do wydania orzeczenia zgodnego z prawem materialnym. Zagadnienie konsekwencji prawnych i procesowych uchylenia wyroku po uwzględnieniu wniosku wywołuje pewne wątpliwości. Można rozważać, czy w razie uchylenia wyroku pierwotne postępowanie jest kontynuowane, czy też konieczne jest wytoczenie nowego powództwa przez podmiot uprawniony do alimentów. Poprzeć należy stanowisko, zgodnie z którym uchylenie orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie reaktywuje powinność sądu ustosunkowania się do powództwa i wydania orzeczenia co do meritum, przy zastrzeżeniu braku podstaw do odrzucenia pozwu albo umorzenia postępowaniaP. Grzegorczyk, (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Międzynarodowe postępowanie cywilne. Sąd polubowny (arbitrażowy), red. T. Ereciński, wyd. 4, LexisNexis, Warszawa 2012, s. 538.. Rozporządzenie Nr 4/2009 nie narzuca bowiem obowiązku ponownego wytoczenia powództwa w analizowanej sytuacji.

Co więcej, wniosek o ponowne zbadanie orzeczenia według art. 21 ust. 3 Rozporządzenia Nr 4/2009 nie wstrzymuje wykonania orzeczeniaJak wskazał T. Ereciński, wniesienie nadzwyczajnych środków zaskarżenia z natury rzeczy nie ma skutku suspensywnego, lecz sąd może wyjątkowo wstrzymać wykonanie orzeczenia – tenże, (w:) System Prawa Procesowego. Środki zaskarżenia. Tom III. Część 1, red. T. Ereciński, J. Gudowski, LexisNexis, Warszawa 2013, s. 110.. Można tu rozważać wyłączenie suspensywności sensu largo, jako skutek złożenia wniosku. Przekonujące jest bowiem stanowisko T. Erecińskiego, że wąskie znaczenie pojęcia suspensywności, rozumianej jako wstrzymanie uprawomocnienia się zaskarżonego orzeczenia, może być odnoszone jedynie do apelacjiTamże.. W ramach analizy skutków wniosku można zatem rozważać suspensywność w znaczeniu szerokim, obejmującym także wykonalność i skuteczność orzeczenia. Zgodnie z art. 19 Rozporządzenia Nr 4/2009 właściwy organ w państwie członkowskim wykonania może, na wniosek dłużnika, zawiesić, w całości lub w części, wykonanie orzeczenia sądu pochodzenia, gdy właściwemu sądowi państwa członkowskiego pochodzenia przedłożono wniosek o ponowne zbadanie orzeczenia wydanego przez ten sąd. Na gruncie prawa polskiego ustawodawca nie zawarł w art. 1144² k.p.c. rozwiązania w kwestii suspensywności wniosku o uchylenie wyroku wydanego w sprawie alimentacyjnej. Nie przewidział on także instytucji zawieszenia ani też wstrzymania wykonania orzeczenia objętego wnioskiem z art. 1144² k.p.c. Z uwagi jednak na brzmienie art. 91 ust. 3 Konstytucji RPKonstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr 78, poz. 483 ze sprost. i zm.) – dalej: Konstytucja RP. bezpośrednie zastosowanie znajdzie art. 21 ust. 3 Rozporządzenia Nr 4/2009. Należy natomiast odmówić analizowanemu wnioskowi cechy dewolutywności, ponieważ art. 1144² § 1 k.p.c. expressis verbis wskazuje sąd, który wydał wyrok objęty wnioskiem, jako organ właściwy do rozpoznania tego środka prawnego.

