P rzesłuchanie małoletniego w charakterze świadka w toku postępowania karnego jest czynnością procesową o charakterze szczególnym. Właściwe przeprowadzenie przesłuchania nie tylko wymaga gruntownej znajomości taktyki procesowej, ale niezwykle ważne jest również posiadanie przez organ przesłuchujący wiedzy z zakresu psychologii.

W artykule zostały przedstawione rozważania na temat konieczności wystąpienia małoletniego w procesie karnym. Treść skupia się głównie na aspektach psychologicznych oraz regulacjach zawartych w ustawie – Kodeks postępowania karnego.Ustawa z 6.06.1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 2021 r. poz. 1023 ze zm.), dalej k.p.k. W pracy zostało nakreślone pojęcie małoletniego świadka. Na podstawie literatury i ustaw zostały przedstawione zachowania związane z etapami wieku osiąganego do momentu ukończenia 18. roku życia.

Występowanie w charakterze świadka w sprawach karnych jest przykrym przeżyciem dla dziecka. Małoletni bardziej odczuwa czynności procesowe niż osoba dorosła. Zdarzenia przestępne wywołują traumatyczny wpływ na nie-ukształtowaną jeszcze psychikę dziecka. Dlatego organ procesowy wzywający małoletniego w charakterze świadka powinien czynić to wyłącznie wtedy, gdy jest to niezbędne dla toczącego się postępowania. Dzieci są szczególną grupą świadków, a co za tym idzie – polski ustawodawca przyznaje im określone prawa oraz nakłada obowiązki.

Celem niniejszego artykułu jest podjęcie zagadnień związanych z sytuacją wystąpienia dziecka w roli świadka w procesie karnym, które stanowi w ramach dostępnych środków dowodowych jeden z najczęściej stosowanych sposobów dojścia do prawdy. Dywagacje będą obejmować uregulowania zawarte w Kodeksie postępowania karnego, aspekty kryminologiczne oraz psychologiczne. Dziecko będące świadkiem przestępstwa jest podatne na traumatyczne przeżycia, które im bardziej bliskich mu osób dotyczą, tym są one intensywniej odczuwalne. Konieczność występowania w tym charakterze w procesie karnym potęguje dodatkowo przymus odtworzenia i powracania do drastycznych momentów związanych z danym zdarzeniem przestępnym. Nie zawsze jednak zetknięcie się dziecka z przestępstwem wywoła drastyczne wspomnienia, ponieważ małoletni często nie jest w stanie ocenić powagi czynów, jakich był świadkiem. Zeznania składane przez dzieci mają doniosłe znaczenie dla prawidłowej rekonstrukcji przebiegu zdarzeń, pomimo że nowe technologie w sferze pozyskiwania dowodów popełnienia przestępstwa na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci uległy imponującemu rozwojowi. Dlatego też wybór tematu publikacji został uwarunkowany przede wszystkim chęcią zilustrowania problematyki instytucji przesłuchania małoletniego świadka w polskim procesie karnym oraz ukazania doniosłości i wyjątkowości tej tematyki. Zgodnie z metodologią nauk w artykule została przedstawiona metoda prawno-dogmatyczna, czego dowodem jest przeprowadzona analiza aktualnie obowiązującego prawodawstwa oraz metoda oparta na analizie piśmiennictwa J. Apanowicz, Metodologia nauk, Toruń 2003, s. 86–88. . Problemem naukowym niniejszego artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie, dlaczego tak ważne jest przesłuchanie dziecka. Większość małoletnich świadków nie uświadamia sobie, jak istotną rolę będą pełnić w postępowaniu karnym oraz jaki cel przyświeca zeznaniom, które mają składać. Informowaniem dzieci o czynnościach występujących w procesie karnym zajmują się nie tylko organy procesowe, ale także Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę – największa w Polsce organizacja pozarządowa non-profit, która chroni dzieci przed krzywdzeniem i pomaga tym, które doświadczyły przemocy. Więcej informacji na temat Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę zob. http://fdds.pl (dostęp: 2.10.2021 r.). .

Małoletni jako świadek

Pojęcie świadka nie zostało zdefiniowane przez polskiego ustawodawcę. Jednak jak słusznie zauważa Violetta Kwiatkowska-Darul, kto nim jest, można wywnioskować z przepisu art. 177 § 1 k.p.k., zgodnie z którym świadkiem jest każda osoba wezwana w tym charakterze, która ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania V. Kwiatkowska-Darul, Przesłuchanie małoletniego świadka w polskim procesie karnym, Toruń 2007, s. 133. . Należy podkreślić, że Kodeks postępowania karnego nie zakreśla w stosunku do świadków dolnej granicy wieku. Zdaniem Sądu Najwyższego świadkiem może być osoba małoletnia, która znajduje się w takim wieku, w którym możliwe jest porozumienie się z nią Uchwała z 20.12.1985 r. (VI KZP 28/85), OSNKW 1986/5–6, poz. 30. . Z uwagi na powyższe zasadne jest zidentyfikowanie świadka w ujęciu karnoprocesowym jako każdą osobę fizyczną wezwaną przez organ procesowy do złożenia zeznań, z którą istnieje możliwość kontaktu.

