Z askakiwać może fakt, że pomimo pandemii COVID-19 nie rozwinęły się w sposób zasadniczy ani systemy informatyczne sądów powszechnych, ani alternatywne systemy rozstrzygania sporów wykorzystujące Internet jako główne medium komunikacyjne. Sytuacja ta może się zasadniczo zmienić wraz z uchwaleniem projektu Aktu o usługach cyfrowych,Wniosek Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie jednolitego rynku usług cyfrowych (akt o usługach cyfrowych) i zmieniające dyrektywę 2000/31/WE, COM/2020/825 final. który przewiduje rewolucyjne rozwiązania w zakresie zwalczania bezprawnych treści, które w największym stopniu dotkną średnie i duże platformy internetowe. Nie chodzi jedynie o sankcje, które przewyższają te określone w RODO, ale także o obowiązki w zakresie udostępnienia mechanizmów alternatywnego rozstrzygania sporów drogą elektroniczną w sposób niezależny od samych platform internetowych. Nie tylko będzie to wymagać współpracy między największymi graczami na rynku internetowym, ale także otworzy nowe pola dla działalności prawników. W niniejszym artykule skupimy się na wymogach informatycznych dla tego typu platform ODR, bazując zarówno na projekcie Aktu o usługach cyfrowych, jak i obowiązującym już rozporządzeniu Unii Europejskiej ustanawiającym podobny mechanizm dla rozstrzygania transgranicznych sporów z udziałem konsumentów w Unii Europejskiej.

Zalew bezprawnych treści, w tym w szczególności mowy nienawiści i zniesławień, a także innych form naruszeń prawa w Polsce, jest już faktem. Obecna sytuacja prawna stawia platformy internetowe w roli sędziów, którzy muszą podejmować decyzje odnośnie do usunięcia konkretnego wpisu lub pliku użytkownika serwisu albo zablokowania konta. Z uwagi na brak doświadczenia w obszarze rozstrzygania sporów, niechęć do zwiększania zasobów oraz brak dobrej znajomości obowiązujących ram prawnych obecne rozwiązania prowadzą do usuwania treści na wszelki wypadek, co godzi w zagwarantowane przepisami prawa polskiego i europejskiego wolności obywatelskie, w tym prawo do wolności słowa oraz prawo do sądu, a także obciąża kosztami samych pośredników internetowych.

Wychodząc naprzeciw powyższym zagrożeniom, projekt unijnego rozporządzenia Akt o usługach cyfrowych przewiduje obowiązek nałożony na średnie, duże i bardzo duże platformy internetowe w zakresie zapewnienia dostępu do alternatywnych metod rozstrzygania sporów drogą elektroniczną dla użytkowników tychże platform, których skargi zostały rozpatrzone negatywnie przez wewnętrzne systemy rozstrzygania sporów Zgodnie z art. 18 ust. 1 projektu rozporządzenia odbiorcy usługi, których dotyczą decyzje, o których mowa w art. 17 ust. 1 (a więc decyzje wewnętrzne samych platform internetowych), mają prawo wyboru dowolnego mechanizmu pozasądowego rozstrzygania sporów certyfikowanego zgodnie z ust. 2 w celu rozstrzygnięcia sporów dotyczących tych decyzji, w tym w odniesieniu do skarg, których rozstrzygnięcie nie jest możliwe w ramach wewnętrznego systemu rozpatrywania skarg, o którym mowa w tym artykule. Platformy internetowe podejmują współpracę w dobrej wierze z wybranym organem w celu rozstrzygnięcia sporu, a decyzje podjęte przez ten organ są dla nich wiążące. . Tym samym inicjatywa prawodawcy unijnego zmierza do stworzenia modelu usuwania bezprawnych treści przez niezależne od dostawców treści pozasądowe systemy rozstrzygania sporów on-line (np. e-arbitraż) – będące formą ODR (ang. on-line dispute resolution). Na marginesie można zaznaczyć, że Ministerstwo Cyfryzacji także podjęło, bardzo skromne, acz godne odnotowania, działania w tym zakresie, formułując w ramach konsultacji Zaleceń Komisji Europejskiej dotyczących walki z bezprawnymi treściami w Internecie kluczowe pytania:

