U sytuowanie postępowania sprawdzającego w Kodeksie postępowania karnego sprzyja dyskusji o charakterze prawnym czynności przeprowadzanych w jego ramach. Postępowanie sprawdzające znajduje się w dziale VII zatytułowanym Postępowanie przygotowawcze, rozdziale 34 – Wszczęcie śledztwa. Doktryna nie wypracowała jednolitego stanowiska co do charakteru postępowania sprawdzającego, czy jest ono elementem postępowania przygotowawczego, czy też poprzedza tę fazę procesu.J. Tylman, Instytucja czynności sprawdzających w postępowaniu karnym, Łódź 1984, s. 65; T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego oraz ustawa o świadku koronnym. Komentarz, Warszawa 2008, s. 652; A. Gaberle, Dochodzenie wstępne w polskim procesie karnym (Podstawowe założenia i problemy), ZNUJ 1973, z. 61, s. 140.Wyłania się szereg kontrowersyjnych zagadnień, czy na tym etapie można posługiwać się pojęciem strony, czy jest to strona postępowania przygotowawczego, czy też postępowania sprawdzającego? Pamiętać należy, że niezależnie od tego, jaki charakter przyznamy czynnościom z art. 307 k.p.k., w jego ramach są przeprowadzane czynności procesowe, a także czynności badawcze organu powołanego do ścigania przestępstw. Nadto nie są to już jedynie czynności sprawdzające, ale postępowanie sprawdzające. Przemawia za tym treść art. 307 § 2 k.p.k., który posługuje się terminem „postępowanie sprawdzające”. Obecnie obowiązująca regulacja karnoprocesowa doprecyzowała ich charakter, rozszerzyła zakres oraz ustaliła termin ich wykonania.

Ustawodawca nie uregulował wprost momentu wszczęcia postępowania sprawdzającego. Nie jest wymagane wydanie postanowienia o wszczęciu. Nie stoi to jednak na przeszkodzie wskazaniu etapu początkowego postępowania sprawdzającego. Czy będzie nim sam akt oceny wiarygodności zawiadomienia o przestępstwie, czy też rezultat tej oceny, a może pierwsza czynność tego postępowania?J. Łupiński, Czas trwania postępowania sprawdzającego, Prok. i Pr. 2011, z. 10, s. 85. Jak słusznie wskazuje J. Łupiński, postępowanie sprawdzające uruchamia rezultat oceny danych zawartych w zawiadomieniu, który jednocześnie ustala istnienie podstawy faktycznej postępowania.Ibidem. Organ powołany do prowadzenia postępowania przygotowawczego ma obowiązek wydania postanowienia o wszczęciu śledztwa (dochodzenia) bądź też odmowy jego wszczęcia. Zgodnie z dyspozycją art. 305 § 1 k.p.k. w zw. z art. 307 § 1 k.p.k. ma to uczynić niezwłocznie po otrzymaniu zawiadomienia o przestępstwie. Jeśli uzyskane informacje nie pozwalają na podjęcie decyzji inicjującej postępowanie przygotowawcze lub też odmawiającej jego wszczęcia, zasadna jest weryfikacja posiadanych danych.

Z jednej strony postępowanie sprawdzające ma zapobiec zbędnemu wszczynaniu i prowadzeniu postępowań przygotowawczych. Z drugiej – nie może ono zmierzać do ustalenia, czy rzeczywiście zostało popełnione przestępstwo, kto jest sprawcą przestępstwa lub dążenia do ujęcia oznaczonej osoby jako podejrzanego. Jest to bowiem domeną śledztwa (dochodzenia). Nie jest dopuszczalne w ramach postępowania sprawdzającego przesłuchanie przyszłej osoby podejrzanej, jej zatrzymanie albo poddawanie badaniom czy też oględzinom. Ustawowym celem postępowania sprawdzającego jest ustalenie podstawy wszczęcia postępowania przygotowawczego. Powinno ono ograniczyć się do sprawdzenia zasadności samego podejrzenia popełnienia przestępstwa. Zgodnie z § 38 ust. 1 zarządzenia Komendanta Głównego Policji w postępowaniu sprawdzającym policjant może nie wykraczać poza ustalenia konieczne do podjęcia decyzji co do wszczęcia lub odmowy wszczęcia postępowania, w szczególności nie może zmierzać do ustalenia, kto popełnił przestępstwo, lub do ujęcia sprawcy.Zarządzenie nr 1426 Komendanta Głównego Policji z 23 grudnia 2004 r. w sprawie metodyki wykonywania czynności dochodzeniowo-śledczych przez służby policyjne wyznaczone do wykrywania przestępstw i ścigania ich sprawców (Dz. U. KGP z 2005 r., nr 1, poz. 1).