W Słowniku języka polskiego istnieje kilka definicji świadka, lecz z punktu widzenia danej problematyki należy zwrócić uwagę na dwie spośród nich. Zgodnie z pierwszą świadkiem jest „osoba powołana przez sąd w celu złożenia zeznań dotyczących okoliczności rozpatrywanej przez sąd”. Według drugiej definicji jest nim „osoba obecna przy czymś, mogąca stwierdzić to, co widziała, świadczyć o tym, przy czym była” M. Szymczak, Słownik języka polskiego, Warszawa 1981, s. 458. . Pierwsza definicja przedstawia świadka w znaczeniu procesowym, druga natomiast – w znaczeniu faktycznym. W literaturze podkreśla się, że świadkiem w znaczeniu procesowym powinien być oczywiście ten, kto był świadkiem czynu, za który ma odpowiadać oskarżony. Nie chodzi tu jednak tylko o świadków naocznych (nie zawsze tacy są), ale i świadków, którzy wiedzą o sprawie ze słyszenia. Mogą także, oprócz faktu głównego, świadczyć co do faktów ubocznych oraz innych okoliczności mających znaczenie dla sprawy.

W Kodeksie karnym także nie znajdziemy definicji „małoletniego”, gdyż to pojęcie należy do gałęzi prawa cywilnego. Zgodnie z przepisem art. 10 § 1 k.c. Ustawa z 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2021 r. poz. 1509 ze zm.). małoletnim jest osoba poniżej 18. roku życia. Artykuł 10 § 2 wskazuje, że przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje pełnoletność, której nie traci w razie unieważnienia małżeństwa. Odnosząc się do definicji dziecka, warto wspomnieć o dwóch istotnych źródłach prawa powszechnie obowiązującego, które regulują definicję dziecka. Pierwszym źródłem jest Konwencja o prawach dziecka, w rozumieniu której w art. 1 dziecko oznacza „każdą istotę ludzką w wieku poniżej osiemnastu lat, chyba że zgodnie z prawem odnoszącym się do dziecka uzyska ono wcześniej pełnoletność” Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 20.11.1989 r., ratyfikowana przez Polskę 30.09.1991 r. (Dz.U. z 1991 r. nr 120 poz. 526 ze zm.). . Drugą regulacją jest ustawa o Rzeczniku Praw Dziecka, której art. 2 ust. 1 definiuje dziecko jako „każdą istotę ludzką od momentu poczęcia do osiągnięcia pełnoletności” Ustawa o Rzeczniku Praw Dziecka z 6.01.2000 r. (Dz.U. z 2020 r. poz. 141). . W tym miejscu należałoby zunifikować pojęcia definiujące małoletniego i osobę świadka. Dziecko jako świadek to osoba małoletnia poniżej 18. roku życia, chyba że uzyskała wcześniej pełnoletność i zarazem jest świadkiem, ponieważ posiada informacje, które mogą mieć wpływ na prowadzone postępowanie.

Wybrane zagadnienia psychologii dziecięcej

Każdy człowiek jest jednostką indywidualną i w różny sposób odbiera świat, dlatego w stosunku do każdej istoty wymagane jest inne podejście. J. Locke skonstruował teorię empiryzmu, w której ukazał umysł dziecka jako tabula rasa, czyli czystą tablicę pozbawioną doświadczeń M. Przetacznik-Gierowska, M. Tyszkowa, Psychologia rozwoju człowieka. Zagadnienia ogólne, Warszawa 1996, t. 1, s. 10. . Violetta Kwiatkowska-Darul przedstawia różne fazy rozwoju dziecka, które należy podzielić na dzieciństwo: średnie i późne oraz dorastanie: wczesne i późne V. Kwiatkowska-Darul, Przesłuchanie małoletniego świadka..., s. 90. .

W średnim dzieciństwie, u dzieci w przedziale wiekowym od 3 do 6 lat, zachodzą zmiany dotyczące wrażeń i spostrzegania, myślenia, pamięci oraz emocji Zob. E. Gruza, Psychologia sądowa dla prawników, Warszawa 2012. . Spostrzeżenia dzieci nacechowane są synkretyzmem, czyli spostrzeganiem całościowym, „polegającym na ujmowaniu spostrzeganych przedmiotów w sposób zarysowy i schematyczny” W. Szewczuk, Słownik psychologiczny, Warszawa 1985, s. 303. . Pomimo że spostrzeżenia w tym wieku są chaotyczne, dziecko można uznać za bystrego obserwatora, gdyż zwraca uwagę na najmniej istotne szczegóły. Natomiast dzieciństwo późne obejmuje wiek od 7 do 11–12 lat. Wpływ na rozwój dziecka obok środowiska rodzinnego ma szkoła, grupy rówieśnicze i nauczyciele. W tym okresie następuje zmiana dotychczasowego życia dziecka V. Kwiatkowska-Darul, Przesłuchanie małoletniego świadka..., s. 100. . Przedmiotem budzącym zainteresowanie wymiaru sprawiedliwości jest spostrzeganie czasu. Bardzo często pojawiają się podczas przesłuchania pytania takie, jak „ile to trwało?”, „która wtedy była godzina?”. Znajomość miary czasu daje możliwość oceny. W okresie dzieciństwa dzieci w tym wieku żyją czasem teraźniejszym. Jednak potrafią na podstawie własnego doświadczenia określić czas.