1. W jaki sposób działania podejmowane przez dostawców usług hostingowych w zakresie skutecznego zwalczania nielegalnych treści w Internecie powinny wpływać na wyłączenie ich odpowiedzialności (art. 14 dyrektywy 2000/31/WE)?
2. W jaki sposób należy określić przez dostawców usług hostingowych warunki, i kryteria uznania zaufanych podmiotów, tzw. trusted flaggers, aby osiągnąć pluralizm podmiotów?
3. Czy w sytuacji występowania nielegalnych treści w Internecie jest możliwa skuteczna ochrona, jeśli mamy do czynienia z anonimowym zawiadomieniem, i na jakim etapie powinno być ono zgłaszane? W jaki sposób zapobiegać nadużywaniu składania zawiadomień?
4. Jak powinien funkcjonować wzorcowy model pozasądowego rozstrzygania sporów?
5. Jakie zalecenia KE (poza wskazanymi w ww. zaleceniu) powinny być podejmowane przez dostawców usług hostingowych do skutecznego zwalczania nielegalnych treści w Internecie?
6. Jaka jest najbardziej dogodna formuła zbierania przez właściwy organ sprawozdań dot. zgłoszeń i decyzji dostawców usług hostingowych ws. nielegalnych treści w Internecie?” Zob. https://www.gov.pl/cyfryzacja/konsultacje-zalecen-komisji-europejskiej-dotyczacego-walki-z-bezprawnymi-tresciami-w-internecie (dostęp: 5.10.2021 r.). .

Przyjęcie unijnego rozporządzenia Akt o usługach cyfrowych będzie miało ogromne znaczenie dla rozwoju systemów rozstrzygania sporów w cyberprzestrzeni, a tym samym niebagatelne znaczenie dla kolejnych pokoleń prawników. Nie tylko dlatego, że projekt przewiduje, iż platformy internetowe muszą podjąć współpracę z wybranym systemem ODR w dobrej wierze w celu rozstrzygnięcia sporu, ale także dlatego, że decyzje podjęte przez ten organ ODR są dla nich wiążące. Nie zamyka to oczywiście drogi sądowej, ale otwiera zupełnie nowe możliwości dla rozwoju branży prawniczej.

Upowszechnienie alternatywnych metod rozstrzygania sporów w cyberprzestrzeni pozwoli także na rozwiązywanie problemów w obszarach, w których sędziowie nie mają jeszcze kompetencji, takich chociażby jak zagadnienie zapewnienia dostępności cyfrowej serwisom internetowym administracji publicznej Zagadnienia te reguluje dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/2102 z 26.10.2016 r. w sprawie dostępności stron internetowych i mobilnych aplikacji organów sektora publicznego, OJ L 327, 2.12.2016, p. 1–15, implementowana w Polsce w ustawie o dostępności cyfrowej, która weszła w życie w połowie 2020 r. Dyrektywa 2016/2102 ustanawia wspólne wymogi dostępności dla stron internetowych i aplikacji mobilnych organów sektora publicznego w oparciu o zasady WCAG 2.0 oraz określa wymogi dotyczące oświadczeń w sprawie dostępności, które muszą być udostępnione przez organy sektora publicznego w odniesieniu do zgodności ich stron internetowych i aplikacji mobilnych z tą dyrektywą. , co wymaga głębszego zrozumienia zagadnień informatycznych, takich jak wytworzone oddolnie przez społeczność internetową zasady WCAG (ang. Web Content Accessibility Guidelines) Zasady WCAG 2.1 są standardem technicznym. Ich tłumaczenie na język polski jest dostępne na stronie https://www.w3.org/Translations/WCAG21-pl/#background-on-wcag-2 (dostęp: 12.10.2021 r.). . Ustawa o dostępności cyfrowej Ustawa z 4.04.2019 r. o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych (Dz.U. z 2019 r. poz. 848). Zgodnie z art. 18 ust. 1 ustawy „Każdy ma prawo wystąpić do podmiotu publicznego z żądaniem zapewnienia dostępności cyfrowej wskazanej strony internetowej, aplikacji mobilnej lub elementu strony internetowej, lub aplikacji mobilnej, w tym elementów, o których mowa w art. 3 ust. 2, oraz elementów niedostępnych cyfrowo na podstawie art. 8 ust. 1, albo o jego udostępnienie za pomocą alternatywnego sposobu dostępu, o którym mowa w art. 7”. przewiduje prawo do dostępności cyfrowej, ale jednocześnie nie przewiduje efektywnej drogi sądowej do ochrony tegoż prawa.

