P rzepisy o pełnomocnikach procesowych dotyczące działania przed sądem (art. 86 i n. Kodeksu postępowania cywilnego) mają odpowiednie zastosowanie w sądowym postępowaniu egzekucyjnym. Dotyczy to zarówno postępowania egzekucyjnego prowadzonego przez sąd, jak i komornika sądowego. Pełnomocnikiem procesowym w sądowym postępowaniu egzekucyjnym mogą być tylko osoby uprawnione do działania w takim charakterze w procesie. Natomiast pełnomocnikiem do udziału w przetargu przy egzekucyjnej sprzedaży ruchomości lub nieruchomości może być każda osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Do pełnomocnictwa tego stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego o pełnomocnictwie.

W przepisach Kodeksu postępowania cywilnego Ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2021 r. poz. 1177 ze zm.), dalej k.p.c. o postępowaniu egzekucyjnym brak jest wzmianki o pełnomocnictwie w tym postępowaniu. Wyjątkowe pod tym względem są przepisy art. 867² § 4 i art. 977 k.p.c. dotyczące pełnomocnictwa do udziału w przetargu przy licytacji ruchomości i nieruchomości. W związku z tym na mocy art. 13 § 2 k.p.c. o odpowiednim stosowaniu przepisów o procesie do innych rodzajów postępowań unormowanych w Kodeksie postępowania cywilnego należy przyjmować, że do pełnomocnictwa w postępowaniu egzekucyjnym zastosowanie znajdują przepisy części pierwszej Kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu rozpoznawczym, w tym głównie przepisy art. 86–97, art. 465 i art. 691⁵ k.p.c. o pełnomocnikach procesowych. Te ostatnie przepisy pozwalają w pierwszej kolejności określić krąg uczestników postępowania egzekucyjnego mogących działać w tym postępowaniu przez pełnomocników oraz krąg osób mogących być pełnomocnikami w postępowaniu egzekucyjnym. Kwestie te w dalszej części tego opracowania będą rozważane na tle tzw. właściwego postępowania egzekucyjnego, czyli postępowania mającego na celu przeprowadzenie egzekucji z pominięciem tzw. postępowania klauzulowego, czyli postępowania w przedmiocie nadania tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności.

Przed przystąpieniem do tych rozważań należy postawić wymagającą pewnej weryfikacji tezę, że uczestnicy postępowania egzekucyjnego, w tym zwłaszcza strony, ich organy lub przedstawiciele ustawowi, mogą działać w postępowaniu egzekucyjnym osobiście lub przez pełnomocników. Zasada ta doznaje ograniczeń w odniesieniu do czynności postępowania egzekucyjnego, które z istoty swej wymagają osobistego udziału uczestnika postępowania, wykluczającego możliwość korzystania z zastępstwa pełnomocnika. Dotyczy to głównie dłużnika, który obowiązany jest do osobistego złożenia świadczenia o prawdziwości i zupełności wykazu majątku składanego komornikowi sądowemu (art. 801¹ k.p.c.) oraz sądowi w toku postępowania o wyjawienie majątku (art. 913–919 k.p.c.) i postępowania o wyjawienie rzeczy lub dokumentów (art. 1045 k.p.c.). Dodać do tego wpada wykonanie przez dłużnika czynności, której inna osoba wykonać za niego nie może (art. 1050 § 1 k.p.c.) oraz wysłuchanie strony przewidziane w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego (zob. art. 751 § 3, art. 760 § 2, art. 762 § 2, art. 789¹, art. 795⁴ § 4, art. 807, art. 827, art. 839 § 1, art. 860, art. 915 § 1, art. 935 § 3, art. 937 § 2, art. 987, art. 989, art. 1028 § 2, art. 1046 § 10, art. 1050 § 1, art. 1051 § 1, art. 1054 § 2 i art. 1061 § 1), które według art. 760 § 2 k.p.c. odbywa się stosownie do okoliczności przez spisanie protokołu w obecności lub nieobecności drugiej strony albo przez oświadczenie strony złożone na piśmie lub za pośrednictwem systemu teleinformatycznego.

Podstawowym przepisem pozwalającym na określenie kręgu podmiotów mogących działać w postępowaniu egzekucyjnym osobiście lub przez pełnomocnika jest przepis art. 86 § 1 k.p.c., który wymienia w tym zakresie strony, ich organy i przedstawicieli ustawowych. Aczkolwiek w przepisie tym mowa jest tylko o stronach, nie ulega żadnej wątpliwości, że także inni uczestnicy procesu (np. interwenienci uboczni) mogą być w nim zastąpieni przez pełnomocników. Odpowiednie zastosowanie tego przepisu w postępowaniu egzekucyjnym na mocy art. 13 § 2 k.p.c. prowadzi do oczywistego wniosku, że w postępowaniu egzekucyjnym przez pełnomocników mogą działać nie tylko strony (wierzyciel i dłużnik), ich organy i przedstawiciele ustawowi, ale także inni uczestnicy tego postępowania. Należą do nich w szczególności przy egzekucji z nieruchomości osoby, którym przysługują prawa rzeczowe ograniczone oraz roszczenia albo prawa osobiste zabezpieczone na nieruchomości, a gdy przedmiotem egzekucji jest użytkowanie wieczyste, także organ, który zawarł umowę o użytkowanie wieczyste (art. 922 k.p.c.), osoby uczestniczące w przetargu przy egzekucji z ruchomości (art. 868, art. 869 k.p.c.) oraz z nieruchomości (art. 962, art. 976 k.p.c.), nabywca ruchomości (art. 870–879 k.p.c.) i nieruchomości (art. 967–971, art. 990, art. 993–999 k.p.c.), dłużnik zajętej wierzytelności (art. 883, art. 886, art. 892, art. 896, art. 902, art. 911⁵ k.p.c.) oraz osoba obciążona z mocy zajętego prawa obowiązkiem wobec dłużnika (art. 910 k.p.c.), dozorca zajętych ruchomości, którym może być dłużnik, wierzyciel lub inna osoba (art. 855–863 k.p.c.). Uczestnicy tacy mogą bowiem dokonywać czynności procesowych w postępowaniu egzekucyjnym, podobnie jak uczestnicy w postępowaniu nieprocesowym, do których przepis art. 86 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. ma również zastosowanie.