Kolejnym istotnym elementem psychologii dziecięcej jest pamięć dziecka. Ma charakter mimowolny, co oznacza, że dziecko nie próbuje zapamiętać danego materiału w celu odtworzenia później, tylko zapamiętuje mimo woli. Trwałość pamięci uzależniona jest od wieku dziecka, natomiast zakres – od stopnia złożoności materiału. Charakterystycznym i nie do końca wyjaśnionym zjawiskiem wśród dzieci w tej fazie rozwoju jest zjawisko reminiscencji. Polega ono na tym, że u dziecka dopiero po upływie pewnego czasu zwiększa się ilość przypominanych informacji. Należy też wspomnieć o amnezji dziecięcej, która przejawia się w przypominaniu sobie z dzieciństwa nieścisłych obrazów, co do których nie ma się pewności, czy są nasze, czy też są zapamiętanymi relacjami rodziców, krewnych. Dlatego ważne jest, aby podczas przesłuchania przesłuchujący poprosił o zlokalizowanie interesującego go zdarzenia np. względem uroczystości, świąt, które dziecko pamięta V. Kwiatkowska-Darul, Przesłuchanie małoletniego świadka..., s. 95. .

Emocje dziecka są ściśle powiązane z procesami poznawczymi. W wieku przedszkolnym pojawiają się uczucie wstydu, winy, strachu, lęku, obawy. Dwie ostatnie z wymienionych emocji spowodowane są pojawieniem się większej liczby informacji w otoczeniu. Zbyt duży bądź za mały lęk jest niekorzystny, sztuką jest utrzymanie optymalnego poziomu. Lęki tłumione mogą niekorzystnie wpłynąć na psychikę dziecka, powodują one dziecięce poczucie bezradności, izolacji i zakłócenie bezpieczeństwa.

Z dzieciństwem przede wszystkim kojarzony jest tak zwany wyolbrzymiający efekt pamięci, który odznacza się tym, że wspomniany przedmiot wydaje się większy, niż był w rzeczywistości. Na dziecku wywierane jest wrażenie wielkości spowodowane tym, że jest mniejsze od spostrzeganego przedmiotu. Dla przykładu coś jest wyżej, bo musi wyżej sięgać, albo coś jest cięższe, ponieważ trzeba użyć więcej siły. Bardzo często dorośli, wracając do miejsc, w których przebywali w dzieciństwie, postrzegają je zupełnie inaczej niż w przeszłości, kiedy byli dziećmi V. Kwiatkowska-Darul, Przesłuchanie małoletniego świadka..., s. 96. .

Kolejną fazą rozwoju jest dorastanie, które następuje w okresie 12–18 lat i jest okresem, podczas którego dziecko przeistacza się w osobę dorosłą. Duży wpływ na dziecko wywiera w tym czasie pójście do szkoły. W tym okresie rozwija się spostrzeganie, które polega na dążeniu do zauważania szczegółów i momentów, które dotąd nie były istotne, oraz wyodrębnieniu nowych M. Kornak, Małoletni jako świadek w procesie karnym, Warszawa 2009, s. 18. . Jeżeli chodzi o myślenie na etapie późnego dzieciństwa, pojawia się rozumowanie indukcyjne, polegające na przechodzeniu od ogółu do szczegółu. Dziecko zaczyna także rozumować dedukcyjnie, czyli opiera swoje myślenie na pewnych sądach, porównując do innych, logicznie z nich wynikających. W tym okresie pamięć jest powiązana z możnością kierowania się dowolną uwagą. Pojemność, szybkość oraz trwałość zapamiętywania kształtują się na wysokim poziomie. Zaznacza się, że trafność przypominania wspomnień jest na takim samym poziomie jak u osób dorosłych.

Jeżeli chodzi o emocje dziecka, nadal są burzliwe, lecz w większym stopniu są one opanowywane przez dziecko. W tym wieku zaczynają się kształtować uświadamianie i trwałe stosunki emocjonalne skierowane do ludzi, przedmiotów, czyli uczucia wyższe. Nadal jednak na stałym poziomie utrzymują się strach i lęk, które są potęgowane przez konflikty zewnętrzne, jak i wewnętrzne. Negatywny wpływ na rozwój społeczny i emocjonalny dzieci w tym okresie ma wyparcie się ich przez rówieśników.

Wiek dorastania to etap w życiu człowieka, podczas którego dziecko osiąga niezależność uczuciową od rodziców, osobistą, nowe, dojrzalsze więzi z rówieśnikami, rozwija postawy wobec grup społecznych, czyni przygotowania do życia w rodzinie oraz rozwija własny system wartości. Jest to bardzo trudny wiek zarówno dla rodziny, nauczycieli, wychowawców, jak i dorastającego człowieka.

W wieku 12–18 lat zaczyna być bardziej wykorzystywana pamięć logiczna. Na tym etapie rozwoju następuje skupienie się na myśleniu abstrakcyjnym. Zaczyna kształtować się myślenie hipotetyczno-dedukcyjne, czyli na podstawie danych hipotez następuje wnioskowanie. Powstaje charakterystyczny dla tego okresu krytycyzm, gdyż młody człowiek zaczyna myśleć logicznie. Nie ulega wątpliwości fakt, że okres dorastania to czas zwiększonej emocjonalności, której przyczyny stanowią zmiany hormonalne, poczucie autonomii emocjonalnej, własnej tożsamości oraz bogate doświadczenia społeczne. Zaobserwować można ogromny wpływ środków masowego przekazu, które dotykają emocji, postaw, języka oraz zachowania dorastającego człowieka. Pojawiają się frustracje, których przyczyna związana jest z brakiem możliwości spełnienia swoich dążeń i pragnień. Prowadzi to do powstania agresji, a także stanów depresyjnych M. Kornak, Małoletni jako świadek..., s. 105. .