Wyspecjalizowane alternatywne systemy rozstrzygania sporów mogą wypełnić ową lukę w zakresie braku efektywnych systemów tego typu w Polsce. A za chwilę pojawiać się będą jeszcze trudniejsze kwestie, związane z rozwojem chociażby sztucznej inteligencji, uczenia maszynowego czy Internetu rzeczy. Proponowane rozwiązanie wymaga oczywiście stworzenia dedykowanych platform i dokonania transformacji cyfrowej prawników, aby wsparli w nowej roli coraz wolniej działające sądy. Niemniej dla młodych pokoleń adwokatów i radców prawnych rozstrzyganie sporów on-line nie wydaje się być wyzwaniem, którego nie można się podjąć.

Warto w tym miejscu nadmienić, że choć arbitraż czy mediacja w Polsce przebijają się z dużym trudem, to nasz kraj jest pierwszym miejscem w Europie, a drugim po Japonii, gdzie uruchomiono niedawno elektroniczny sąd dotyczący sporów na tle technologii blockchain. Sąd arbitrażowy ds. blockchain powstał przy Polskiej Izbie Gospodarczej Blockchain i Nowych Technologii i jego celem jest przede wszystkim „zapewnienie skutecznego, szybkiego oraz dostosowanego do potrzeb branży sposobu wiążącego rozstrzygania sporów” Zob. https://cyfrowa.rp.pl/technologie/art18027181-sad-arbitrazowy-ds-blockchain-pierwsza-tego-typu-instytucja-w-europie-powstala-w-polsce (dostęp: 12.10.2021 r.). .

Co więcej, proponowany model rozstrzygania sporów nawiązuje wprost do średniowiecznych sądów arbitrażowych rozstrzygających w oparciu o lex mercatoria – zwyczaje handlowe – których największą zaletą była szybkość działania.

Myślenie w kategoriach wyjścia poza obecnie ukształtowany system ma też wiele innych zalet, poczynając od zdjęcia z dużych i średnich podmiotów trudnych obowiązków decydowania o tym, co jest zgodne z prawem, a co nie – po wzmocnienie podstawowych praw osób fizycznych i prawnych w cyberprzestrzeni. Przyjrzyjmy się obowiązującym już ramom prawnym w odniesieniu do systemów rozstrzygania sporów drogą elektroniczną.

1. Ogólne wymogi dla systemów ODR

Unia Europejska ma już pewne doświadczenia w tworzeniu systemów arbitrażu opartych na Internecie. Już w 2013 r. przyjęto rozporządzenie 342 w sprawach ODR w sporach konsumenckich, które doprowadziło do wykreowania pierwszego arbitrażu elektronicznego w Unii Europejskiej. W motywie 8 rozporządzenia podkreślono, że „ODR daje możliwość prostego, skutecznego, szybkiego i taniego pozasądowego rozstrzygania sporów wynikających z transakcji internetowych. Brakuje jednak obecnie mechanizmów, które pozwalałyby konsumentom i przedsiębiorcom rozstrzygać takie spory przy pomocy środków elektronicznych; działa to na niekorzyść konsumentów, stanowi przeszkodę w szczególności dla internetowych transakcji transgranicznych oraz stwarza nierówne szanse dla przedsiębiorców i w konsekwencji utrudnia ogólny rozwój handlu internetowego”.

Szczególnie istotne jest określenie zasad ogólnych wyrażonych w art. 5 ust. 1 rozporządzenia ODR. „Platforma ODR musi być przyjazna dla użytkownika. Opracowanie, działanie i utrzymanie platformy ODR odbywają się tak, by zapewnione zostało poszanowanie zasad ochrony prywatności od etapu planowania («uwzględnienie ochrony prywatności już w fazie projektowania») oraz – w miarę możliwości – by platforma ODR była dostępna i łatwa w użyciu dla wszystkich użytkowników, w tym dla użytkowników wrażliwych («projektowanie uniwersalne»)”.