Przejdźmy teraz do określenia kręgu osób, które mogą być pełnomocnikami procesowymi w postępowaniu egzekucyjnym. Podstawowe znaczenie w tym zakresie mają przepisy art. 87, art. 465 i art. 691⁵ k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., które w sposób enumeratywny ustanawiają krąg takich osób. Ich liczba jest znaczna. Na podstawie tych przepisów można wyodrębnić dwie zasadnicze grupy osób (podmiotów) uprawnionych do występowania w charakterze pełnomocników w postępowaniu egzekucyjnym. Do pierwszej z nich należą pełnomocnicy procesowi mogący występować w każdej sprawie egzekucyjnej. Dotyczy to adwokatów i radców prawnych (w tym tzw. prawników zagranicznych Zob. art. 3 ustawy z 5.07.2002 r. o świadczeniach przez prawników zagranicznych pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2020 r. poz. 823). ), a także współuczestnika sporu, małżonka, rodzeństwa, zstępnych lub wstępnych strony oraz osób pozostających ze stroną w stosunku przysposobienia (art. 87 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Do grupy drugiej zaliczyć należy inne podmioty uprawnione do występowania w charakterze pełnomocników, najczęściej w określonych ustawowo sprawach (postępowaniach). Dotyczy to osób sprawujących zarząd majątkiem lub interesami strony oraz pozostających ze stroną w stałym stosunku zlecenia, jeżeli przedmiot sprawy wchodzi w zakres tego zlecenia (art. 87 § 1 w zw. z art. 13 § 2) oraz innych osób wymienionych w art. 87 § 2–5 i art. 465 k.p.c. uprawnionych do występowania w sprawach określonych tymi przepisami.

W literaturze prawa postępowania cywilnego panuje trafne przekonanie, że przepisy o pełnomocnikach procesowych zawarte w art. 86 i n. k.p.c. dotyczące działania przed sądem mają odpowiednie zastosowanie w postępowaniu egzekucyjnym. Różnice zdań dotyczą natomiast kwestii, czy zawarte w art. 87 k.p.c. ograniczenia kręgu osób, które mogą być pełnomocnikami procesowymi, zachowują pełną aktualność w postępowaniu egzekucyjnym. Według dominującego poglądu ograniczenia te mają zastosowanie w postępowaniu egzekucyjnym tylko wtedy, gdy chodzi o działanie przed sądem jako organem egzekucyjnym lub sprawującym nadzór judykacyjny nad czynnościami komornika, nie mają natomiast zastosowania w postępowaniu egzekucyjnym prowadzonym przez komornika sądowego. Oznacza to, że w postępowaniu egzekucyjnym przed komornikiem pełnomocnikiem strony lub innego uczestnika może być każda osoba zdolna do czynności prawnych (art. 95, art. 96, art. 100 Kodeksu cywilnego Ustawa z 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2021 r. poz. 1509 ze zm.), dalej k.c. , art. 65 k.p.c.) Por. F. Zadrowski (w:) J.J. Litauer, W. Święcicki, Kodeks postępowania cywilnego. Zbiór aktualnych pytań prawnych, Łódź 1949, s. 330 i n.; E. Wengerek, Pełnomocnicy stron w postępowaniu egzekucyjnym, „Palestra” 1967/4, s. 13 i n.; E. Wengerek, Sądowe postępowanie egzekucyjne w sprawach cywilnych, Warszawa 1978, s. 108 i n.; J. Gudowski (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Postępowanie rozpoznawcze, red. T. Ereciński, Warszawa 2016, t. 1, s. 527; A. Marciniak, Sądowe postępowanie egzekucyjne w sprawach cywilnych, Warszawa 2019, s. 131; J. Misztal-Konecka, Postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne, Warszawa 2019, s. 230; H. Ciepła (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. T. Wiśniewski, Warszawa 2021, t. 4, s. 788. . Stanowisko to zaakceptował Sąd Najwyższy w uchwale z 23.07.2008 r. Uchwała SN z 23.07.2008 r. (III CZP 56/08), OSNC 2009/7–8, poz. 108. Odmienny pogląd wyraził K. Korzan, którego zdaniem pełnomocnikami procesowymi upoważnionymi do występowania w imieniu strony w postępowaniu egzekucyjnym mogą być na mocy art. 13 § 2 k.p.c. tylko adwokaci oraz osoby wymienione w art. 87 k.p.c. Autor ten stawia w konsekwencji tezę o dopuszczalności podejmowania czynności procesowych w postępowaniu egzekucyjnym tylko przez tych samych pełnomocników, którzy są uprawnieni do działania w postępowaniu rozpoznawczym Por. K. Korzan, Sądowe postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne w sprawach cywilnych, Warszawa 1986, s. 195 i n. . Tego samego zdania są inni autorzy, którzy jednoznacznie stwierdzają, że przepis art. 87 k.p.c. dotyczy postępowania egzekucyjnego zarówno przed sądem, jak i komornikiem Por. A. Antkiewicz, K. Kazimierczak, Uchybienia organów egzekucyjnych i sądów egzekucyjnych w sprawach cywilnych w procesie stosowania prawa, cz. I, „Przegląd Prawa Egzekucyjnego” 2011/3, s. 5; P. Dzienis, A. Grajewski, Pełnomocnik w postępowaniu egzekucyjnym, Warszawa 2019, s. 25. .