System zaskarżenia orzeczeń sądowych

System środków zaskarżenia obejmuje środki służące do uchylenia lub zmiany orzeczeń sądowychZob. na temat systemu zaskarżenia orzeczeń sądowych – T. Ereciński, Apelacja w postępowaniu cywilnym, wyd. 3, LexisNexis, Warszawa 2012, s. 13–20; S. Hanausek, Orzeczenie sądu rewizyjnego w procesie cywilnym, Warszawa 1966; tenże, System zaskarżania orzeczeń sądowych w nowym polskim postępowaniu cywilnym, „Studia Cywilistyczne” 1967, t. IX; R. Obrębski, Pojęcie postanowień kończących postępowanie w sprawach cywilnych, „Przegląd Sądowy” 2000, nr 11–12; W. Siedlecki, System środków zaskarżenia według nowego kodeksu postępowania cywilnego, „Państwo i Prawo” 1965, z. 5–6, s. 26– 33; M. Romańska, Wpływ orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego na kształt isprawność systemu środków zaskarżenia w postępowaniu cywilnym, „Polski Proces Cywilny” 2017, nr 2, s. 169–189; H. Pietrzkowski, Metodyka pracy sędziego w sprawach cywilnych, wyd. 6, LexisNexis, Warszawa 2012, s. 563–654; Postępowanie cywilne, red. J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, K. Weitz, wyd. 7, LexisNexis, Warszawa 2014, s. 431–433; K. Flaga-Gieruszyńska, System środków zaskarżenia wobec prawa do sądu na gruncie orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (zagadnienia wybrane), (w:) Wokół problematyki środków zaskarżenia w postępowaniu cywilnym, red. M. Michalska-Marciniak, Sopot 2015, s. 37. Pod pojęciem systemu środków zaskarżenia w niniejszym opracowaniu rozumie się kwalifikację środków zaskarżenia przyjętą przez W. Broniewicza – tenże, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2008, s. 260 i n.. Czynności kwalifikowane jako środki zaskarżenia sensu largo mają swoisty bezpośredni cel, jakim jest dążenie do uchylenia lub zmiany orzeczenia lub innej czynności organu postępowaniaP. Grzegorczyk, (w:) System Prawa Procesowego Cywilnego. Tom III. Cz. II. Środki zaskarżenia, red. T. Ereciński, J. Gudowski, LexisNexis, Warszawa 2013, s. 1654.. Nie sposób nie wspomnieć o poglądach W. Siedleckiego, który, dokonując podziału środków zaskarżenia, wyróżnił środki zaskarżenia sensu stricto i sensu largo. Do kategorii środków zaskarżenia sensu largo autor ten zaliczył: „wszelkie sposoby dla uzyskania uchylenia lub zmiany wydanego w postępowaniu cywilnym orzeczenia sądu”W. Siedlecki, (w:) System prawa procesowego cywilnego. Zaskarżanie orzeczeń sądowych, tom. 3, red. W. Siedlecki, wyd. Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1986, s. 25.. W odróżnieniu od środków zaskarżenia sensu stricto, środki zaskarżenia sensu largo nie są zależne od czynników takich, jak: legitymacja procesowa, właściwość sądu, termin i forma, rodzaj i charakter postępowania przed sądem wywołanego ich wniesieniemTamże. Tak też: M. Michalska-Marciniak, Zasada instancyjności w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2013, s. 287.. Z uwzględnieniem powyższych dwóch kategorii autor ten dokonał podziału pojęcia „system zaskarżania”Tamże, s. 33..

Jak podkreślił H. Pietrzkowski, w systemie  środków zaskarżenia nie ma miejsca na środki zaskarżenia od decyzji lub czynności organu innego niż sądH. Pietrzkowski, Skarga na czynności komornika po zmianach przepisów kodeksu postępowania cywilnego dokonanych w latach 2004–2015, „Polski Proces Cywilny” 2016, nr 3, s. 478.. W doktrynie funkcjonuje także koncepcja zakładająca, że środki zaskarżenia należy definiować w sposób szeroki, jako środki służące kwestionowaniu czynności decyzyjnych organów procesowych. Zdaniem P. Rylskiego system środków zaskarżenia obejmuje ogół instytucji i uregulowań prawnych, służących uchyleniu lub zmianie orzeczenia lub czynności sądu, bądź niekiedy nawet innego organu sądowegoP. Rylski, Środki odwoławcze iśrodki zaskarżenia w postępowaniu cywilnym w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2011, s. 34, www.iws.org.pl [dostęp: 17.07.2018 r.].. Jak z kolei wskazał T. Zembrzuski, spowodowanie z inicjatywy zainteresowanego podmiotu uchylenia lub zmiany orzeczenia należy do szeroko rozumianego celu środka zaskarżeniaT. Zembrzuski, Komplementarność nadzwyczajnych środków zaskarżenia – skarga kasacyjna a skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, (w:) Wokół problematyki środków zaskarżenia w postępowaniu cywilnym, red. M. Michalska-Marciniak, Sopot 2015, s. 231..