W zależności od etapu dojrzewania dziecko zwraca uwagę na inne fakty, zmienny jest sposób wyrażania emocji, a myśli dziecka skupiają się na różnorodnych uwarunkowaniach. Wszystkie przedstawione czynniki wywierają wpływ na informacje przekazywane organowi procesowemu podczas składania zeznań. Przyjęta przez polską procedurę karną zasada swobodnej oceny dowodów umożliwia przesłuchiwanie dzieci niezależnie od wieku, kiedy posiadają istotne informacje przydatne do oceny winy oskarżonego M. Kornak, Małoletni jako świadek..., s. 18. . W rozdziale Kodeksu postępowania karnego poświęconym świadkom jest zapis ograniczający tę zasadę, wedle którego nie odbiera się przyrzeczenia o zgodności z prawdą zeznań od osób, które nie ukończyły 17 lat. Jednak przepis art. 189 k.p.k. pozwala stwierdzić, że osoba poniżej 17. roku życia może być świadkiem M. Zielona-Jenek, Przesłuchanie małoletnich świadków, Warszawa 2012, s. 115. .

Z uwagi na cechy rozwoju psychofizycznego dziecka, które są zależne od jego fazy rozwojowej, uzyskanie od małoletniego wiarygodnych zeznań stanowi dla organu przesłuchującego ogromne wyzwanie. W przeprowadzeniu oceny zeznań małoletniego świadka niebagatelne znaczenie ma biegły psycholog. Biegły psycholog powinien aktywnie uczestniczyć w przesłuchaniu małoletniego, a nie jedynie być obecnym. W orzecznictwie dostrzeżono, że wyrażenie „biorący udział w czynności” oznacza aktywność, której konsekwencją jest wpływ tej osoby na przebieg danej czynności procesowej, w odróżnieniu od wyrażenia „obecny w czasie tej czynności” Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 21.09.2004 r. (II AKa 135/04), LEX nr 148554. . Zatem od biegłego psychologa wymaga się efektywności i skuteczności w działaniu, co będzie skutkować owocną pomocą sędziemu.

Sąd Najwyższy słusznie wskazuje, że w trakcie przesłuchania małoletniego świadka, z punku widzenia taktyki postępowania karnego, jak i reguł kryminalistycznych, pożądana jest obecność psychologa w tej czynności, z uwagi na wszelkie wątpliwości co do poziomu rozwoju umysłowego małoletniego oraz w celu ochrony kruchej i nieukształtowanej psychiki i osobowości dziecka przed negatywnymi konsekwencjami, jakie mogą powstać podczas czynności przesłuchania Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 31.05.2006 r. (II AKa 134/06), LEX nr 190483. . Wydaje się wobec tego, że zarówno w razie wątpliwości co do stanu psychicznego, rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarzania przez małoletniego postrzeżeń, w przypadku prowadzenia przesłuchania małoletniego świadka lub pokrzywdzonego w sprawach o przestępstwa określone w rozdziałach XXV i XXVI Kodeksu karnego oraz o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub o przestępstwa określone w rozdziale XXV Kodeksu karnego, w przypadku gdy przesłuchiwanym jest małoletni, wskazana jest obecność psychologa. Poprzez wydanie opinii psychologicznej organy procesowe mają zapewnioną fachową pomoc w dokonaniu wszechstronnej oceny dowodu z zeznań małoletniego świadka.

Czynniki wpływające na formowanie się zeznań

Istotne jest omówienie terminologii związanej z wpływem przemocy na formowanie się zeznań. Wynika to z tego, że bycie świadkiem przemocy czy pokrzywdzonym przestępstwem ma wielki wpływ na relację złożoną podczas przesłuchania. Dzięki posiadanej wiedzy z tego zakresu możliwe jest prawidłowe przesłuchanie małoletniego. Wpływa to na precyzyjną ocenę wiarygodności zeznań oraz uniknięcie wtórnej wiktymizacji W.J. Zielińska, Znaczenie psychologicznej diagnostyki dla celów śledczych, Bydgoszcz 1939, s. 97. .

W definicji przemocy można doszukać się jej negatywnego wpływu. Amerykańskie Centrum Pomocy Dzieciom Krzywdzonym i Zaniedbywanym Amerykańskie Centrum Pomocy Dzieciom Krzywdzonym i Zaniedbywanym jest organizacją powołaną do życia na mocy ustawy o zapobieganiu przemocy wobec dzieci i terapii dla dzieci krzywdzonych przyjętej w 1974 r. przez władze federalne. Pierwotnie centrum znane było pod nazwą National Center on Child Abuse and Neglect (NCCAN). Po nowelizacji ustawy w 1996 r. organizacja ta działa pod nazwą Office on Child Abuse and Neglect (OCAN). ukazało współczesną definicję przemocy. Jest to umysłowe bądź fizyczne działanie na szkodę, będące zagrożeniem dla rozwoju dziecka, a także zaniedbywanie, maltretowanie i wykorzystywanie seksualnie dziecka poniżej 18. roku życia przez osobę odpowiedzialną za jego prawidłowy rozwój. Bycie świadkiem czy pokrzywdzonym przestępstwem oddziałuje negatywnie na rozwój dziecka, jego zeznania oraz przyszłe życie. Krzywdzenie przybiera wiele form, zaczynając od przemocy fizycznej, wykorzystania seksualnego, aż po zaniedbanie i emocjonalne poniżenie. Wyczerpują one ustawowe znamiona przestępstw, gdzie dominującymi są przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece oraz wolności seksualnej i obyczajności.