Warto podkreślić konieczność tworzenia platformy ODR w oparciu o nowość wprowadzoną przez RODO Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z 27.04.2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (ogólne rozporządzenie o ochronie danych), Dz.Urz. UE L 119/1 z 4.05.2016 r., dalej RODO. , jaką są privacy by design i privacy by default. To reguły zakładające konieczność uwzględnienia zasad ochrony danych już na etapie projektowania systemu informatycznego, takiego jak platforma ODR, oraz ciągłego utrzymywania systemu w sposób zgodny z podstawowymi zasadami ochrony danych osobowych, jak zasada minimalizacji ilości przetwarzanych danych czy zasada jak najkrótszego okresu przechowywania danych Por. Wytyczne w zakresie interpretacji tychże zasad wydane przez Europejską Radę Ochrony Danych Osobowych, następcę Grupy Roboczej Art. 29, tj. Guidelines 4/2019 on Article 25 Data Protection by Design and by Default Version 2.0 Adopted on 20 October 2020, https://edpb.europa.eu/sites/default/files/files/file1/edpb_guidelines_201904_dataprotection_by_design_and_by_default_v2.0_en.pdf (dostęp: 10.10.2021 r.), dalej Wytyczne 4/2019. Zob. także np. P. Polański, Privacy by Design (PbD) – czyli o uwzględnianiu ochrony danych w fazie projektowania systemu teleinformatycznego kancelarii prawnej (w:) Bezpieczeństwo danych i IT, red. D. Szostek, Warszawa 2020, s. 107–120. . Wprowadzenie powyższych zasad, w kontekście systemu do zarządzania sporami, może być sporym wyzwaniem, zwłaszcza w przypadku zarządzania danymi wrażliwymi, które mogą pochodzić od użytkowników.

Projektowanie uniwersalne to z kolei filozofia tworzenia serwisu ODR w sposób dostępny dla osób z różnego rodzaju ograniczeniami, w tym dla osób niewidzących. Wymaga to tworzenia platformy z uwzględnieniem zasad wypracowanych oddolnie przez społeczność międzynarodową, tj. zasad WCAG 2.1 (ang. Web Content Accessibility Guidelines) Szerzej na ten temat P. Polański, E. Fabian, H. Markiewicz-Hoyda, Ustawa o dostępności cyfrowej. Komentarz, red. P. Polański, Warszawa 2021, w ramach którego analizowane są kluczowe standardy dostępności cyfrowej na podstawie zasad WCAG 2.1. , o których mowa już była na wstępie. Zasady te zakładają, że strony internetowe, w szczególności formularze internetowe, będą mogły być wypełnione przez osoby, które nie widzą i korzystają ze specjalnego oprogramowania do odsłuchiwania treści witryny. Oznacza to konieczność stworzenia platformy ODR w taki sposób, aby tego typu użytkownicy mogli posługiwać się jedynie klawiaturą komputera.

Choć platforma ODR w sporach konsumenckich nie przyniosła zasadniczego przełomu w odniesieniu do liczby rozpoznawanych spraw, sytuacja może wyglądać zupełnie odmiennie w odniesieniu do sporów związanych z wolnością słowa w Internecie. Stąd też należy z uznaniem odnieść się do pomysłu wkomponowania systemu ODR jako nowego mechanizmu rozstrzygania sporów w Internecie, odświeżającego fakultatywne wezwanie państw członkowskich do tworzenia tego typu rozwiązań wyrażone w art. 17 dyrektywy o handlu elektronicznym, które nigdy w praktyce się nie zmaterializowało.

Sytuacja może zasadniczo zmienić się w związku z kolejnymi wysiłkami legislacyjnymi nad wprowadzeniem nowych przepisów dotyczących zwalczania bezprawnych treści w Internecie. We wspomnianym już projekcie rozporządzenia Akt o usługach cyfrowych z 15.12.2020 r. dotyczącego jednolitego rynku dla usług cyfrowych, które ma uchylić art. 12–15 dyrektywy o handlu elektronicznym (a co za tym idzie – także i art. 12–15 naszej ustawy o świadczeniu usług drogą elektroniczną) Ustawa z 18.07.2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną (Dz.U. z 2020 r. poz. 344). , przewiduje się ustanowienie systemu rozstrzygania sporów drogą elektroniczną. Wynika to wprost z treści projektu, który przewiduje, że „rozstrzyganie sporów jest łatwo dostępne za pośrednictwem technologii łączności elektronicznej” Projekt Aktu o usługach cyfrowych, art. 18 ust. 1 pkt c. . Odbiorcy usług platform internetowych mają mieć prawo wyboru dowolnego mechanizmu pozasądowego rozstrzygania sporów.