W literaturze przedmiotu wskazuje się cechy charakterystyczne regulacji procesowych obejmujących środki zaskarżenia. Mowa tu o unormowaniu przesłanek dopuszczalności środka zaskarżenia, legitymacji do jego wniesienia, terminie ustawowym do wniesienia środka zaskarżenia, formie i opłacie od pisma obejmującego środek zaskarżenia. Zaznaczono, że doniosłą cechą środków prawnych opartych na fundamentach środków zaskarżenia, zmierzających do zakwestionowania orzeczenia lub czynności organu postępowania, jest istnienie ograniczenia w postaci terminu a quo bądź a quemP. Grzegorczyk, (w:) System Prawa Procesowego Cywilnego, s. 1658.. Wniosek o uchylenie wyroku wydanego w sprawie alimentacyjnej wnosi się w terminie wskazanym w art. 19 ust. 2 Rozporządzenia Nr 4/2009. Zgodnie z tym przepisem termin złożenia wniosku o ponowne zbadanie orzeczenia biegnie od dnia, w którym pozwany rzeczywiście zapoznał się z treścią orzeczenia i był w stanie podjąć odpowiednie działania, najpóźniej od dnia, w którym przeprowadzono pierwszą czynność egzekucyjną mającą na celu zajęcie całości lub części jego majątku. Pozwany musi działać niezwłocznie, w każdym razie w terminie 45 dni.

Zredagowanie terminu do złożenia wniosku w powyższy sposób nie jest jednak transparentne ani jednoznaczne. Przystępując do uwag porządkujących, należy zważyć, że niewątpliwie wniosek ten należy wnieść niezwłocznie. Termin maksymalny to 45 dni, liczone od dnia, w którym pozwany rzeczywiście zapoznał się z treścią orzeczenia i był w stanie podjąć odpowiednie działania, bądź od dnia, w którym przeprowadzono pierwszą czynność egzekucyjną, mającą na celu zajęcie całości lub części majątku pozwanego. O przesłankach dopuszczalności wniosku oraz legitymacji procesowej czynnej przysługującej tylko pozwanemu, który nie wdał się w spór przed sądem pochodzenia państwa członkowskiego będącego stroną Protokołu haskiego z 2007 roku, była już mowa powyżej. Co do wymogów formalnych, wniosek jest pismem procesowym kwalifikowanym. Interpretatio declarativa art. 1144² § 2 k.p.c. prowadzi do uwagi, że pismo procesowe obejmujące wniosek powinno wskazywać jedną z okoliczności uzasadniających uchylenie wyroku wymienionych alternatywnie w art. 19 ust. 1 Rozporządzenia Nr 4/2009. Ustawodawca unijny wymienił te przesłanki na zasadach alternatywy zwykłej, na co wskazuje funktor „lub”, a zatem nie muszą one występować kumulatywnie. W art. 19 ust. 1 lit. b in fine Rozporządzenia Nr 4/2009 wprowadzono przesłankę negatywną dopuszczalności wniosku. Wniosek jest zatem niedopuszczalny, gdy pozwany nie złożył przeciwko orzeczeniu środka zaskarżenia, chociaż miał taką możliwość. Od wniosku o uchylenie wyroku wydanego w sprawie alimentacyjnej nie należy się  opłata sądowa (a contrario art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnychTekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 300 ze zm., dalej: u.k.s.c.). Przepis art. 24 ust. 1 pkt 2a u.k.s.c. przewiduje w sprawach dotyczących Rozporządzenia Nr 4/2009 opłatę stałą w kwocie 300 zł jedynie od wniosku o odmowę wykonania, o którym mowa w przepisach tego rozporządzenia.

Pojęcie środków zaskarżenia a czynność „zaskarżania”

O ile pojęcie środków zaskarżenia jest pojęciem procesowym i jego znaczenie określa się na podstawie przepisów prawa procesowego, o tyle pojęcie „zaskarżania”, czy jak pisał W. Siedlecki „zaczepialności”W. Siedlecki, (w:) System prawa procesowego cywilnego, s. 12., ma walor ogólnyM. Michalska-Marciniak, Konstytucyjne podstawy środków zaskarżenia w prawie polskim, (w:) Wokół problematyki środków zaskarżenia w postępowaniu cywilnym, red. M. Michalska-Marciniak, Sopot 2015, s. 23.. Jak słusznie podkreśliła M. Michalska-Marciniak, zaskarżenie jest rodzajem aktywności podmiotów, uczestników postępowania skierowanym przeciwko orzeczeniu albo decyzji organuTamże.. Czynność zaskarżania definiowana jest jako czynność procesowa uczestników postępowania, za pomocą której zmierzają oni do usunięcia wskazanych wadliwości czynności decyzyjnych organów postępowania poprzez zastąpienie wadliwej czynności decyzyjnej organu inną czynnościąS. Cieślak, Zasada formalizmu przy wnoszeniu środków odwoławczych w postępowaniu cywilnym, „Przegląd Sądowy” 2001, nr 4, s. 31 i n..