Podstawę czynności sprawdzających stanowią: zawiadomienie o przestępstwie, jak i informacje własne organów ściągania, które uzasadniają przypuszczenie, że popełniono przestępstwo. Zawiadomienie o przestępstwie jest informacją skierowaną do organów ścigania, w której określona osoba lub instytucja wnosi o sprawdzenie istnienia podstawy do ścigania karnego. Ocena, czy zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa, należy do organów postępowania przygotowawczego. Niekiedy podjęcie decyzji o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia nie jest możliwe. Wynika to z braku uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa i wymaga sprawdzenia pewnych faktów. Sprawdzeniu służą czynności poprzedzające wszczęcie dochodzenia lub śledztwa podejmowane w ramach postępowania sprawdzającego.S. Stachowiak, Wszczęcie postępowania przygotowawczego a czynności sprawdzające, Prok. i Pr. 1999, z. 9, s. 9; A. Kaucz, B. Myrna, Czynności (postępowanie) sprawdzające w ujęciu kodeksu postępowania karnego, (w:) Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego, pod red. L. Boguni, t. X, Wrocław 2002, s. 116–117. Nie jest ono odrębną i niezależną formą postępowania przygotowawczego.J. Tylman, Reforma modelu postępowania przygotowawczego, (w:) Problemy kodyfikacji prawa karnego. Księga ku czci prof. Mariana Cieślaka, pod red. S. Waltosia, Kraków 1993, s. 469. Przedprocesowe czynności sprawdzające nie stanowią również przejawu ścigania podejrzanego. Niedopuszczalne jest wydanie postanowienia o przedstawieniu zarzutów, gdyż na tym etapie może nastąpić jedynie ustalenie, czy istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa. W toku postępowania sprawdzającego może pojawić się zawiadamiający, który w przyszłości uzyska status pokrzywdzonego przestępstwem. Jak słusznie wskazuje B. Szyprowski, pokrzywdzony nie jest stroną postępowania sprawdzającego.B. Szyprowski, Postępowanie sprawdzające w procesie karnym, Prok. i Pr. 2007, z. 7–8, s. 159. Stosownie bowiem do treści art. 299 § 1 k.p.k. takie uprawnienia przysługują mu jedynie w śledztwie (dochodzeniu), a więc po formalnym lub faktycznym (w trybie art. 308 k.p.k.) wszczęciu postępowania przygotowawczego. Powyższe nie wyklucza przesłuchania go w toku postępowania sprawdzającego, gdy jest równocześnie zawiadamiającym. Może on składać wnioski o dokonanie dowodowych czynności procesowych.

Przeprowadzanie czynności w trybie art. 307 k.p.k. jest niedopuszczalne w sytuacji, gdy miały miejsce tzw. czynności niecierpiące zwłoki, po formalnym wszczęciu śledztwa (dochodzenia). Wydanie postanowienia o wszczęciu postępowania oznacza istnienie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa. Czynności postępowania sprawdzającego w odniesieniu do faktów podanych w zawiadomieniu należy przeprowadzić, gdy zawiadomienie stwarza jedynie przypuszczenie podejrzenia popełnienia przestępstwa, co nie wystarcza do wszczęcia dochodzenia (śledztwa) ani nie uzasadnia wydania postanowienia o odmowie jego wszczęcia.

W przepisie art. 307 k.p.k. przewidziano trzy postaci czynności sprawdzających:

1. żądanie uzupełnienia w wyznaczonym terminie danych zawartych w zawiadomieniu o przestępstwie;
2. uzupełnienie danych zawartych w zawiadomieniu o przestępstwie przez przesłuchanie w charakterze świadka osoby zawiadamiającej;
3. sprawdzenie faktów przez organ, w tym również sprawdzenie własnych informacji organu nasuwających przypuszczenie, że popełniono przestępstwo (w razie potrzeby sprawdzenie informacji uzyskanej z innego źródła, sprawdzeń dokonuje się również w trybie operacyjnym).

Czynności, o których mowa w art. 307 § 1 k.p.k., mogą polegać w szczególności na:

1. zażądaniu od zawiadamiającego przedstawienia dodatkowych dokumentów lub informacji niezbędnych do prawidłowej oceny zdarzenia, którego dotyczy zawiadomienie;
2. żądaniu przeprowadzenia kontroli w określonym zakresie;
3. zleceniu właściwemu organowi sprawdzenia faktów zawartych w zawiadomieniu;
4. żądaniu nadesłania dokumentacji lekarskiej dotyczącej osoby pokrzywdzonej;
5. przesłuchaniu w charakterze świadka osoby, która złożyła pisemne zawiadomienie o przestępstwie.Zgodnie z § 138 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 marca 2010 r. – Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (Dz.U. nr 49, poz. 296 z późn. zm.) obecnie obowiązujący regulamin nie wskazuje zakresu postępowania sprawdzającego.