Pierwszą z form krzywdzenia jest przemoc fizyczna. Jest to skutek przyzwolenia na przemoc w rodzinie. Dzieci doświadczają jej już w pierwszych miesiącach życia. Zgodnie z przepisem art. 95 § 2 ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy Ustawa z 25.02.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2020 r. poz. 1359), dalej k.r.o. dziecko powinno okazywać posłuszeństwo. Często tolerowanie agresji wobec dzieci tłumaczone jest sprowokowaniem rodzica przez dziecko. Środki karcenia powinny być proporcjonalne do przewinienia, oparte na celu wychowawczym, a także nie zagrażać psychicznemu i fizycznemu rozwojowi dziecka.

Warto zwrócić uwagę na termin „dziecko maltretowane”. Można do niego zaliczyć zaniedbywanie dzieci, gdzie w porównaniu z przemocą, oprócz ciągłości czynu, występuje znaczne nasilenie o znamionach okrucieństwa V. Kwiatkowska-Darul, Przesłuchanie małoletniego świadka..., s. 136. . Niejednostkowe są przypadki stosowania przemocy wśród nauczycieli wobec dzieci w przedszkolach i szkołach. Przejawia się ona w karmieniu dzieci na siłę, biciu czy też stawianiu do kąta. Także ze strony rówieśników można spotkać się z przemocą wobec dzieci. Najpopularniejsze formy dręczenia można zaobserwować w robieniu przykrych żartów, popychaniu lub oczernianiu.

W każdym z wymienionych przypadków organ procesowy powinien zdecydować, czy przesłuchać dziecko w charakterze świadka, czy też nie, mając na uwadze wpływ urazu na dziecko. Jeśli chodzi o dzieci maltretowane, przesłuchujący musi zdawać sobie sprawę, że może mieć utrudniony kontakt z maltretowanym dzieckiem. Jest to wynikiem wycofania dziecka, a także braku zaufania. Zatem organ procesowy, gdy podejmie decyzję o powołaniu takiego dziecka na świadka, powinien wykazać się zrozumieniem i cierpliwością oraz przeprowadzić przesłuchanie bez jakiegokolwiek uszczerbku dla dziecka. Jeżeli nie zdecyduje się na to powołanie, sprawca nadal będzie krzywdził fizycznie dziecko i pozostanie bezkarny.

Kolejną formą krzywdzenia wartą uwagi jest przemoc seksualna. Światowa Organizacja Zdrowia stworzyła definicję zjawiska przemocy seksualnej. Jest to nadużywanie dziecka przez osobę dorosłą w celu uzyskania przyjemności seksualnej. Skutki wykorzystania seksualnego u dzieci można zaobserwować w ich stanie psychicznym, fizycznym, emocjonalności oraz funkcjonowaniu społecznym. Jednak w tym zakresie dzieci te nie odbiegają od innych, poza zespołem stresu pourazowego i zwiększoną seksualizacją. Dało to podstawy, aby stwierdzić, że nie istnieje syndrom dziecka wykorzystanego seksualnie A. Malec, Skutki wykorzystania seksualnego dziecka, „Dziecko Krzywdzone” 2006/14, s. 61. .

Jedną z form nadużycia dziecka są zachowania pedofilne. Składa się na nie obnażanie oraz brutalne gwałty. Najbardziej niebezpieczni są sprawcy z otoczenia dziecka, którzy powoli wkradają się w łaski dziecka. Reakcje rodziców, postępowanie przygotowawcze, sądowe pogłębiają przeżycia dziecka jako ofiary pedofilii. Kolejnym zjawiskiem wartym uwagi jest prezentowanie, udostępnianie, rozpowszechnianie treści pornograficznych małoletniemu. Ustawodawca w przepisie art. 202 Kodeksu karnego Ustawa z 6.06.1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 2021 r. poz. 1023 ze zm.), dalej k.k. penalizuje tę formę nadużycia dziecka. Wszelkie zachowania seksualne wobec dziecka osób związanych z nim emocjonalnie to kazirodztwo. W tym przypadku zjawisko przemocy seksualnej oparte jest na autorytecie, a także zależności. Dziecko ma zaufanie do najbliższych osób i dlatego spełnia ich życzenia bez jakichkolwiek oporów. Ostatnim zagrożeniem, które dotyka dzieci, jest zjawisko seksualnego wykorzystywania ich dla celów komercyjnych. Zalicza się do tego zjawiska handel dziećmi oraz prostytucję dziecięcą. Przeżywana trauma powoduje wśród ofiar powstanie tzw. syndromu sztokholmskiego – dzieci liczą podświadomie, że poprzez sympatię i współczucie dla sprawcy unikną krzywdy V. Kwiatkowska-Darul, Przesłuchanie małoletniego świadka..., s. 158. . Jak słusznie wskazano w dotychczasowym dorobku orzeczniczym, w sytuacji, kiedy informacje podlegające wpisowi w Rejestrze Sprawców Przestępstw na Tle Seksualnym pozostają w zbieżności z danymi personalnymi osoby pokrzywdzonej, to z obawy przed jej wtórną wiktymizacją zachodzi przypadek uzasadniający wyłączenie zamieszczenia danych Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 20.02.2018 r. (II AKzw 73/18), LEX nr 2461356. . Zagrożenie wtórną wiktymizacją małoletniego pokrzywdzonego jest zjawiskiem sprzecznym z jednym z podstawowych celów postępowania karnego, jakim jest uwzględnienie prawnie chronionych interesów pokrzywdzonego przy jednoczesnym poszanowaniu jego godności. Dlatego w przypadku, kiedy istnieje możliwość powiązania danych małoletniego z informacjami podlegającymi wpisowi do rejestru publicznego, przez wzgląd przede wszystkim na dobro małoletniego właściwe jest wyłączenie zamieszczenia danych w Rejestrze Sprawców Przestępstw na Tle Seksualnym.