Środkiem zaskarżenia przysługującym w międzynarodowym postępowaniu cywilnym przewidzianym w art. 1144² § 4 k.p.c. jest zażalenie na postanowienie sądu w przedmiocie uchylenia wyroku wydanego w sprawie alimentacyjnej po uwzględnieniu wniosku o uchylenie tego wyroku. Zażalenie przysługuje zatem zarówno na postanowienie pozytywne (postanowienie o uchyleniu wyroku), jak i negatywne (oddalające wniosek o uchylenie wyroku), wydawane przez sąd właściwy po rozpoznaniu wniosku o uchylenie wyroku. Nie jest jednak jednoznacznie rozstrzygnięty problem zażalenia na postanowienie sądu odrzucające wniosek z powodu jego niedopuszczalnościNa kanwie art. 50527a § 4 k.p.c. przewidującego, że „na postanowienie sądu w przedmiocie uchylenia wyroku przysługuje zażalenie”, R. Kulski uznał, iż zażalenie przysługuje na postanowienie sądu o uchyleniu wyroku oraz o oddaleniu wniosku o uchylenie wyroku – zob. tenże, (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Tom II. Komentarz. Art. 367–729, red. A. Marciniak, K. Piasecki, wyd. 7, C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 645. Na gruncie natomiast art. 7954 § 5 k.p.c., zgodnie z którym „na postanowienie sądu w przedmiocie uchylenia zaświadczenia europejskiego tytułu egzekucyjnego przysługuje zażalenie”, M. Michalska-Marciniak uznała, że postanowienie w przedmiocie uchylenia zaświadczenia europejskiego tytułu egzekucyjnego dotyczy zarówno postanowienia o uchyleniu zaświadczenia, jak i postanowienia o odrzuceniu wniosku o uchylenie zaświadczenia oraz postanowienia o oddaleniu tego wniosku z powodu bezzasadności – zob. taż, (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Tom II. Komentarz. Art. 367–729, red. A. Marciniak, K. Piasecki, wyd. 7, C.H. Beck, Warszawa 2016, Legalis.. Wykładnia literalna art. 1144² k.p.c. nie wyklucza tezy, że chodzi jedynie o postanowienia wydane po rozpoznaniu wniosku, a więc wydane w sytuacji jego dopuszczalności i przyjęcia do rozpoznania. Zażalenie przysługuje wyłącznie na postanowienie sądu pierwszej instancjiK. Weitz, Europejski tytuł egzekucyjny dla roszczeń bezspornych, wyd. 1, LexisNexis, Warszawa 2009, s. 325.. Co istotne, przepisy Rozporządzenia Nr 4/2009 nie zawierają regulacji poświęconej zaskarżalności postanowienia wydanego przez sąd po rozpoznaniu wniosku o ponowne zbadanie sprawy