W przypadku gdy zawiadomienie o przestępstwie jest anonimowe, przeprowadzenie niektórych czynności nie będzie możliwe. Wszczęcie śledztwa (dochodzenia) na skutek anonimowego zawiadomienia może nastąpić po uprzednim sprawdzeniu przytoczonych w nim okoliczności. Zawiadomienie takie prokurator może przekazać Policji lub innemu uprawnionemu organowi albo organom kontroli w celu sprawdzenia przytoczonych w zawiadomieniu okoliczności albo pozostawić je bez biegu. W razie niepotwierdzenia się okoliczności wskazanych w treści anonimowego zawiadomienia pozostawia się je bez biegu, nie wydając postanowienia o odmowie wszczęcia śledztwa (dochodzenia). Odmowa może być reakcją na złożone zawiadomienie o przestępstwie. Identyfikacja autora anonimu powoduje, że przestaje ono być anonimowe, staje się imienne.R. Kmiecik, Anonim informacyjny a odmowa wszczęcia postępowania przygotowawczego, Prok. i Pr. 2007, z. 11, s. 9; por. J. Łupiński, Odmowa wszczęcia postępowania przygotowawczego, Prok. i Pr. 2007, z. 5, s. 133 i n.

Organem uprawnionym do żądania uzupełnienia zawiadomienia o przestępstwie jest organ uprawniony do wszczęcia śledztwa lub dochodzenia, tj. prokurator, Policja lub inny organ, któremu na podstawie art. 312 k.p.k. przyznano uprawnienia policji. Prokurator, zlecając przeprowadzenie postępowania sprawdzającego innym organom, nie jest zwolniony z nadzoru nad tym postępowaniem. W ramach sprawowanej kontroli prokurator może wskazywać kierunki postępowania, wydawać zarządzenia lub polecenia, żądać przedstawienia materiałów zgromadzonych w toku postępowania.

Postępowanie sprawdzające przeprowadza się przed wszczęciem śledztwa lub dochodzenia. Stąd w jego toku zasadniczo nie mają miejsca czynności procesowe wymagające spisania protokołu. Przesłuchanie osoby zawiadamiającej o przestępstwie powinno mieć zastosowanie głównie w sytuacji, gdy zawiadomienie zostało złożone na piśmie, wówczas pozwoli wyjaśnić nasuwające się wątpliwości.W. Grzeszczyk, Przebieg postępowania przygotowawczego, (w:) Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego, z. 5, Warszawa 1997, s. 79. Nadto przesłuchanie pokrzywdzonego jako zawiadamiającego dotyczy sytuacji, gdy jest równocześnie zawiadamiającym. Może on wówczas wnioskować o przeprowadzenie danych czynności dowodowych. Decyzja o ich przeprowadzeniu pozostaje w gestii organu procesowego. Negatywne stanowisko w tym zakresie nie stwarza obowiązku informowania wnioskodawcy.

Możliwość przeprowadzenia czynności procesowych jest ograniczona ze względu na regulację art. 307 § 2 k.p.k. Celem takich czynności jest stwierdzenie, że pewna okoliczność w chwili sporządzenia protokołu zaistniała. Jest on przy tym dokumentem, a więc źródłem dowodowym, a jego treść środkiem dowodowym i z takich dowodów zrezygnować nie można.Wyrok SN z 20 listopada 1980 r., II KR 359/80, OSNPG 1981, nr 6, poz. 71. W wypadku przesłuchania w charakterze świadka osoby zawiadamiającej w celu uzupełnienia danych zawartych w zawiadomieniu o przestępstwie zasadne jest jednokrotne powtórzenie czynności. Jak słusznie wskazuje K. Dudka, z istoty zawiadomienia o przestępstwie, które jest oświadczeniem wiedzy podmiotu składającego doniesienie o fakcie popełnienia przestępstwa, wynika, że jest to czynność jednokrotna, a tym samym możliwe jest wyłącznie jednorazowe przesłuchanie zawiadamiającego w charakterze świadka.K. Dudka, Udział pokrzywdzonego w postępowaniu sprawdzającym oraz w dochodzeniu w niezbędnym zakresie w świetle badań empirycznych, CPKiNP 2005, nr 2, s. 255; odmienne stanowisko prezentują A. Choromańska, M. Porwisz, Czynności sprawdzające i czynności niecierpiące zwłoki, Szczytno 2008, s. 20. Potwierdza to również charakter tegoż postępowania, które sprowadza się do sprawdzenia zasadności samego podejrzenia popełnienia przestępstwa. Celem ustawodawcy było ograniczenie dokumentowania czynności w postaci protokołu. Dopuszczenie odmiennej interpretacji skutkowałoby, w skrajnych sytuacjach, nawet kilkunastokrotną możliwością uzupełniającego przesłuchania zawiadamiającego. Stanowiska takiego zaakceptować nie można.