Przedsiębiorcy internetowi działający w większej skali będą musieli ustanowić wewnętrzny system rozstrzygania sporów (art. 17 projektu), a osoby korzystające z usług społeczeństwa informacyjnego będą uprawnione do poddania sporu do rozstrzygnięcia przez dostawców usług arbitrażu elektronicznego ustanowionych i posiadających certyfikat w państwach członkowskich (art. 18 pro-jektu). Projekt rozporządzenia nie dąży do zastąpienia prawa do sądu prawem do arbitrażu elektronicznego, a jedynie uzupełnia to prawo, jednakże „decyzje podjęte przez ten organ są dla nich wiążące” (organ, tj. platformę ODR).

1.1. Wymogi podmiotowe

Na obecnym etapie projekt rozporządzenia przewiduje jedynie ogólne wymogi dla systemów ODR, wskazując, że podmiot świadczący usługi rozstrzygania sporów powinien:

1. być niezależny,
2. posiadać wiedzę i umiejętności dotyczące rozstrzygania sporów związanych z bezprawnymi treściami,
3. zapewnić szybki, tani i bezstronny proces,
4. działać w oparciu o reguły proceduralne, które są przejrzyste i uczciwe oraz
5. zapewnić łatwy dostęp do funkcjonalności oferowanych przez platformę rozstrzygania sporów.

Spełnienie powyższych wymogów ma być potwierdzone odpowiednim certyfikatem wydanym przez przewidywanego w projekcie krajowego Koordynatora Usług Cyfrowych.

Teoretycznie nic nie stoi na przeszkodzie, aby taki system rozstrzygania sporów budować z wykorzystaniem systemów informatycznych rozstrzygających spory w oparciu o uczenie maszynowe. Ani projekt rozporządzenia dotyczącego zwalczania bezprawnych treści, ani nowy projekt dotyczący zharmonizowanych zasad dla sztucznej inteligencji Projekt rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiający zharmonizowane przepisy dotyczące sztucznej inteligencji (Akt w sprawie sztucznej inteligencji) i zmieniający niektóre akty ustawodawcze Unii z 21.04.2021 r., COM (2021) 206 final. nie tworzą zasadniczych ograniczeń w tym zakresie. Jednakże w obszarze ochrony praw jednostek systemy tego typu – ze względu na ich obecny poziom rozwoju – powinny być raczej wykorzystywane jako uzupełnienie systemu.

Wadą architektoniczną proponowanego systemu jest umiejscowienie arbitrażu jako usługi dostępnej dla użytkowników jedynie większych platform internetowych (wskazuje na to umiejscowienie art. 18 w Sekcji 3 projektu dotyczącej dodatkowych przepisów dla dostawców usług platform on-line), a nie w odniesieniu do klientów wszystkich przedsiębiorców działających w sieci. Takie uregulowanie posiada istotną wadę, może bowiem pozbawić kontrahenta mniejszych i średnich przedsiębiorstw dostępu do arbitrażu on-line. Innymi słowy, art. 18 projektu powinien zostać usytuowany wcześniej, tj. w sekcji 1, skoro jest to usługa, która nie obarcza małego i średniego przedsiębiorcy w tym sensie, że jest ona świadczona przez podmiot trzeci.

1.2. Sposób finansowania ODR

Bardzo ważnym elementem proponowanej architektury rozstrzygania sporów poprzez ODR jest określenie sposobu finansowania funkcjonowania takich platform. Muszą one w końcu w jakiś sposób na siebie zarabiać, nie będąc elementem krajowego systemu wymiaru sprawiedliwości, choć projekt przewiduje możliwość tworzenia publicznych ODR-ów przez państwa członkowskie. Projekt rozporządzenia przewiduje możliwość pobierania opłat za rozstrzygnięcie sporu, przy czym opłaty te nie powinny być nadmierne i nie powinny przekraczać kosztów świadczenia usługi – co samo w sobie będzie istotnym praktycznym wyzwaniem związanym z budowaniem trwałych systemów rozstrzygania sporów w sieci.

1.3. Ciężar ponoszenia kosztów

Certyfikowany ODR będzie musiał stawiać w uprzywilejowanej sytuacji finansowej użytkowników platformy przedsiębiorcy internetowego. W sytuacji gdy spór zostanie rozstrzygnięty na korzyść kontrahenta przedsiębiorcy internetowego, zobowiązany on będzie zwrócić całość poniesionych przez niego kosztów rozstrzygnięcia sporu, natomiast w przypadku gdy wygra podmiot profesjonalny, kontrahent nie będzie zobowiązany do oddania wydatków poniesionych przez przedsiębiorcę internetowego (art. 18 ust. 3 projektu). Rozwiązanie to ma zapewne na celu zachęcenie użytkowników platform internetowych do przekazywania sporów do rozstrzygnięcia przyszłym systemom ODR.