Nadzwyczajny środek prawny

Pod pojęciem środków prawnych należy rozumieć wszystkie instrumenty prawa procesowego, które służą celom ochrony praw podmiotowych jednostkiA. Marciniak, System środków zaskarżenia w sądowym postępowaniu egzekucyjnym, (w:) Wokół problematyki środków zaskarżenia w postępowaniu cywilnym, red. M. Michalska-Marciniak, Sopot 2015, s. 417.. Już w literaturze okresu międzywojennego wskazywano, że środek prawny (remedium iuris) służy do uzdrowienia wadliwego orzeczenia sądowegoA. Akerberg, Środki odwoławcze. Komentarz do art. 393–441 kodeksu postępowania cywilnego, Warszawa 1933, s. 11, podaję za: B. Bladowski, Zażalenie w postępowaniu cywilnym, Zakamycze, Kraków 2006, s. 15.. Zasadne jest wobec tego uznanie wniosku o uchylenie wyroku wydanego w sprawie alimentacyjnej za środek prawny we wskazanym tu znaczeniu. Wniosek ten ma charakter nadzwyczajnego środka prawnego. Z art. 21 ust. 3 Rozporządzenia Nr 4/2009 wynika kompetencja właściwego organu w państwie członkowskim do zawieszenia na wniosek dłużnika, w całości lub części, wykonania orzeczenia sądu pochodzenia, gdy właściwemu sądowi państwa członkowskiego pochodzenia przedłożono wniosek o ponowne zbadanie orzeczenia. Innymi słowy, wniosek o ponowne zbadanie orzeczenia może być składany podczas postępowania egzekucyjnego toczącego się w innym państwie członkowskim. Z uwagi na wskazany już uprzednio termin do złożenia wniosku, przewidziany w art. 19 ust. 2 Rozporządzenia Nr 4/2009, należy przyznać rację P. Grzegorczykowi, że w świetle prawa unijnego wniosek o ponowne zbadanie orzeczenia możne być wniesiony niezależnie od faktu, czy na podstawie danego orzeczenia została już wszczęta egzekucjaP. Grzegorczyk, (w:) Kodeks postępowania cywilnego, s. 535–536.. Nie zmienia to jednak faktu, że wniosek jest możliwy do złożenia jedynie wtedy, gdy pozwany złożył już przeciwko temu orzeczeniu środek zaskarżenia. Wniosek o uchylenie wyroku wydanego w sprawie alimentacyjnej służy bowiem po wyczerpaniu przysługujących środków zaskarżenia (przesłanka negatywna dopuszczalności wniosku), co wskazuje na jego subsydiarny i ostateczny charakter.

Jak już zaznaczono, w preambule Rozporządzenia Nr 4/2009 znajduje się konstatacja, że prawo do ponownego zbadania orzeczenia „powinno stanowić nadzwyczajny środek prawny przyznawany pozwanemu, który nie wdał się w spór, niemający wpływu na stosowanie wszelkich nadzwyczajnych środków odwoławczych przewidzianych prawem państwa członkowskiego pochodzenia, o ile takie środki odwoławcze nie są niezgodne z prawem do ponownego zbadania orzeczenia na mocy niniejszego rozporządzenia” (pkt 29). Odnosząc się do terminologii wykorzystanej przez ustawodawcę unijnego, należy, po pierwsze, przyjąć sugestię kwalifikacji wniosku do nadzwyczajnych środków prawnych na gruncie prawa krajowego. Po drugie jednak, nie można zapominać, że nomenklatura przyjęta w analizowanym rozporządzeniu nie jest spójna z terminologią środków prawnych danego rodzaju wykorzystywaną w polskim k.p.c. Teza ta została już potwierdzona uwagami dotyczącymi samej nazwy wniosku przyjętej w części czwartej, księdze drugiej, tytule X k.p.c. oraz w art. 19 Rozporządzenia Nr 4/2009. Wymaga ona tym większego podkreślenia, gdyż instytucja „nadzwyczajnych środków odwoławczych”, o których mowa we wskazanym punkcie preambuły, nie występuje w polskim systemie środków zaskarżenia orzeczeń sądowych. Środki odwoławcze w prawie polskim to zażalenie i apelacja, co wynika expressis verbis z wykładni systemowej przepisów zawartych w dziale V, tytułu VI, księgi pierwszej k.p.c. Nie mają one charakteru nadzwyczajnego, gdyż nie przysługują od orzeczeń prawomocnych.