Warto też zwrócić uwagę na przemoc psychiczną, stanowiącą ostatnią formę krzywdzenia dzieci. Kompleksową definicję krzywdzenia emocjonalnego przedstawiło Amerykańskie Stowarzyszenie Profesjonalistów Przeciwdziałających Krzywdzeniu Dzieci Amerykańskie Stowarzyszenie Profesjonalistów Przeciwdziałających Krzywdzeniu Dzieci – amerykańska organizacja typu non-profit, której działalność jest adresowana do profesjonalistów zajmujących się dziećmi i rodzicami z problemem wykorzystywania lub przemocy domowej wobec nieletnich, organizacja ta działa pod nazwą American Professional Society on the Abuse of Children (APSAC). . Są to skrajne wydarzenia lub powtarzający się model zachowań opiekuna, które wywołują u dziecka poczucie, że jest złe, niechciane, nic niewarte i że ma jakąkolwiek wartość, kiedy zaspokaja potrzeby innych osób. Biorąc pod uwagę sposób działania sprawców maltretowania, można wyróżnić zachowania aktywne oraz bierne. Te pierwsze przejawiają się we wrogości wobec dziecka i agresji werbalnej. Wśród zachowań biernych znajdują się: izolowanie, unikanie, zaniedbywanie i odrzucenie dziecka. Prowadzą one do powstania urazu psychicznego u dziecka. Także porzucenie oraz kidnaping, który charakteryzuje się zmianą miejsca pobytu pokrzywdzonego oraz pozbawieniem wykonywania w stosunku do niego opieki V. Kwiatkowska-Darul, Przesłuchanie małoletniego świadka..., s. 160. .

Dziecko jako świadek, ofiara przestępstwa, stając wobec wymiaru sprawiedliwości, doznaje wtórnej wiktymizacji. Ofiara nie zasługuje na radość z cudzego nieszczęścia, nieufność. System prawa powinien uwzględniać oprócz konstytucyjnych praw oskarżonego i skazanego także ludzkie i konstytucyjne prawa ofiary przestępstwa.

Stadia przesłuchania

Przesłuchanie małoletnich świadków można uhierarchizować poprzez wyodrębnienie etapów, z których każdy odgrywa ważną rolę, zarówno z punktu widzenia proceduralnego, jak i interesu dziecka. Następujące fazy przesłuchania powinny być zachowane bez względu na etap postępowania karnego i tryb, w jakim realizowana jest czynność procesowa A. Budzyńska, O. Trocha, Dziecko uczestniczące w postępowaniu karnym, Warszawa 2015, s. 54; zob. J. Skorupka, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2020. .

Pierwszym z etapów przesłuchania jest faza czynności przedwstępnych, która obejmuje wszelkie działania poprzedzające kontakt z dzieckiem. Od początku przesłuchujący powinien zapewnić ciepłą i przyjazną atmosferę podczas przesłuchania, zadbać o powitanie dziecka po imieniu oraz dać mu się przystosować do pomieszczenia, jeżeli jest tutaj po raz pierwszy. Podkreślić należy, że jest to wręcz etyczny warunek procesu przesłuchania.

Kolejnym krokiem należącym do przesłuchującego, a także psychologa, jest analiza dokumentacji znajdującej się w aktach sprawy. Następnie przesłuchujący powinien ustalić dane personalne małoletniego świadka, informacje o jego najbliższym otoczeniu, relacjach z innymi osobami, a także o warunkach opiekuńczo-wychowawczych J. Skorupka, Kodeks postępowania..., s. 55. . W tej części wstępnej przesłuchania należy przedstawić małoletniemu jego prawa i obowiązki. Wśród nich można wymienić: stawiennictwo na wezwanie organu procesowego, pozostawanie do dyspozycji organu, który go wezwał, mówienie prawdy, złożenie przyrzeczenia oraz obowiązek zeznawania. W dalszej części tej fazy preferowana jest rozmowa ze świadkiem, dzięki której można wstępnie ocenić osobowość, kondycję psychiczną, stan emocjonalny i poziom intelektualny. Ma to na celu prawidłowe sformułowanie pytań. Organ przesłuchujący powinien mieć na uwadze emocje przesłuchiwanego, szczególnie świadka – ofiary przestępstwa. Duże znaczenie ma tutaj okazanie współczucia, stworzenie ciepłej atmosfery oraz prawidłowe przygotowanie miejsca przesłuchania.

Kolejna faza czynności wstępnych obejmuje działania prowadzące do nawiązania dobrego kontaktu z dzieckiem, przybliżenia mu celu spotkania i warunków danej czynności procesowej. Istotnym warunkiem prowadzonej czynności procesowej jest poinformowanie świadka o obowiązku mówienia prawdy i o przysługującym mu ewentualnie uprawnieniu do odmowy składania zeznań. W wyroku z 19.11.2015 r. Sąd Najwyższy potwierdził jednolitą linię orzeczniczą, że świadek ma prawo do odmowy składania zeznań z art. 182 § 1 k.p.k., zgodnie z którym osoba najbliższa dla oskarżonego może odmówić zeznań. Uprawnienie to ma charakter ściśle osobisty, pozostawiając decyzję o skorzystaniu z tego uprawnienia w gestii osoby, która powinna składać zeznania Wyrok SN z 19.11.2015 r. (II KK 212/5), LEX nr 1929082; uchwała SN z 19.02.2003 r. (I KZP 48/02), OSNKW 2003/3–4, poz. 23. . W świetle art. 115 § 11 k.k. osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek oraz osoba pozostająca we wspólnym pożyciu. A zatem uprawnienie małoletniego do odmowy składania zeznań stanowi swoistą ochronę przed fałszywymi zeznaniami, a przede wszystkim zabezpiecza więzy rodzinne i uczuciowe małoletniego, który stanąłby przed niezmiernie trudnym dylematem moralnym.