Organy ścigania, sprawdzając własne informacje, nie mogą przesłuchać świadka, gdyż art. 307 § 5 k.p.k. odsyła jedynie do § 1 tego przepisu, który stanowi o przesłuchaniu w charakterze świadka osoby zawiadamiającej.S. Stachowiak, Wszczęcie postępowania przygotowawczego a czynności sprawdzające, Prok. i Pr. 1999, z. 9, s. 10.

Charakter czynności sprawdzających budzi w doktrynie liczne kontrowersje. Czy są to czynności operacyjno-rozpoznawcze, czy też procesowe? Ustawodawca nie zdefiniował tych pierwszych. Czynności operacyjno-rozpoznawcze przeprowadzane są poza procesem karnym, w trybie innym, aniżeli przewiduje Kodeks postępowania karnego. Czynności operacyjno-rozpoznawcze przewiduje ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o PolicjiTekst jedn. Dz.U. z 2011 r. nr 287, poz. 1687 ze zm.; por. J. Onyszczuk, Nadzór prokuratora nad kontrolą operacyjną, Prok. i Pr. 2013, z. 7–8, s. 203 i n.; D. Szumiło-Kulczycka, Czynności operacyjno-rozpoznawcze i ich relacje do procesu karnego, Warszawa 2012, s. 197 i n.; S. J. Baczyński, Prokurator w postępowaniu operacyjno-rozpoznawczym, „Prokurator” 2000, nr 3, s. 23; B. Kurzępa, Podstęp w toku czynności karnoprocesowych i operacyjnych, Toruń 2003, s. 34.  w art. 14 ust. 1 i szereg innych ustaw.Art. 21 i 22 ustawy z 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu, tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. nr 29, poz. 154 ze zm.; art. 13 ustawy z 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym, tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 621 ze zm.; art. 9 ustawy z 12 października 1990 r. o Straży Granicznej, tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. nr 116, poz. 675 ze zm.; art. 25 i 26 ustawy z 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego, Dz.U. nr 104, poz. 709 ze zm.; art. 36 ustawy z 28 września 1991 r. o kontroli skarbowej, tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. nr 41, poz. 214 ze zm.; art. 4 ustawy z 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych, tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 568 ze zm.; art. 75b i 75d ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o Służbie Celnej, Dz.U. nr 168, poz. 1323 ze zm. Polegają one zasadniczo na niejawnym, pozaprocesowym działaniu uprawnionych ustawowo służb, nakierowanym na realizację ich zadań związanych z zapewnieniem porządku publicznego i bezpieczeństwa państwa.Z. Niemczyk, Czynności operacyjno-rozpoznawcze i możliwość wykorzystania ich rezultatów w postępowaniu karnym, KKSSiP 2013, nr 3, s. 5; por. F. Prusak, Kontratyp czynności operacyjno-rozpoznawczych, „Zeszyty Prawnicze Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego” 2013, nr 13.1, s. 10. Nadto czynności te charakteryzuje niejawność, w tym również przed osobą, wobec której są one prowadzone. Uzasadnione jest to koniecznością zapewnienia im maksymalnej skuteczności. R. A. StefańskiR. A. Stefański, (w:) Kodeks postępowania karnego. Komentarz, tom II, pod red. Z. Gostyńskiego, Warszawa 1998, s. 52. stoi na stanowisku, że w toku postępowania sprawdzającego nie przeprowadza się czynności operacyjno-rozpoznawczych, ponieważ przeprowadza się je w oparciu o Kodeks postępowania karnego, a ich celem jest wykrycie faktów wskazujących na uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa lub też stwierdzenie okoliczności uzasadniających odmowę wszczęcia śledztwa (dochodzenia). Mogą one polegać na rozpytaniu osób, sprawdzeniu miejsca zdarzenia, przeprowadzeniu wywiadów, obserwacji. Tożsamy pogląd prezentuje M. Chrabkowski. Czynności sprawdzające są czynnościami procesowymi, choć są pozbawione waloru dowodowego.M. Chrabkowski, Wykorzystanie metod pracy operacyjnej w czynnościach sprawdzających (uwagi do artykułu K. Chałubek), Prok. i Pr. 2013, z. 7–8, s. 191; por. K. Chałubek, Specyfika czynności sprawdzających, Prok. i Pr. 2012, z. 9, s. 120 i n. Nie może o tym świadczyć również ograniczony zakres czynności możliwych do wykonania w postępowaniu sprawdzającym.M. Chrabkowski, Wykorzystanie metod pracy operacyjnej, s. 191.