Sądzić wypada, że u podstaw zarysowanej różnicy zdań leży kwestia „odpowiedniego” zastosowania art. 86 k.p.c. w postępowaniu egzekucyjnym. Właściwe pojęcie „odpowiedniości” zakłada, że przepis odsyłający nigdy nie nakazuje mechanicznego stosowania przepisów, do których odsyła, lecz zakłada konieczność dokonania oceny, w jakim sensie, zakresie i sposobie należy stosować przepisy odniesienia. W wyniku tej oceny, zgodnie z wypracowanymi w teorii prawa i ogólnie przyjętymi w prawie postępowania cywilnego konsekwencjami, niektóre z przepisów o procesie cywilnym znajdą zastosowanie do innych postępowań uregulowanych w Kodeksie postępowania cywilnego wprost, bez żadnych modyfikacji i zabiegów adaptacyjnych. Natomiast inne przepisy o procesie znajdą zastosowanie do tych innych postępowań tylko pośrednio, po odpowiedniej modyfikacji (dostosowaniu) ich treści do specyfiki postępowania, w którym mają być zastosowane, a jeszcze inne przepisy o procesie nie będą mogły być w ogóle zastosowane do innych postępowań Por. J. Nowacki, „Odpowiednie” stosowanie przepisów prawa, „Państwo i Prawo” 1964/3, s. 367; J. Nowacki, Studia z teorii prawa, Kraków 2003, s. 451; J. Wróblewski, Przepisy odsyłające, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego. Nauki Humanistyczno-Społeczne” 1964/35, s. 90; W. Siedlecki (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. Z. Resich, W. Siedlecki, Warszawa 1975, t. 1, s. 90; J. Gudowski (w:) Kodeks..., red. T. Ereciński, s. 241; J. Jagieła (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. A. Marciniak, Warszawa 2019, t. 1, s. 238. .

Zwolennicy poglądu, że ograniczenia podmiotowe przewidziane w art. 87 k.p.c. mają odpowiednie zastosowanie w postępowaniu egzekucyjnym tylko wtedy, gdy toczy się ono przed sądem jako organem egzekucyjnym lub sprawującym nadzór nad czynnościami komornika, przyjęli najwyraźniej, że przepis art. 86 k.p.c. o działaniu pełnomocników procesowych „przed sądem” ma w postępowaniu egzekucyjnym zastosowanie wprost, bez żadnych modyfikacji czy też dostosowań. Natomiast stanowisko K. Korzana oparte jest z pewnością na założeniu odpowiedniego zastosowania art. 86 k.p.c. w postępowaniu egzekucyjnym przez modyfikację (dostosowanie) jego treści do specyfiki postępowania egzekucyjnego.

W związku z powyższym należy zastanowić się, czy przepis art. 86 k.p.c. ma odpowiednie zastosowanie w postępowaniu egzekucyjnym w całości bez żadnych różnic Tak przyjmuje W. Siedlecki (w:) Kodeks..., red. Z. Resich, W. Siedlecki, s. 91. , czy też na potrzeby postępowania egzekucyjnego trzeba nadać mu nieco inną treść, uwzględniającą specyfikę tego postępowania, dającą się pogodzić z jego specjalnym charakterem i celem.

Nie ulega wątpliwości, że pomiędzy postępowaniem procesowym a postępowaniem egzekucyjnym zachodzą istotne różnice. Mimo silnych związków tych postępowań nie stanowią one zwartej całości, lecz odznaczają się istotnymi odmiennościami funkcjonalnymi i strukturalnymi, dobrze znanymi prawnikom. Odmienności te nie wykluczają możliwości odpowiedniego stosowania przepisów o procesie do postępowania egzekucyjnego (art. 13 § 2 k.p.c.). Rozważenie zarysowanej kwestii sposobu czy też metody odpowiedniego zastosowania art. 86 k.p.c. w postępowaniu egzekucyjnym wymaga w pierwszej kolejności dokonania wykładni tego przepisu, w tym zwłaszcza objaśnienia występującego w nim zwrotu „działać przed sądem”. Pozostaję w przekonaniu, że u podstaw koncepcji zastosowania art. 86 k.p.c. w postępowaniu egzekucyjnym wprost (bez żadnych jego modyfikacji) leży semantyczna wykładnia tego przepisu, która wymaga pewnej korekty. Występujący bowiem w tym przepisie wyraz „sąd” nie został użyty w znaczeniu instytucjonalnym czy też ustrojowym, lecz w znaczeniu proceduralnym (tj. organu sądowego w rozumieniu prawa postępowania cywilnego). Wskazuje na to przede wszystkim przepis art. 91 k.p.c., według którego pełnomocnictwo procesowe obejmuje z mocy prawa umocowanie do podejmowania wszystkich łączących się ze sprawą czynności procesowych oraz wszelkich czynności dotyczących zabezpieczenia i egzekucji. Nie bez racji w orzecznictwie i literaturze przyjmuje się, że „działanie przed sądem” to podejmowanie wszystkich łączących się ze sprawą czynności procesowych Por. uzasadnienie uchwały SN z 18.09.1992 r. (III CZP 112/92), OSNCP 1993/5, poz. 75. albo podejmowanie wszystkich czynności procesowych w ogóle Por. W. Siedlecki (w:) Kodeks..., red. Z. Resich, W. Siedlecki, s. 196; H. Ciepła (w:) Kodeks postępowania cywilnego, red. A. Marciniak, Warszawa 2019, t. 1, s. 621. , a pełnomocnictwo procesowe obejmuje umocowanie do wszelkich czynności procesowych w postępowaniu rozpoznawczym, pomocniczym i egzekucyjnym Por. J. Lapierre, J. Jodłowski, Z. Resich, T. Misiuk-Jodłowska, K. Weitz, Postępowanie cywilne, Warszawa 2016, s. 275. . Dodajmy, że czynności procesowe stron i uczestników są właściwe nie tylko dla postępowania rozpoznawczego, ale także dla postępowania egzekucyjnego. Czynności stron i uczestników postępowania egzekucyjnego mają na ogół te same cechy co czynności takich podmiotów podejmowane w procesie Por. E. Wengerek, Sądowe postępowanie..., s. 116; J. Lapierre, J. Jodłowski, Z. Resich, T. Misiuk--Jodłowska, K. Weitz, Postępowanie cywilne..., s. 322; A. Marciniak, Sądowe postępowanie..., s. 133. . W tym świetle „działań przed sądem” w rozumieniu art. 86 k.p.c. nie należy co do istoty odróżniać od działań przed innymi organami postępowania cywilnego, w tym zwłaszcza organami egzekucyjnymi. Tym bardziej brak jest podstaw do takiego różnicowania czynności procesowych stron i innych uczestników postępowania egzekucyjnego przed różnymi organami egzekucyjnymi, czyli sądem rejonowym i komornikiem sądowym (art.  758 k.p.c.). Mając powyższe na uwadze, wypada uznać, że właściwe dla procesu „działanie przed sądem” będzie mieć na mocy art. 13 § 2 k.p.c. odpowiednie zastosowanie do działania przed organami postępowania egzekucyjnego, czyli organami egzekucyjnymi (sądem rejonowym i komornikiem sądowym), bez względu na ich funkcjonalną właściwość. Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu egzekucyjnym, jako przepisy szczególne, nie wprowadzają w tym zakresie żadnego zróżnicowania, co dotyczy także określenia kręgu osób, które mogą być pełnomocnikami. Szczególny charakter mają pod tym względem tylko wspomniane na wstępie przepisy art. 867² § 4 i art. 977 k.p.c. o pełnomocnictwie do udziału w przetargu przy licytacji ruchomości i nieruchomości, o czym będzie jeszcze mowa.