Faza swobodnej narracji polega na przedstawieniu przez małoletniego świadka przedmiotu procedur prawnych, na który składa się przebieg zdarzenia bądź zdarzeń, w sposób swobodny. Ten etap przesłuchania pozwala poznać sposób myślenia i język dziecka. Dzięki temu osoba przesłuchująca może uwzględnić uzyskane informacje przy formułowaniu pytań. W dorobku orzeczniczym zwrócono uwagę na fakt, że swobodna wypowiedź osoby przesłuchiwanej nie jest równoznaczna z dowolnością wypowiedzi Wyrok Sądu Okręgowego w Poznaniu z 17.12.2015 r. (IV Ka 1095/15), niepubl. . W takiej sytuacji organ przesłuchujący powinien taktownie i z wyczuciem odezwać się, nakierowując świadka na właściwy tor, co ma szczególne znaczenie w przypadku przesłuchiwania małoletnich.

Po swobodnej narracji następuje faza pytań szczegółowych. Ma ona na celu uporządkowanie i uzupełnienie wypowiedzi dziecka, po to, aby ustalić stan faktyczny. Zadane pytanie powinno zawierać jedną myśl i być konkretne J. Skorupka, Kodeks postępowania..., s. 219. . Zgodnie z art. 171 k.p.k. ustawodawca przewidział możliwość formułowania pytań służących kontroli, wyjaśnieniu lub uzupełnieniu wypowiedzi, a wykluczył tworzenie pytań sugerujących odpowiedź, pytań nieistotnych i niestosownych.

Ostatnim stadium jest faza czynności końcowych. Podczas tego etapu przesłuchujący sprawdza, czy czynności nie wymagają uzupełnienia. W przypadku przesłuchania dziecka protokół powinien być odczytany przez rodzica lub opiekuna, pod warunkiem że uczestniczył w postępowaniu. Faza czynności końcowych stanowi ochronę psychiki dziecka, umożliwia mu poczucie się w sposób pierwszorzędny.

W literaturze zaznacza się bardzo ważną rolę zakończenia przesłuchania. Zawsze po przesłuchaniu organ przesłuchujący powinien podziękować dziecku za cały wysiłek włożony w wyjaśnianie z nim kwestii niejasnych, niepokojących dla niego, w przedstawianie przedmiotowych zdarzeń, podkreślić znaczenie złożonych zeznań dla sprawy oraz uprzejmie pożegnać małoletniego. Należy pozwolić dziecku na zadanie pytania, porozmawiać na temat nieobciążający emocjonalnie, jeżeli chce jeszcze odbyć rozmowę.

Każdy z przedstawionych powyżej etapów przesłuchania małoletniego ma określone zadanie, ich realizacja nie jest zależna od żadnego trybu, w jakim dziecko składa zeznania, i stanowi jeden z najważniejszych warunków ochrony małoletniego świadka w postępowaniu karnym A. Budzyńska, O. Trocha, Dziecko uczestniczące w..., s. 57. .

Uregulowania prawne zawarte w art. 185a k.p.k. i art. 185b k.p.k.

W związku z przesłuchaniem małoletniego świadka na szczególną uwagę zasługują art. 185a k.p.k. i art. 185b k.p.k. Jak podkreśla Sąd Najwyższy, regulacja art. 185a k.p.k. zapewnia małoletniemu pokrzywdzonemu ochronę jego interesów poprzez dopuszczenie do przesłuchania w charakterze świadka, pod warunkiem że jego zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, bez obecności oskarżonego i co do zasady tylko raz Postanowienie SN z 4.04.2018 r. (III KK 362/17), OSP 2019/3, poz. 28. . Treść art. 185a k.p.k. dotyczy przestępstw popełnionych z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej albo przestępstw przeciwko: wolności, wolności seksualnej i obyczajności oraz przeciwko rodzinie i opiece. Ustawodawca zawarł w art. 185a k.p.k. środek ochrony przed wtórną wiktymizacją i ograniczył do niezbędnego minimum udział małoletniego w przesłuchaniu, podczas którego dochodzi do przywołania wspomnień związanych z traumatycznymi wydarzeniami. Należy wskazać, że dotychczasowe orzecznictwo stoi na stanowisku wyznaczenia przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego w fazie in personam, czyli kiedy osobie podejrzanej już zostaną postawione zarzuty Wyrok SN z 24.11.2009 r. (III KK 176/09), LEX nr 553885. .