1.4. Funkcjonalność platform ODR

Proponowany model Komisji Europejskiej wymagać będzie jeszcze wielu uzupełnień i uszczegółowień, na razie stanowi on bowiem jedynie zarys idei. Brakuje określenia podstawowych funkcjonalności przyszłych platform oferujących usługi alternatywnego rozstrzygania sporów w cyberprzestrzeni na wzór sytemu ODR dla sporów konsumenckich. Warto więc sięgnąć raz jeszcze do tego rozporządzenia, aby zobaczyć, jakie wymogi przewidział prawodawca europejski dla platform ODR w sporach konsumenckich, które można zaadoptować dla potrzeb prowadzenia sporów związanych z bezprawnymi treściami.

Zgodnie z art. 5 ust. 4 rozporządzenia w sprawie ODR w sporach konsumenckich platforma ODR powinna oferować następujące funkcje, które także powinna oferować platforma w zakresie rozstrzygania sporów na tle bezprawnych treści:

• udostępnianie elektronicznego formularza skargi, który może wypełnić strona skarżąca. To wymóg oczywisty, co więcej – formularz skargi powinien być dostępny dla osób z różnego rodzaju niepełnosprawnościami, w tym niepełnosprawnościami wzroku;
• informowanie o skardze strony, przeciwko której wniesiono skargę. To także oczywisty element due process, który powinien stanowić fundament obiegu informacji przewidzianego przez platformę rozstrzygania sporów dotyczących bezprawnych treści;
• wskazywanie właściwego podmiotu ADR lub podmiotów ADR i przekazanie skargi podmiotowi ADR, na korzystanie z którego zgodziły się strony. Ten wymóg można traktować jako rozszerzenie elementu due process poprzez konieczność przekazania sprawy innemu podmiotowi, który wskazuje umowa zawarta pomiędzy stroną skarżącą a przedsiębiorcą internetowym;
• nieodpłatne udostępnianie elektronicznego narzędzia rozpatrywania spraw, które umożliwi stronom i podmiotowi ADR prowadzenie postępowań w zakresie internetowego rozstrzygania sporu za pośrednictwem platformy ODR. Powyższy wymóg jest w istocie tak szeroko zakreślony, że wymagać będzie on dopiero drobiazgowego rozpisania w postaci szczegółowych funkcjonalności platformy, w tym sposobu wizualizacji „sal rozpraw”, zakresu wyświetlanych informacji dla stron sporu, arbitra oraz administracji platformy itp. Natomiast w odniesieniu do nieodpłatności projekt rozporządzenia z 15.12.2020 przewiduje możliwość pobierania opłat, co stanowi jedną z zasadniczych różnic w stosunku do modelu rozstrzygania sporów konsumenckich;
• udostępnianie stronom i podmiotowi ADR tłumaczenia informacji, które są niezbędne dla rozstrzygnięcia sporu i które są wymieniane za pośrednictwem platformy ODR. To interesujący wymóg, którego wdrożenie należałoby rekomendować także systemom ODR w zakresie rozstrzygania sporów na tle bezprawnych treści, aczkolwiek rodzi się w tym przypadku możliwość pobierania dodatkowych opłat, o których strona skarżąca musiałaby zostać poinformowana przed wdaniem się w spór;
• udostępnienie elektronicznego formularza, za pomocą którego podmioty ADR przesyłają (i) datę otrzymania dossier skargi; (ii) przedmiot sporu; (iii) datę zakończenia postępowania ADR; (iv) wynik postępowania ADR, co jest istotne dla zapewnienia ścisłej współpracy w zakresie wymiany informacji między różnymi dostawcami usługi alternatywnego rozstrzygania sporów działającymi na platformie ODR;
• udostępnienie systemu zbierania opinii pozwalającego stronom na wyrażenie opinii o działaniu platformy ODR i o podmiocie ADR, który rozpatrywał ich spór. To także prosta funkcjonalność zapewniająca informację zwrotną o poziomie usług oferowanych przez platformę ODR;
• podawanie do wiadomości publicznej danych statystycznych na temat wyników sporów oraz ogólnych informacji o sposobach pozasądowego rozstrzygania sporów, internetowego przewodnika, jak składać skargi, czy informacji kontaktowych.