Na podstawie tego, co zostało powiedziane, należy przyjąć, że zawarte w art. 87 k.p.c. ograniczenie kręgu osób, które mogą być pełnomocnikami procesowymi, dotyczy także postępowania egzekucyjnego i ma zastosowanie zarówno wtedy, gdy organem tego postępowania jest sąd rejonowy, jak i komornik sądowy. Wykładnia taka nie pozostaje w żadnej sprzeczności z celem i charakterem postępowania egzekucyjnego. Nie można zatem podzielić zapatrywania, że pełnomocnikiem strony lub uczestnika postępowania egzekucyjnego przed komornikiem sądowym może być każda osoba zdolna do czynności prawnych. Za rozwiązaniem takim przemawiają również pewne racje celowościowe (teleologiczne) i funkcjonalne. Jak wyjaśnia E. Waśkowski, obrona sądowa i przedstawicielstwo sądowe powstały w rozwoju cywilizacyjnym prawie jednocześnie z pojawieniem się sądów. W początkowym okresie tego rozwoju panowała wszędzie zasada osobistego prowadzenia spraw sądowych. Było to połączone jak zwykle z niebezpieczeństwem przegrania sprawy oraz niewygodą osobistego prowadzenia sprawy, w tym zwłaszcza z niewygodą osobistego stawiennictwa w sądzie (z powodu stanu zdrowia, wieku, konieczności podróży, przerwania codziennej pracy). Niebezpieczeństwo to zrodziło potrzebę pomocy prawnej osobie prowadzącej sprawę przed sądem, czyli obrony sądowej, z kolei wspomniana niedogodność – potrzebę przedstawicielstwa procesowego. Początkowo do obrony sądowej dopuszczano tylko krewnych, przyjaciół i sąsiadów. W miarę rozwoju i komplikacji stosunków społecznych oraz prawa nastąpiło wyodrębnienie klasy osób zajmujących się zawodowo udzielaniem porad prawnych i pomocy w prowadzeniu spraw sądowych (adwokatów). Natomiast przedstawicielstwo procesowe powstało początkowo w formie zastępstwa przez krewnych, opiekunów oraz małżonków i było dopuszczane jako wyjątek od zasady osobistego stawiennictwa w sądzie. Ewolucja prawna doprowadziła w niektórych państwach do powstania odrębnej klasy osób, specjalnie trudniących się prowadzeniem cudzych procesów w charakterze zawodowych pełnomocników. Z biegiem czasu w niektórych państwach nastąpiło połączenie adwokatury i przedstawicielstwa sądowego, w innych zaś zachowano ich ustawową odrębność Por. E. Waśkowski, Podręcznik procesu cywilnego, Wilno 1932, s. 68. .

Poczynione uwagi historyczne wskazują na przyczyny ustawowego ograniczenia kręgu osób mogących być pełnomocnikami procesowymi w postępowaniu cywilnym. Z jednej strony są to osoby legitymujące się określonym statusem zawodowym uprawniającym do pomocy prawnej i zastępstwa procesowego (np. adwokaci), z drugiej natomiast osoby pozostające ze stronami czy też uczestnikami postępowania cywilnego w określonych ustawowo stosunkach prawnych, zwłaszcza rodzinnych. Ograniczenia te pozostają w związku z wyjątkiem od zasady osobistego prowadzenia spraw cywilnych i z tej racji ustawowy krąg osób mogących być pełnomocnikami procesowymi nie może być rozszerzany w drodze wykładni. Nie bez racji zatem E. Waśkowski podnosi, że prowadzić cudze sprawy w charakterze pełnomocników mają prawo nie wszyscy, lecz tylko pewne kategorie osób, a mianowicie adwokaci, osoby pozostające ze stronami w bliskich stosunkach rodzinnych, współuczestnicy sporu oraz osoby zarządzające sprawami lub majątkami stron Por. E. Waśkowski, Podręcznik procesu cywilnego..., s. 187. . Z kolei W. Miszewski pisze, że swoboda strony w wyborze pełnomocnika jest ograniczona, a pełnomocnikiem procesowym w myśl art. 85 dawnego k.p.c. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 29.11.1930 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 1932 r. nr 112 poz. 934 ze zm.), ustawa nieobowiązująca. może być tylko adwokat, a spośród innych osób tylko współuczestnicy sporu albo osoba sprawująca zarząd nad majątkiem lub interesami strony, albo małżonek lub inny bliski krewny (ojciec, matka, syn, córka, brat, siostra) Por. W. Miszewski, Proces cywilny w zarysie. Część pierwsza, Warszawa–Łódź 1946, s. 86. . Inni autorzy zaznaczają tylko, że Kodeks ogranicza krąg osób, które mogą występować w charakterze pełnomocników stron w procesie Por. np. W. Siedlecki, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 1987, s. 156. . Z kolei w wyroku z 16.11.2004 r. (P 19/06) Wyrok TK z 16.11.2004 r. (P 19/06), OTK-A 2004/10, poz. 106. Trybunał Konstytucyjny stwierdził natomiast, że wybór pełnomocnika powinien zostać dokonany z dwóch kręgów podmiotów. Do pierwszego z nich należą podmioty cechujące się profesjonalizmem (np. adwokaci, radcowie prawni, rzecznicy patentowi), które mają zapewnić właściwą, fachową reprezentację interesów strony, a ponadto przyczynić się do sprawnego przebiegu procesu. Do kręgu drugiego należą podmioty znające stan oraz bieg interesów strony, a także zainteresowane w pomyślnym załatwieniu tych interesów – bądź to ze względów emocjonalnych, bądź to majątkowych (np. współuczestnicy sporu, rodzice, małżonek, rodzeństwo, zstępni). Podmioty te na ogół utożsamiają się z mocodawcą, co pozwala przyjąć, że będą traktowały jego interesy tak jak własne.