Stanowiska przewidujące, że sprawdzenie faktów przez organ procesowy w związku z otrzymanym zawiadomieniem o przestępstwie następuje poprzez realizację czynności operacyjno-rozpoznawczych, są jednak liczne.T. Grzegorczyk, Wykorzystywanie i przekształcanie materiałów operacyjnych w materiał dowodowy w postępowaniu karnym, (w:) Przestępczość zorganizowana. Świadek koronny. Terroryzm. W ujęciu praktycznym, pod red. E. Pływaczewskiego, Kraków 2005, s. 223; B. Mikosz, (w:) Kodeks postępowania karnego z komentarzem, pod red. A. Majewskiego, B. Mikosz, A. Skowron, Kraków 1996, s. 233; A. Taracha, Czynności operacyjno-rozpoznawcze. Aspekty kryminalistyczne i prawnodowodowe, Lublin 2006, s. 14; A. Posytek, Wartość dowodowa czynności operacyjno-rozpoznawczych, Prok. i Pr. 2011, z. 3, s. 26. Powyższe prawdopodobnie wynika z faktu, że czynności te mają tożsame aspekty techniczne i taktyczne. O ile można zgodzić się ze stwierdzeniem, że czynności sprawdzające mają charakter czynności operacyjnych, o tyle jednak nie są to czynności operacyjno-rozpoznawcze.

W postępowaniu sprawdzającym nie przeprowadza się dowodu z opinii biegłego oraz czynności wymagających pisania protokołu, z wyjątkiem ustnego przyjęcia zawiadomienia o przestępstwie, przyjęcia wniosku o ściganie oraz uzupełniającego przesłuchania w charakterze świadka osoby zawiadamiającej o przestępstwie. Nie są również dopuszczalne czynności zmierzające do wykrycia sprawcy przestępstwa lub jego ujęcia. Nie można rozpytywać przyszłej osoby podejrzanej, zatrzymać albo poddać badaniom lub oględzinom.T. Nowak, Sprawdzenie zawiadomienia o przestępstwie, NP 1978, nr 4, s. 611; por. R. Kmiecik, Glosa do uchwały SN z dnia 26 września 2002 r., I KZP 23/02, PiP 2003, z. 9, s. 131–133. Sprawca przestępstwa w postępowaniu sprawdzającym będzie zatem znajdował się w polu zainteresowania organów ścigania. Nie będzie mu jednak przysługiwał specjalny status przyznany przez ustawę. W związku z tym sprawca, zawiadamiający o popełnieniu przez siebie przestępstwa, w fazie postępowania sprawdzającego może być, tak jak każda inna zgłaszająca się osoba, wezwany do uzupełnienia podanych przez siebie informacji.M. Klejnowska, Oskarżony jako osobowe źródło informacji o przestępstwie, Kraków 2004, s. 60. Sprawca będzie miał wtedy obowiązek stawić się, ale będzie mógł uchylić się od obowiązku odpowiedzi na pytanie, jeżeli jej udzielenie mogłoby narazić go na odpowiedzialność za przestępstwo (art. 183 § 1 k.p.k.), o czym powinien zostać pouczony. Niemniej przesłuchanie sprawcy w charakterze świadka zawsze stawia go w sytuacji przymusowej. Prawo do odmowy odpowiedzi na pytania nie jest w stanie zabezpieczyć prawa do całkowicie dobrowolnego dostarczania informacji. W sytuacji gdy osoba wcześniej przesłuchana w charakterze świadka uzyska status podejrzanego (oskarżonego), protokołu tego przesłuchania (co wynika z art. 391 § 2 k.p.k.) nie będzie można wykorzystać jako dowodu. Niedopuszczalne zatem będzie, na podstawie jedynie tego dowodu, przedstawienie sprawcy zarzutów. Zmiana roli procesowej wcześniejszego świadka spowoduje wyeliminowanie protokołu jego przesłuchania jako świadka.

Osoba pokrzywdzona przestępstwem uzyskuje status strony procesowej dopiero w postępowaniu przygotowawczym.B. Gronowska, „Faktycznie” pokrzywdzony przestępstwem na tle czynności sprawdzających, Prob. Praw. 1983, nr 7, s. 32. Na tym etapie postępowania karnego nie można mówić o pokrzywdzonym jako o stronie postępowania sprawdzającego w rozumieniu przepisów Kodeksu postępowania karnego. Hipoteza pokrzywdzenia przed wszczęciem postępowania przygotowawczego musi być uzasadniona co najmniej podejrzeniem popełnienia przestępstwa. Podstawą nie mogą być domysły i przypuszczenia.R. Kmiecik, Anonim informacyjny a odmowa wszczęcia postępowania przygotowawczego, Prok. i Pr. 2007, z. 11, s. 13.