Podsumowanie

Jak wynika z dotychczasowych rozważań, wniosek o uchylenie wyroku wydanego w sprawie alimentacyjnej zmierza do uchylenia czynności decyzyjnej organu procesowegoW art. 11442 k.p.c. mowa jest o wyroku, lecz należy tę postać orzeczenia rozumieć w ujęciu szerszym, wynikającym z art. 1 pkt 1 Rozporządzenia Nr 4/2009.. W literaturze przedmiotu nie jest on jednak zaliczany do kategorii szczególnych środków zaskarżenia, innych środków zaskarżenia w rozumieniu art. 363 § 1 k.p.c.A. Marciniak, (w:) Postępowanie cywilne, red. W. Broniewicz, A. Marciniak, I. Kunicki, wyd. 7, Wolters Kluwer, Warszawa 2016, s. 313., ani też nadzwyczajnych środków zaskarżenia. Wypada podkreślić, że cechą charakterystyczną czynności procesowych kwalifikowanych jako środki zaskarżenia sensu largo jest ich bezpośredni cel, wyrażający się m.in. w postaci uchylenia orzeczenia organu postępowania. Wniosek o uchylenie wyroku wydanego w sprawie alimentacyjnej zmierza do eliminacji z obrotu rozstrzygnięcia wadliwego z powodów określonych w art. 19 ust. 1 Rozporządzenia Nr 4/2009. Ma on na celu wydanie orzeczenia zgodnego z prawem procesowym, jak i materialnym. Podstawowy cel środków zaskarżenia jest zatem spełniony. Wniosek ten ma jednak szereg wskazanych w powyższym wywodzie cech szczególnych, nadających mu specyficzny charakter. Mowa tu o: niedewolutywnym charakterze wniosku, terminie do jego wniesienia określonym w prawie unijnym, nie zaś w polskiej ustawie procesowej, niepełnym charakterze regulacji prawnej art. 1144² k.p.c. wymagającej współstosowania prawa krajowego i unijnego. Wniosek jest ponadto środkiem prawnym służącym zarówno interesowi prywatnemu, jak i publicznemu. Realizację interesu prywatnego potwierdza dążenie podmiotu legitymowanego poprzez złożenie tytułowego wniosku do osiągnięcia korzystnego wyniku postępowania w sprawie alimentacyjnej, przyznanie wyłącznej legitymacji do złożenia wniosku pozwanemu, który nie wdał się w spór przed sądem pochodzenia państwa członkowskiego będącego stroną Protokołu haskiego z 2007 rokuNie zaś podmiotom działającym w interesie publicznym. Postępowanie w przedmiocie uchylenia wyroku wydanego w sprawie alimentacyjnej nie może zostać wszczęte z urzędu., a także samo określenie podstaw do złożenia wniosku w przepisach Rozporządzenia Nr 4/2009, które oparte są na zapobieżeniu uszczerbkowi w sferze interesu prawnego jednostkiPor. analizę publicznoprawnego i prywatnoprawnego charakteru wniosku o unieważnienie orzeczenia – P. Grzegorczyk, (w:) System Prawa Procesowego Cywilnego, s. 1655–1657.. Określenie terminu do złożenia wniosku w przepisach unijnych stanowi przejaw realizacji interesu publicznego. Wprawdzie wniosek podlega prekluzji czasowej, warunkującej możliwość uchylenia wyroku wydanego w sprawie alimentacyjnej, lecz termin ten – zwłaszcza w ujęciu maksymalnym – został wyznaczony w sposób wysoce elastyczny.