Nie znajduję żadnych racji usprawiedliwiających przełamanie takich ograniczeń podmiotowych przewidzianych w art. 87 k.p.c. w postępowaniu egzekucyjnym prowadzonym przez komornika sądowego, przez dopuszczenie do działania w charakterze pełnomocnika innych osób niż wymienione w tym przepisie. Właściwość funkcyjna wymienionych organów egzekucyjnych nie różnicuje charakteru prawnego postępowania egzekucyjnego, którego celem jest zawsze przeprowadzenie egzekucji. Ta ostatnia nie może odbyć się zaś inaczej, jak tylko w ramach postępowania egzekucyjnego. Stopień skomplikowania spraw i postępowań egzekucyjnych jest niezależny od organu prowadzącego to postępowanie. Charakterystyczne dla czasów współczesnych zjawisko nadużywania uprawnień procesowych stron postępowania egzekucyjnego jest właściwe zarówno dla postępowań egzekucyjnych prowadzonych przez sądy, jak i postępowań egzekucyjnych prowadzonych przez komorników sądowych. To samo dotyczy niekorzystnych następstw egzekucji, wiążących się z ingerencją organów egzekucyjnych w zagwarantowaną przepisami konstytucyjnymi sferę podstawowych praw i wolności człowieka i obywatela, a zwłaszcza prawa do nietykalności osobistej i wolności osobistej, prawa do nienaruszalności mieszkania oraz prawa do własności i innych praw majątkowych. Z tych względów korzystanie przez strony i uczestników postępowania egzekucyjnego z pomocy procesowej innych osób niż wymienione w art. 87 k.p.c. może narazić je na wiele ujemnych następstw. Dodać do tego wypada, że szczególne uprawnienia i obowiązki pełnomocników wymienionych w tym przepisie przewidziane w art. 91 i art. 94 k.p.c. nie dotyczą innych pełnomocników Por. E. Wengerek, Pełnomocnicy stron..., s. 14. .

Konkludując poczynione uwagi, należy stwierdzić, że pełnomocnikiem stron w postępowaniu egzekucyjnym mogą być tylko osoby wymienione w art. 87 k.p.c., co dotyczy zarówno postępowania egzekucyjnego prowadzonego przez sąd rejonowy, jak i przez komornika sądowego.

Przejdźmy teraz do szczególnej kwestii pełnomocnictwa do udziału w przetargu, unormowanego we wspomnianych wyżej przepisach art. 867² § 4 i art. 977 k.p.c., według których pełnomocnictwo do udziału w przetargu powinno być stwierdzone dokumentem z podpisem urzędowo poświadczonym, z pewnymi wyjątkami przewidzianymi tymi przepisami. Charakter prawny tego pełnomocnictwa wymaga kilku wyjaśnień. Jak już była o tym mowa, strony i uczestnicy mogą działać w postępowaniu egzekucyjnym także przez pełnomocników, a do pełnomocnictwa tego mają odpowiednie zastosowanie przepisy art. 86 i n. k.p.c. o pełnomocnictwie procesowym, chyba że zgodnie z art. 13 § 2 k.p.c. przepisy o postępowaniu egzekucyjnym stanowią inaczej. W literaturze i orzecznictwie za takie przepisy szczególne uważa się zgodnie przepisy art. 867² § 4 i art. 977 k.p.c., które w zakresie objętym ich dyspozycjami wyłączają stosowanie przepisów o pełnomocnictwie procesowym. Na tej podstawie przyjmuje się, że przepisy art. 867² § 4 i art. 977 k.p.c. nie ograniczają – odmiennie niż art. 87 k.p.c. – kręgu osób, którym można udzielić pełnomocnictwa do udziału w przetargu, w związku z czym pełnomocnictwo takie może być udzielone również podmiotowi niewymienionemu w art. 87 k.p.c. Por. E. Wengerek, Postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne. Komentarz, Warszawa 1972, s. 552; H. Pietrzkowski (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. T. Ereciński, Warszawa 2016, t. 5, s. 438 i 668; S. Cieślak (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. J. Jankowski, Warszawa 2019, t. 2, s. 676; M. Krakowiak (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. J. Jankowski, Warszawa 2019, t. 2, s. 1081; T. Żyznowski (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. A. Marciniak, Warszawa 2020, t. 4, s. 1153; H. Ciepła (w:) Kodeks..., red. T. Wiśniewski, s. 789; M. Michalska-Marciniak (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. A. Marciniak, Warszawa 2020, t. 4, s. 839; uchwała SN z 23.07.2008 r. (III CZP 56/08), OSNC 2009/7–8, poz. 108. Dodatkowo podnosi się, że nie istnieją żadne celowościowe lub inne pozanormatywne argumenty przemawiające za tym, aby czynności podejmowane w imieniu licytanta przed komornikiem miały być zastrzeżone wyłącznie dla osób (podmiotów), które mogą pełnić funkcję pełnomocnika procesowego działającego przed sądem (art. 86 k.p.c.) Tak SN w uchwale z 23.07.2008 r. (III CZP 56/08), OSNC 2009/7–8, poz. 108. .