Czas trwania postępowania sprawdzającego jest zróżnicowany. Zależy od tego, czy przedmiotem sprawdzenia mają być dane własne organu, czy też zawiadomienie o przestępstwie. Czynności sprawdzające powinny trwać nie dłużej niż 30 dni, licząc od daty otrzymania zawiadomienia o przestępstwie. Ustawodawca wskazał górną granicę czasu ich trwania. Nie został podany czas minimalny, gdyż w praktyce zależy on od konkretnych okoliczności. Stąd wezwanie do uzupełnienia zawiadomienia o przestępstwie powinno określać termin uzupełnienia. Jeżeli w tym czasie nie wyjaśni się wątpliwości, należy wszcząć postępowanie przygotowawcze. W literaturze pojawiają się rozbieżności co do charakteru tego terminu.J. Tylman, Instytucja czynności sprawdzających, s. 87; K. Marszał, Proces karny, Katowice 1998, s. 354.  Jedni uznają, że ma on charakter instrukcyjny.J. Tylman, Instytucja czynności sprawdzających, s. 87; K. Marszał, Proces karny, s. 354. Jego przekroczenie nie powoduje bezskuteczności czynności. Zdaniem zwolenników takiego ujęcia czynności dokonywane po upływie tegoż terminu w ramach postępowania sprawdzającego oraz wydanie postanowienia o wszczęciu lub odmowie wszczęcia postępowania nie czyni czynności czy też decyzji wadliwymi. M. Cieślak stoi na stanowisku, że celem wprowadzenia terminu było podkreślenie interesu gwarancyjnego wymiaru sprawiedliwości.M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1984, s. 482–483. Z tego względu czasokres wskazany w art. 307 § 1 zd. 2 k.p.k. jest terminem maksymalnym, który nie może być przedłużony, a którego naruszenie godzi w gwarancje dobra wymiaru sprawiedliwości. Niezachowanie tegoż terminu do wydania postanowienia o wszczęciu postępowania przygotowawczego jest równoznaczne z odmową jego wszczęcia. Z kolei, zdaniem I. Nowikowskiego, treść art. 306 § 3 k.p.k. jednoznacznie wskazuje, że jest to termin stanowczy dla organów procesowychI. Nowikowski, Terminy w kodeksie postępowania karnego, Lublin 1988, s. 70. i jeżeli w tym terminie nie otrzymano uzupełniających danych lub nie zostało zakończone sprawdzanie faktów, należy wydać postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa (dochodzenia). Mogącą się pojawić procesową konsekwencją jest zażalenie na bezczynność organu powołanego do ścigania przestępstw w zakresie rozpoznania zawiadomienia o przestępstwie.Ibidem, s. 20. Zgodzić się należy z J. Łupińskim, że niezależnie od tego, które stanowisko uznamy za słuszne, istotne jest, aby nie tracić z pola widzenia zasady prawdy materialnej.J. Łupiński, Czas trwania, s. 109. Zasada nienaruszalności maksymalnego terminu dla postępowania sprawdzającego nie może stać w sprzeczności z realizacją celu tegoż postępowania.

Podkreślić należy, że termin 30-dniowy nie dotyczy czynności podejmowanych przez organy ścigania, które sprawdzają własne informacje o przestępstwie. Czynności sprawdzające tego rodzaju mają odrębną podstawę faktyczną, którą jest przypuszczenie, że popełniono przestępstwo. Bezprzedmiotowa jest wówczas odmowa wszczęcia postępowania przygotowawczego. Sprawdzenie własnych informacji dokonywane jest w celu weryfikacji przypuszczenia, że popełniono przestępstwo, i skutkuje wyłącznie ewentualnym postanowieniem o wszczęciu dochodzenia (śledztwa).R. Kmiecik, Postępowanie sprawdzające a czynności sprawdzenia „własnych informacji”, Prok. i Pr. 2005, z. 10, s. 45.  Nadto sprawdzenie tego rodzaju jest odrębnym w stosunku do postępowania sprawdzającego rodzajem czynności sprawdzających.

W razie stwierdzenia, po przeprowadzeniu czynności sprawdzających, że nie ma podstaw do wszczęcia postępowania przygotowawczego, wydawana jest decyzja o odmowie wszczęcia śledztwa (dochodzenia). W przeciwnym razie prokurator wydaje postanowienie o wszczęciu śledztwa (w dochodzeniu czyni to policja). Policja ma obowiązek niezwłocznie przekazać prokuratorowi zawiadomienie o przestępstwie, co do którego prowadzenie śledztwa przez prokuratora jest obowiązkowe, lub własne dane świadczące o popełnieniu takiego przestępstwa wraz z zebranymi materiałami. Ustawodawca w przepisie art. 307 § 4 k.p.k. nałożył na Policję obowiązek zawiadomienia prokuratora o podjęciu czynności sprawdzających. Przepis ten został uchylony z dniem 1 lipca 2003 r. mocą art. 1 pkt 114 lit. b ustawy nowelizującej z 10 stycznia 2003 r.2 Ustawa z dnia 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym oraz ustawy o ochronie informacji niejawnych (Dz.U. z 2003 r. nr 17, poz. 155). Obecnie Policja nie ma obowiązku powiadomienia prokuratora o podjęciu czynności sprawdzających.