Wniosek o uchylenie wyroku wydanego w sprawie alimentacyjnej w międzynarodowym postępowaniu cywilnym jawi się zatem jako autonomiczny środek prawny, o charakterze zbliżonym do wniosku o uchylenie europejskiego nakazu zapłaty (art. 505²⁰ § 1 k.p.c.)Por. R. Kulski, (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Tom II. Komentarz. Art. 367–729, red. K. Piasecki, A. Marciniak, wyd. 7, C. H. Beck, Warszawa 2016, s. 627–628. oraz wniosku o uchylenie wyroku w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń (art. 505^27a § 1 k.p.c.). Jest to szczególny środek prawny o charakterze nadzwyczajnym, gdyż co do zasady skierowany jest przeciwko wykonalnemu wyrokowi sądu wydanemu w sprawie alimentacyjnej z elementem obcym. Jak wynika z powyższego wywodu, wniosek ten wykazuje cechy zbliżone do środków zaskarżeniaZdaniem B. Bladowskiego środkami prawnymi zbliżonymi do środków zaskarżenia, lecz tymi środkami niebędącymi, są m.in. wniosek o uchylenie postanowienia orzekającego uznanie za zmarłego albo stwierdzającego zgon (art. 541 § 1 k.p.c.), wniosek o uchylenie lub zmianę postanowienia o ubezwłasnowolnieniu (art. 559 k.p.c.), wniosek o uchylenie postanowienia stwierdzającego nabycie spadku (art. 679 § 2 k.p.c.), wniosek o uchylenie lub zmianę prawomocnego postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia (art. 742 k.p.c.) – B. Bladowski, Środki odwoławcze w postępowaniu cywilnym, Wolters Kluwer, Warszawa 2013, s. 30. Zob. też: W. Siedlecki, (w:) System prawa procesowego cywilnego, s. 28.. Podobieństwo to oparte jest w szczególności na wspólnym celu analizowanego wniosku i środków zaskarżenia oraz niektórych innych, omówionych wyżej cechach. Kwalifikacja wniosku z art. 1144² k.p.c. do kategorii nadzwyczajnych środków prawnych, nie zaś środków zaskarżenia, wynika z faktu, że uchylenie wyroku w drodze złożenia wniosku nie stanowi wyniku kontroli postępowania zakończonego wydaniem tego orzeczenia w sprawie alimentacyjnej z elementem obcym. Uchylenie wyroku jest natomiast konsekwencją uznania, że wystąpiła jedna z podstaw dopuszczalności wniosku, a więc okoliczności, które albo wcześniej nie istniały, albo też zostały ujawnione dopiero po zakończeniu postępowania w sprawie alimentacyjnejPor. T. Ereciński, (w:) System Prawa Procesowego, s. 38; A. Oklejak, Z problematyki zaskarżalności orzeczeń sądowych w postępowaniu cywilnym, „Studia Cywilistyczne” 1975, t. XXV–XXVI, s. 150.. T. Ereciński słusznie wskazał, że z systemu zaskarżania orzeczeń należy wyeliminować m.in. wniosek o zmianę lub uchylenie prawomocnego orzeczenia z powodu zmiany okoliczności faktycznych sprawy po uprawomocnieniu się orzeczenia albo zmiany stanu wiedzy sądu o okolicznościach faktycznych i prawnych dotyczących stronyT. Ereciński, (w:) System Prawa Procesowego, s. 65–66.. Kluczowa dla przyjętej konkluzji rozważań jest przesłanka negatywna dopuszczalności wniosku o uchylenie wyroku, wskazana w przepisach unijnych. Jeżeli bowiem podstawy uzasadniające dopuszczalność wniosku ujawniłyby się przed zakończeniem postępowania w sprawie alimentacyjnej, wówczas powinny stać się one podstawą zaskarżenia przy wykorzystaniu krajowych środków zaskarżenia. Jeżeli natomiast ujawniły się one na etapie wykonania wyroku, to oznacza, że wniosek o uchylenie wyroku wydanego w sprawie alimentacyjnej spełnia założenia środka prawnego sensu stricto, nie zaś środka zaskarżenia. Należy zatem uznać, że wniosek o uchylenie wyroku wydanego w sprawie alimentacyjnej w międzynarodowym postępowaniu cywilnym stanowi autonomiczny środek prawny sensu stricto, inny niż środek zaskarżenia.

W tym miejscu nasuwa się istotna uwaga o komplementarności omawianego wniosku. Jak zauważył T. Zembrzuski, pojęcie „komplementarność” pochodzi od łacińskiego complementum. Zgodnie z regułami języka polskiego „komplementarny” to wzajemnie się uzupełniającywww.sjp.pwn.pl [dostęp: 17.07.2018 r.].. Komplementarność odnoszona przez tego autora do nadzwyczajnych środków zaskarżenia (skargi kasacyjnej oraz skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia) pozwala na sformułowanie tezy, że idea komplementarności środków zaskarżenia zakłada wzajemne uzupełnianie się i współgranie instytucji prawnych o zbliżonym charakterze, mimo odmienności celów, jakim służą dane uregulowaniaT. Zembrzuski, Komplementarność, s. 235–236.. Posiłkując się powyższą ideą, należy stwierdzić, że z całą pewnością wniosek o uchylenie wyroku wydanego w sprawie alimentacyjnej, jako autonomiczny środek prawny o charakterze nadzwyczajnym, jest w pełni komplementarny z krajowymi środkami zaskarżenia. Teza ta znajduje potwierdzenie w art. 19 ust. 1 lit. b in fine Rozporządzenia Nr 4/2009. Wniosek, przysługujący dopiero po wykorzystaniu możliwych i dopuszczalnych środków zaskarżenia danego orzeczenia wydanego w sprawie alimentacyjnej, uszczelnia krajowy system środków zaskarżenia. Stanowi tym samym dodatkowy instrument ochrony prawnej pozwanego w sprawach alimentacyjnych z elementem obcymP. Rylski, (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom V. Artykuły 1096–1217, red. H. Dolecki, T. Wiśniewski, wyd. 2, Wolters Kluwer, Warszawa 2013, s. 339., realizując standardy rzetelnego i sprawiedliwego postępowania w sprawach alimentacyjnych.