Podzielić należy stanowisko, że pełnomocnictwo do udziału w przetargu może być udzielone także podmiotowi niewymienionemu w art. 87 k.p.c. Zgłosić jednak wypada pewne zastrzeżenia co do argumentacji wytoczonej na jego uzasadnienie. Przede wszystkim dotyczy to wypowiedzi, że przepisy art. 867² § 4 i art. 977 k.p.c. mają charakter szczególny w stosunku do przepisu art. 87 k.p.c. Jak łatwo zauważyć, przepisy art. 867² § 4 i art. 977 k.p.c. wskazują jedynie na szczególną formę pełnomocnictwa Por. M. Michalska-Marciniak (w:) Kodeks..., red. A. Marciniak, s. 839; T. Żyznowski (w:) Kodeks..., red. A. Marciniak, s. 1153. , a ściśle rzecz biorąc, na sposób stwierdzenia pełnomocnictwa do udziału w przetargu. Nie odnoszą się natomiast w żaden sposób do kręgu osób, którym można udzielić pełnomocnictwa do udziału w przetargu. Przepisom tym nie można zatem pod względem podmiotowym nadawać charakteru szczególnego w stosunku do przepisu art. 87 k.p.c.

Decydujące znaczenie dla określenia kręgu pełnomocników do udziału w egzekucyjnym przetargu z ruchomości i nieruchomości ma charakter prawny pełnomocnictwa do takiej czynności. Podzielić należy w pełni w tym zakresie pogląd F. Zedlera, że pełnomocnictwo, o którym mowa, jest w istocie pełnomocnictwem do nabycia w drodze przetargu własności ruchomości i nieruchomości, przez złożenie stosownego oświadczenia woli Por. F. Zedler, Postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne. Komentarz, Toruń 1995, t. 3, s. 297. Podobnie w uchwale z 22.03.2007 r. (III CZP 13/07), OSNC 2008/2, poz. 22, Sąd Najwyższy stwierdził, że udział w licytacji nieruchomości jest działaniem prawnym zmierzającym do nabycia nieruchomości, aczkolwiek skutek, tj. przeniesienie własności, nie następuje w wyniku czynności prawnej, lecz aktu jurysdykcyjnego – przysądzenia własności, którego podstawą jest uzyskanie przybicia. Zob. także uzasadnienie postanowienia Sądu Okręgowego w Szczecinie z 22.11.2013 r. (II CZ 1197/13), niepubl., w którym stwierdzono, że celem pełnomocnictwa z art. 977 k.p.c. jest złożenie oświadczenia woli w przedmiocie nabycia własności nieruchomości. Zob. ponadto uzasadnienie postanowienia Sądu Okręgowego w Zamościu z 6.11.2015 r. (I Cz 496/15), niepubl., w którym podniesiono, że pełnomocnictwo z art. 977 k.p.c. spełnia przede wszystkim rolę pełnomocnictwa o charakterze materialnoprawnym, gdyż jego celem jest złożenie oświadczenia woli w przedmiocie nabycia własności nieruchomości, a materialnoprawny charakter tego pełnomocnictwa potwierdza wprowadzony do Kodeksu cywilnego sposób zawarcia umowy w drodze przetargu (art. 701 k.c.). . W związku z tym do pełnomocnictwa tego stosuje się przepisy o pełnomocnictwie z Kodeksu cywilnego (art. 98 i n. k.c.) Por. F. Zedler, Postępowanie zabezpieczające..., s. 297. . W konsekwencji pełnomocnikiem do udziału w przetargu może być każda osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych Por. F. Zedler, Postępowanie zabezpieczające..., s. 297; M. Michalska-Marciniak (w:) Kodeks..., red. A. Marciniak, s. 839. . Bez znaczenia pozostają przy tym ograniczenia podmiotowe przewidziane w art. 87 k.p.c. właściwe dla pełnomocnictwa procesowego.

W powołanej wyżej uchwale Sądu Najwyższego z 23.07.2008 r. (III CZP 56/08) oraz wskazanych komentarzach do art. 977 k.p.c. zgodnie przyjmuje się, że pełnomocnictwo z art. 977 k.p.c. ma charakter mieszany, materialnoprawny i procesowy. Spełnia ono bowiem rolę pełnomocnictwa o charakterze materialnoprawnym, upoważniającego do podejmowania czynności w ramach przetargu zmierzającego do nabycia własności rzeczy, a także – w pewnym zakresie – pełnomocnictwa procesowego do dokonania niektórych czynności procesowych w postępowaniu egzekucyjnym, tj. do wzięcia udziału w licytacji stanowiącej etap egzekucji z nieruchomości. Koncepcja, według której pełnomocnictwo do udziału w przetargu ma charakter mieszany, jest trudna do zaakceptowania nie tylko z punktu widzenia systematyki czynności materialnoprawnych i czynności procesowych. Jak wyjaśnia się w literaturze, wprawdzie niektóre elementy konkretyzujące czynność materialnoprawną mogą konkretyzować także czynność procesową, jednakże czynność materialnoprawna nie staje się z wymienionej przyczyny czynnością procesową, nie uzyskuje bowiem cech właściwych do czynności procesowej. Dotyczy to odpowiednio czynności procesowej, która nie staje się czynnością materialnoprawną. Podkreśla się przy tym, co istotne, że przyjęcie dopuszczalności jednoczesnego stosowania norm prawa materialnego i procesowego do tej samej instytucji natrafia na przeszkody wówczas, gdy dyrektywy płynące z obu wymienionych rodzajów norm pozostają ze sobą w sprzeczności Por. R. Kulski, Umowy procesowe w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2006, s. 160. . Odnosi się to w szczególności wyraźnie do koncepcji mieszanego charakteru pełnomocnictwa do udziału w egzekucyjnym przetargu. Według jego materialnoprawnego charakteru pełnomocnikiem może być każda osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych, natomiast według charakteru procesowego krąg pełnomocników zawęża się do osób wymienionych w art. 87 k.p.c. W tym świetle należy przyjmować, że pełnomocnictwo do udziału w przetargu, o którym mowa w art. 867² § 4 i art. 977 k.p.c., ma charakter materialnoprawny, wywołujący także skutek procesowy w postaci możności pełnomocnika wzięcia udziału w egzekucyjnym przetargu ruchomości lub nieruchomości.