W sytuacji gdy wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania, lub żąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego, wówczas możliwe jest ponowne przesłuchanie. Sąd Najwyższy wskazuje, że żądanie oskarżonego ponownego przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego podlega ocenie przez pryzmat art. 170 § 1 k.p.k., a zatem analizowane jest także pod kątem wystąpienia okoliczności braku możliwości przeprowadzenia określonego dowodu, co łączy się z sytuacją, w której ze względu na uwarunkowania zdrowotne związane ze stanem psychicznym świadka przesłuchanie nie jest możliwe Wyrok SN z 16.04.2015 r. (V KK 4/15), niepubl. . Należy zauważyć, że decyzja o powtórzeniu przesłuchania analizowana jest nie tylko pod kątem oskarżonego i jego prawa do obrony, ale także z punktu widzenia stanu psychiki dziecka. Zatem nasuwa się pytanie, czy potrzeba wyjaśnienia istotnych okoliczności sprawy ma ogromne znaczenie przy orzekaniu i przeważa nad ryzykiem wtórnej wiktymizacji dziecka.

Treść art. 185b k.p.k. określa warunki przesłuchania małoletniego świadka, który nie jest pokrzywdzonym, ale jego zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, oraz dokonuje rozgraniczenia na osobę, która nie ukończyła 15 lat, jak i tę, która taki wiek osiągnęła. Małoletniego, który nie ukończył 15 lat, w sprawach dotyczących przestępstw z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub przestępstw określonych w rozdziałach XXV i XXVI Kodeksu karnego przesłuchuje się w warunkach ukazanych w art. 185a § 1–3 k.p.k. Natomiast świadka, który ukończył 15 lat – w trybie przedstawionym w art. 177 § 1a k.p.k., a więc przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość z jednoczesnym bezpośrednim przekazem obrazu i dźwięku, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że bezpośrednia obecność oskarżonego przy przesłuchaniu mogłaby oddziaływać krępująco na zeznania świadka lub wywierać negatywny wpływ na jego stan psychiczny. Niemniej normy określone w art. 185b § 1 k.p.k. mają charakter gwarancyjny i zabezpieczają nie interesy procesowe oskarżonego, ale przede wszystkim małoletnich świadków. Wynika to ze stanowiska Sądu Najwyższego wyrażonego w wyroku z 14.11.2014 r. Wyrok SN z 14.11.2014 r. (III KK 212/4), LEX nr 1552608. Sąd ten stwierdził, że przekroczenia granic swobody ocen oraz wkroczenia w sferę dowolności tychże ocen nie można wiązać z warunkami przesłuchania świadka, tylko ze sposobem oceny zeznań, której dokonał sąd. Sąd Najwyższy w ten sposób zaaprobował argumenty sądu odwoławczego dotyczące oceny zeznań pokrzywdzonej. Jak stwierdził Sąd Najwyższy, brak było logicznych podstaw do wywodzenia, że pokrzywdzona składała zeznania w warunkach wyłączających swobodę jej wypowiedzi.

Zakończenie

Przesłuchanie dziecka nie należy do łatwych czynności procesowych. Czynność ta wymaga nie tylko znajomości przepisów prawnych, ale także wiedzy o rozwoju dziecka w wielu wymiarach – poznawczym, motywacyjnym, emocjonalnym i społecznym. Osoba podejmująca się tej czynności musi posiadać predyspozycje do pracy z najmłodszymi. Nie ulega wątpliwości, iż przesłuchanie dziecka wymaga wzajemnej współpracy i zrozumienia, że prawa dziecka, szczególnie skrzywdzonego, społeczeństwo powinno stawiać na pierwszym miejscu.

Ważne z punktu widzenia omawianej problematyki stało się uzyskanie odpowiedzi na pytanie, dlaczego istotne jest przesłuchanie małoletniego. Z całą mocą należy podkreślić, że nie wolno pomijać żadnych dowodów w procesie karnym, które mogą mieć wpływ na toczące się postępowanie. O ile zapobieżenie przestępstwu nie było możliwe, to wskazane jest ograniczenie przeżyć związanych z samym faktem przesłuchania, aby nie wywołało to niepotrzebnych spustoszeń w umyśle dziecka. Do każdego przesłuchania dziecka należy podchodzić indywidualnie, ponieważ między innymi często jest ono pozbawione wiedzy na temat sytuacji, w której się znajduje, i nie zdaje sobie sprawy z powagi tego zdarzenia. Dziecko występujące jako osobowe źródło dowodowe wymaga szczególnego podejścia i uwagi ze względu na niedoświadczenie i brak wiedzy życiowej.

Warto podkreślić, że tylko prawidłowo przeprowadzone przesłuchanie nie skrzywdzi ponownie dziecka. Nie można jednak dać gotowej recepty, jak to zrobić prawidłowo, gdyż takiej nie ma. Niezwykle ważna jest świadomość, że nie jest to czynność prosta. Tkwią w niej ograniczenia, leżące po obu stronach – przesłuchującego i przesłuchiwanego. Przesłuchiwanego ogranicza jego przeszłość i wiek, a przesłuchującego często niewiedza. Dopiero poznanie tak skomplikowanych procesów: rozwoju dziecka, spostrzegania, motywacji itp., pozwala sięgnąć do najgłębszych zakamarków pamięci dziecka. Wiedza to klucz do minionych zdarzeń i prawdy, które są celem najwyższym.

Konkludując powyższe dywagacje, można stwierdzić, że przesłuchanie dziecka jest ogromnym wyzwaniem. Potrzeba wysiłku oraz dobrej woli, aby mu sprostać. Konieczne jest rozszerzenie ochrony dziecka przed wtórną wiktymizacją na postępowanie w sprawach nieletnich, jak również możliwość objęcia szczególnym trybem przesłuchania, w uzasadnionych przypadkach, dzieci pomiędzy 15. a 18. rokiem życia. Jeżeli to zrozumiemy, będziemy w stanie stworzyć lepszy system przesłuchań małoletniego świadka.