Organy ścigania zobowiązane są do podjęcia niezwłocznej reakcji na zawiadomienie o przestępstwie. Może ona przejawiać się w przeprowadzeniu czynności sprawdzających, a także wydaniu postanowienia o wszczęciu śledztwa (dochodzenia) lub też odmowie wszczęcia śledztwa (dochodzenia). Wydanie postanowienia o odmowie wszczęcia śledztwa (dochodzenia) nie znosi zakazu ne bis in idem. Stąd uzyskanie nowych danych lub odmienna ocena danych już posiadanych nie powoduje, że prokurator wydaje na podstawie art. 327 § 1 k.p.k. postanowienie o podjęciu na nowo postępowania, w którym uprzednio wydano postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa (dochodzenia). Uzasadnione jest to koniecznością zabezpieczenia materiału dowodowego.S. Stachowiak, Wszczęcie postępowania przygotowawczego a czynności sprawdzające, Prok. i Pr. 1999, z. 9, s. 11. Czynności sprawdzające nie mogą przerodzić się jednak w czynności procesowe, takie jak przesłuchanie, przeszukanie itp.

Czynności sprawdzające dokumentowane są w formie notatki urzędowej, która podlega odczytaniu na rozprawie, gdy sporządzono ją z czynności procesowej niewymagającej sporządzenia protokołu. Notatka taka jest dokumentem urzędowym w rozumieniu art. 393 § 1 k.p.k., nie może ona jednak naruszać zakazu dowodowego płynącego z art. 174 k.p.k. Ustawodawca expressis verbis zakazał substytuowania dowodów z zeznań świadków innymi środkami dowodowymi (pismami, zapiskami, notatkami urzędowymi). Zakaz ten zapewnia przestrzeganie w postępowaniu karnym zasady bezpośredniości i sprzyja korzystaniu z dowodów pierwotnych.D. Drajewicz, Dowodowe wykorzystanie wyników kontroli operacyjnej w postępowaniu karnym, Prok. i Pr. 2010, z. 7–8, s. 179.

Należy w pełni podzielić stanowisko Sądu Apelacyjnego w Lublinie, że: „Notatka urzędowa sporządzona z rozmowy z osobą, która winna zostać przesłuchana w charakterze świadka, nie może zostać ujawniona i wprowadzona do procesu jako dowód, nawet w sytuacji, gdy osoba ta nie może już zostać przesłuchana w tym charakterze, albowiem na przeszkodzie temu stoją przepisy art. 174 k.p.k. w zw. z art. 143 § 1 pkt 2 k.p.k. oraz art. 393 § 1 k.p.k.”.Wyrok SA w Lublinie z 10 stycznia 2006 r., II Aka 284/05, KZS 2006, z. 6, poz. 98, OSN Prok. i Pr. 2006, nr 7–8, poz. 31. Notatki funkcjonariuszy Policji sporządzane w warunkach art. 143 § 2 zd. II k.p.k. mogą dotyczyć jedynie kwestii o drugorzędnym znaczeniu, niewymagających sporządzania protokołu, i nie mogą stanowić podstawy do ustalenia, że okoliczności i fakty w nich opisane w rzeczywistości się zdarzyły, jeżeli nie ma innych dowodów potwierdzających dane w nich zawarte.Postanowienie SN z 10 marca 1973 r., I KZ 36/73, OSNPG 1973, nr 7, poz. 106. Ujawnienie na rozprawie treści notatki wykraczającej poza zakres obowiązkowego protokołowania obraża przepisy art. 143 k.p.k. i art. 393 § 1 k.p.k. Notatka urzędowa może jedynie wskazywać czynności sporządzającego notatkę, a jej stwierdzenia mogą dotyczyć tylko kwestii procesowych, a nie merytorycznych, w toczącej się sprawie.Wyrok SN z 2 lutego 1981 r., II KR 2/81, OSNPG 1981, nr 10, poz. 113; wyrok SN z 8 października 1985 r., III KR 215/85, OSNPG 1986, nr 6, poz. 82. Skoro przepis art. 393 § 1 k.p.k. pozwala na odczytanie w toku rozprawy głównej określonych dokumentów, ale zabrania odczytania notatek z czynności, z których wymagane jest sporządzenie protokołu, to odpowiednie stosowanie tego przepisu w stosunku do dokumentów uzyskanych w toku czynności operacyjno-rozpoznawczych musi polegać również na niemożności odczytania notatek z tych czynności.Wyrok SA w Lublinie z 9 października 2006 r., II Aka 273/06, KZS 2007, z. 2, poz. 72, LEX nr 315225.