Mając na uwadze poczynione uwagi, należy aprobować pogląd, że z punktu widzenia prawa materialnego pełnomocnictwo do udziału w przetargu przewidziane w art. 977 k.p.c. jest pełnomocnictwem do poszczególnej czynności (pełnomocnictwo szczególne), a zatem w jego treści powinna zostać wskazana czynność, do podjęcia której pełnomocnik został umocowany, a mianowicie udział w konkretnie oznaczonym przetargu. Na jego podstawie pełnomocnik może złożyć skuteczne oświadczenie woli w przedmiocie nabycia własności (art. 98 i n. k.c.) Por. M. Piekarski (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 1972, t. 1, s. 238; B. Gawlik (w:) System prawa cywilnego, t. 1, Część ogólna, red. W. Czachórski, S. Grzybowski, Ossolineum 1985, s. 779; H. Pietrzkowski (w:) Kodeks..., red. T. Ereciński, s. 668. Zob. także E. Wengerek, Postępowanie zabezpieczające..., s. 552; O. Marcewicz (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. A. Jakubecki, Warszawa 2017, t. 2, s. 461. . Oświadczenie to w postaci ostatniego postąpienia, czyli zaofiarowania najwyższej ceny nabycia, po którym ustają dalsze postąpienia (zob. art. 978, art. 980 k.p.c.), nie jest składane właścicielowi (dłużnikowi) licytowanej nieruchomości, lecz publicznie przed komornikiem sądowym w ramach licytacji nadzorowanej przez sędziego albo referendarza sądowego (art. 972 k.p.c.). Postąpienie to nie wywiera jeszcze skutku w postaci przejścia własności nieruchomości, do czego potrzebne jest dodatkowo przybicie i przysądzenie własności (art. 987–999 k.p.c.). Uwzględniając postanowienia art. 870–872 k.p.c., tak samo należy scharakteryzować pełnomocnictwo do udziału w przetargu przewidziane w art. 867² § 4 k.p.c., a więc uważać je za pełnomocnictwo materialne do udziału w poszczególnej czynności (pełnomocnictwo szczególne).

Przyjęta w toku dotychczasowych uwag charakterystyka prawna pełnomocnictwa do egzekucyjnego przetargu jako pełnomocnictwa do poszczególnej czynności prawnej w rozumieniu art. 98 i n. k.c. rzutuje bezpośrednio na wymaganą treść i zakres tego pełnomocnictwa.

Jeżeli chodzi o treść pełnomocnictwa z art. 867² § 4 i art. 977 k.p.c., wypada uważać, że jego szczególny charakter prawny wymaga wskazania w nim konkretnej rzeczy (np. ruchomości albo nieruchomości oznaczonej co do tożsamości) i konkretnego przetargu, w którym pełnomocnik ma wziąć udział. Do skuteczności takiego pełnomocnictwa nie jest wystarczające ogólnie sformułowane umocowanie do nabywania jakichkolwiek ruchomości lub nieruchomości na podstawie jakiegokolwiek tytułu bądź w jakimkolwiek trybie lub przetargu. Stanowisko to znajduje potwierdzenie w wypowiedziach judykatury, które można zilustrować wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 20.12.2012 r. (I ACa 679/12), niepubl., postanowieniami Sądu Okręgowego w Szczecinie z 22.11.2013 r. (II Cz 1197/13), niepubl., oraz Sądu Okręgowego w Zamościu z 6.11.2015 r. (I Cz 496/15), niepubl.

Jak wynika z uzasadnienia wskazanego wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie, powódka udzieliła mężowi pełnomocnictwa do nabywania jakichkolwiek nieruchomości zabudowanych lub niezabudowanych bądź udziałów w nieruchomościach, spółdzielczych praw do lokali lub lokali stanowiących odrębne nieruchomości od osób, za cenę i na warunkach według uznania pełnomocnika, a w związku z tym do podejmowania wszelkich czynności związanych z nabyciem. Orzekające w sprawie sądy uznały, że wymienione pełnomocnictwo nie odpowiada wymaganiom art. 977 k.p.c., gdyż ma charakter pełnomocnictwa ogólnego do reprezentowania powódki przy dokonywaniu czynności polegających na nabywaniu nieruchomości. Tym samym pełnomocnik nie był umocowany do udziału w przetargu nieruchomości.

Natomiast z uzasadnienia wymienionego postanowienia Sądu Okręgowego w Szczecinie wynika, że pełnomocnictwo licytanta upoważniało go do nabywania jakichkolwiek nieruchomości w jakikolwiek sposób (do równowartości 50.000 euro). Sąd okręgowy uznał, że takie pełnomocnictwo ma charakter ogólny, uchybiający przepisowi art. 977 k.p.c. z uwagi na brak wskazania w sposób precyzyjny nieruchomości dłużnika, jak też konkretnego przetargu, do udziału w którym pełnomocnik został umocowany, co powoduje, iż należało odmówić udzielenia przybicia nieruchomości na rzecz licytanta. Z kolei Sąd Okręgowy w Zamościu odmówił przybicia nieruchomości, podnosząc, że licytanci udzieli pełnomocnikowi poświadczonych notarialnie umocowań do reprezentacji we wszelakich przetargach dotyczących zakupu nieruchomości zabudowanych i niezabudowanych. Sąd ten uznał, że jest to pełnomocnictwo do określonego rodzaju czynności, dotyczących również przetargów przeprowadzanych w innym trybie niż sprzedaż licytacyjna w toku egzekucji sądowej. Pełnomocnictwa takiej treści Sąd Okręgowy w Zamościu uznał za wadliwe, gdyż nie odpowiadają one wymogom art. 977 k.p.c. Zaznaczyć wypada, że w obu tych orzeczeniach powołano się na postanowienie Sądu Najwyższego z 3.02.2012 r. Postanowienie SN z 3.02.2012 r. (I CZ 147/2011), niepubl. , w którym stwierdzono, że ustawodawca nie przewidział wymagań formalnych, jakim powinno czynić zadość określenie sprawy w treści pełnomocnictwa. Może ono polegać na oznaczeniu stron i przedmiotu postępowania, na wskazaniu sygnatury akt, jak też na jakimkolwiek innym oznaczeniu, które pozwala na identyfikację sprawy w jej technicznoprocesowym znaczeniu.

Przejdźmy teraz do kwestii zakresu pełnomocnictwa z art. 867² § 4 i art. 977 k.p.c. Jak już była mowa, przepisy te stanowią o pełnomocnictwie do udziału w przetargu. Przetarg jest zasadniczą częścią publicznej licytacji i odbywa się ustnie. Jego głównym celem jest wyłonienie nabywcy, który zaofiaruje najwyższą cenę. Przetarg rozpoczyna komornik przez podanie rzeczy będącej przedmiotem przetargu, ceny wywołania, wezwania do zaofiarowania tej ceny, minimalnej wysokości postąpienia i wezwania do dalszych postąpień. Przetarg trwa tak długo, jak długo następują postąpienia. Po ustaniu postąpień komornik zamyka przetarg i wymienia licytanta, który zaofiarował najwyższą cenę, czyli nabywcę licytowanej rzeczy (zob. art. 867, art. 867², art. 868, art. 972, art. 978, art. 980 k.p.c. Zob. także wydane na podstawie art. 868 k.p.c. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 29.07.2016 r. w sprawie sposobu przeprowadzenia licytacji ruchomości (Dz.U. z 2016 r. poz. 1205). ). W tym świetle nie powinno ulegać wątpliwości, że pełnomocnictwo do udziału w przetargu upoważnia pełnomocnika licytanta do zaofiarowania ceny nabycia licytowanej rzeczy przez postąpienie. Pełnomocnik jest też uprawniony do zgłoszenia skargi na czynności komornika w toku licytacji nieruchomości aż do zamknięcia przetargu. Skargę taką zgłasza się ustnie sędziemu albo referendarzowi nadzorującemu licytację, który natychmiast ją rozstrzyga (art. 986 k.p.c.). Pełnomocnictwo do udziału w przetargu wygasa z chwilą osiągnięcia celu, dla którego zostało udzielone, czyli wraz z zamknięciem przetargu przez komornika. Pełnomocnictwo to nie upoważnia zatem pełnomocnika do działania w imieniu licytanta w dalszym postępowaniu egzekucyjnym. W związku z tym trafna jest uwaga, że wszelkie pisma sądowe, np. wezwanie do uiszczenia ceny nabycia, odpis postanowienia o przysądzeniu własności, odpisy zażaleń na postanowienie o przybiciu lub o przysądzeniu własności, powinny być po zamknięciu przetargu kierowane bezpośrednio do nabywcy nieruchomości, chyba że pełnomocnik do udziału w przetargu jest jednocześnie osobą upoważnioną do odbioru pism procesowych (art. 133 § 3 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Inaczej doręczenie będzie nieskuteczne Por. P. Dzienis, A. Grajewski, Pełnomocnik..., s. 24. .

Poczynione uwagi wypada zamknąć prostą konkluzją natury dydaktycznej. Pełnomocnikiem w postępowaniu egzekucyjnym może być pełnomocnik procesowy lub inny pełnomocnik. Podział ten ma swoje uzasadnienie w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego o pełnomocnikach procesowych, które dotyczą pełnomocnictwa przed sądem (art. 86–97 k.p.c.) oraz w przepisach art. 867² i art. 977 k.p.c. o pełnomocnictwie do udziału w przetargu.

Wymienione przepisy o pełnomocnikach procesowych mają na mocy art. 13 § 2 k.p.c. odpowiednie zastosowanie w postępowaniu egzekucyjnym. Odnosi się to zarówno do postępowania egzekucyjnego przed sądem, jak i komornikiem. Chodzi przy tym zarówno o sąd działający jako organ egzekucyjny, jak i sprawujący nadzór judykacyjny nad komornikiem. Procesowy charakter tego pełnomocnictwa oznacza, że podmiotowe ograniczenia kręgu osób mogących być pełnomocnikami przed sądem, przewidziane w art. 87, art. 465 i art. 691⁵ k.p.c., mają odpowiednie zastosowanie zarówno do postępowania egzekucyjnego toczącego się przed sądem, jak i komornikiem. Wobec tego pełnomocnikiem procesowym w postępowaniu przed komornikiem mogą być tylko osoby wymienione w tych przepisach.

Do innych pełnomocników zaliczyć natomiast należy pełnomocników do udziału w egzekucyjnym przetargu ruchomości lub nieruchomości (art. 867² i art. 977 k.p.c.). Pełnomocnictwo do udziału w takim przetargu ma charakter materialnoprawny i mają do niego zastosowanie przepisy art. 98 i n. k.c. o pełnomocnictwie. Z materialnoprawnego punktu widzenia jest to pełnomocnictwo do poszczególnej czynności (art. 98 k.c. w zw. z art. 867² i art. 977 k.p.c.). Według zgodnych opinii do pełnomocnictwa tego nie mają zastosowania ograniczenia podmiotowe przewidziane w art. 87 k.p.c. Wobec tego pełnomocnikiem licytanta do udziału w egzekucyjnym przetargu może być każda osoba zdolna do czynności prawnych (art. 95, art. 96, art. 100 k.c.), w tym również niewymieniona w art. 87 k.p.c.