Sprawdzenie danych zawartych w zawiadomieniu może polegać na rozpytaniu osób, obejrzeniu miejsca zdarzenia, przeprowadzeniu wywiadów, obserwacji, wystąpieniu z żądaniem przeprowadzenia kontroli.R. A. Stefański, (w:) Kodeks, s. 51. Są to wartościowe czynności kryminalistyczne przeprowadzane w celu zbierania informacji o okolicznościach sprawy i dowodach. F. Prusak opowiada się za dopuszczalnością rozpytywania nawet osoby podejrzanej bez stawiania jej zarzutu popełnienia przestępstwa.F. Prusak, Pociągnięcie podejrzanego do odpowiedzialności w procesie karnym, Warszawa 1973, s. 156; por. T. Nowak, Sprawdzenie zawiadomienia, s. 611. Dopuszczenie możliwości rozpytania przyszłego sprawcy przestępstwa oraz potencjalnych świadków pozwala na wstępną weryfikację uzyskanego zawiadomienia o przestępstwie. Rozpytanie jest czynnością wynikającą z praktyki operacyjnej i nie jest regulowane przepisami ustawy. Niemniej rozpytywanie potencjalnych sprawców przestępstwa w ramach postępowania sprawdzającego nie może przerodzić się w nieformalne dochodzenie, w którym potencjalni sprawcy są zobowiązani do składania pisemnych oświadczeń bez uprzedniego pouczenia ich o treści art. 183 k.p.k.

Okoliczność, że faktycznie pokrzywdzony przestępstwem nie jest stroną postępowania sprawdzającego w rozumieniu Kodeksu postępowania karnego, nie oznacza, że nie jest on zainteresowany wynikiem czynności. Organy ścigania nie informują potencjalnego pokrzywdzonego o terminie i miejscu przeprowadzanych czynności weryfikacyjnych. Powyższe nie stoi na przeszkodzie jego udziałowi w rozpytaniu osób, które wskazał jako świadków, czy też podczas oglądania miejsca zdarzenia. Sprawne przeprowadzenie tych czynności i ich wstępny charakter nie uzasadniają jednak udziału potencjalnego pokrzywdzonego. Ustalenie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa skutkowało będzie wszczęciem postępowania. Moc procesowa notatek urzędowych w obliczu protokolarnego utrwalania czynności w postępowaniu przygotowawczym będzie niewielka. Charakter nieprocesowy czynności sprawdzających sprawia, że na ich etapie nie można mówić o pokrzywdzonym jako o stronie postępowania przygotowawczego w rozumieniu przepisów Kodeksu postępowania karnego. Przepisy nie przewidują udziału potencjalnego pokrzywdzonego w postępowaniu sprawdzającym, ani nawet informowania go o sposobie i zakresie tych czynności.

Aktualny stan prawny nie przewiduje udziału potencjalnego pokrzywdzonego w czynnościach postępowania sprawdzającego. Zgodnie z art. 9 § 2 k.p.k. osoba bezpośrednio zainteresowana może składać wnioski o dokonanie czynności. Jest to uprawnienie iluzoryczne, gdyż organ procesowy nie informuje przyszłego pokrzywdzonego ani o terminie, ani też o miejscu czynności.

Czynności sprawdzające nie są czynnościami procesowymi. Wyjątkiem jest możliwość przesłuchania osoby zawiadamiającej w charakterze świadka oraz przyjęcie ustnego zawiadomienia o przestępstwie lub wniosku o ściganie.J. Tylman, Instytucja czynności sprawdzających, s. 6–7. Celem postępowania sprawdzającego nie jest ustalenie popełnienia przestępstwa, ale sprawdzenie, czy istnieje uzasadnione podejrzenie jego popełnienia. Moc dowodowa czynności przeprowadzanych w ramach postępowania sprawdzającego jest ograniczona. Większość z nich podlega więc regułom operacyjnym i kryminalistycznym. Niekiedy przeprowadzane są tajnie, bez uwzględnienia gwarancji procesowych, jakie przysługują określonym osobom w procesie, oraz utrwalane są nieformalnie w formie zapisków i notatek. W ich ramach nie przysługuje sprawcy status podejrzanego, a osobą podejrzaną stanie się dopiero po przeprowadzeniu czynności sprawdzających, kiedy organy ścigania stwierdzą występowanie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa. Również udział potencjalnego pokrzywdzonego w tych czynnościach nie jest konieczny, gdyż w przeważającej większości mają one pozaprocesowy charakter, co skutkuje nieprzenoszalnością ich wyników do postępowania sądowego.