Powyższe wymogi przewidziane w rozporządzeniu z 2013 r. nadal są zbyt ogólne, ale można na ich podstawie zbudować model rozstrzygania sporów w systemie ODR. Konieczne jest na tyle szczegółowe przewidzenie rozwiązań funkcjonalnych, takich jak zagadnienia związane z przepływem niezbędnych informacji w systemie rozstrzygania sporów – od rejestracji sprawy, przez jej przekazanie do arbitrów, przeprowadzenie głosowania, rejestrację procesu, po ogłoszenie wyroku i jego przekazanie stronom, a także podmiotom trzecim, aby można było na tej podstawie przejść do fazy tworzenia prototypu systemu przez projektantów systemów informatycznych.

2. Wymogi proceduralne w zakresie architektury obiegu informacji

Wymogi funkcjonalne zaprezentowane powyżej – choć ogólnikowe w warstwie funkcjonalności oferowanych użytkownikowi i administratorowi – stanowią niemniej dobry punkt wyjścia dla dalszego rozbudowywania charakterystyki modelu rozstrzygania sporów na tle bezprawnych treści. W tym kontekście warto powyższe uwagi funkcjonalne uzupełnić o drugi blok rozwiązań funkcjonalnych przewidzianych w art. 8 i 9 rozporządzenia w sprawie ODR w sporach konsumenckich, który można określić jako wymogi architektury obiegu informacji.

2.1. Formularz skargi

W celu złożenia skargi do platformy ODR strona skarżąca wypełnia elektroniczny formularz skargi, a Komisja Europejska została zobowiązana do określenia elektronicznego formularza skargi za pomocą aktów wykonawczych.

Formularz skargi powinien być przyjazny dla użytkownika i łatwo dostępny na platformie ODR. Powyższe oznacza, że formularz musi być dostępny w rozumieniu zasad WCAG 2.1, w szczególności pola formularza muszą być skonstruowane w taki sposób, aby osoba niewidząca mogła wpisać i przesłać zapisane tam informacje do systemu ODR.

Informacje, które ma przedłożyć strona skarżąca, muszą być wystarczające do ustalenia właściwego podmiotu, który będzie rozpatrywał skargę (w kontekście sporów konsumenckich chodzi o wyznaczenie podmiotu ADR, który faktycznie będzie się zajmował sporem z wykorzystaniem technologii ODR) W rozporządzeniu dotyczącym sporów konsumenckich podmioty ADR rozpatrujące skargi muszą spełniać odpowiednie wymogi. Art. 8 rozporządzenia przewiduje, że w celu uwzględnienia kryteriów, na podstawie których podmioty ADR wpisane do wykazu zgodnie z art. 20 ust. 2 dyrektywy 2013/11/UE i zajmujące się rozpatrywaniem sporów objętych niniejszym rozporządzeniem określają swoje odpowiednie zakresy kompetencji, Komisja jest uprawniona do przyjmowania aktów delegowanych zgodnie z art. 17 niniejszego rozporządzenia dostosowujących informacje wymienione w załączniku do niniejszego rozporządzenia. .

Strona skarżąca powinna móc dołączyć dokumenty na poparcie swojej skargi. Oznacza to konieczność zbudowania infrastruktury do przesyłania i przechowywania plików, w tym zarówno plików tekstowych, zdjęć, jak i skanów dokumentacji papierowej. Warto rozważyć rozbudowanie funkcjonalności pobierania dokumentów o zrzuty ekranów (ang. screenshots) dla celów dowodowych wraz z datą dokonania zrzutu i być może podpisem cyfrowym.

2.2. Zbieranie i przechowywanie danych osobowych zawartych w skardze

Artykuł 8 ust. 5 rozporządzenia przewiduje, że elektroniczny formularz skargi oraz załączniki do niego są przetwarzane w odniesieniu tylko do tych danych, które są dokładne, istotne i nie są zbędne w stosunku do celów, dla których zostały zgromadzone. Powyższy przepis nie jest najlepiej skonstruowany, jeśli się uwzględni całość norm dotyczących ochrony danych osobowych, i dlatego należy odkodowywać jego znaczenie w świetle zasad ogólnych dotyczących przetwarzania danych osobowych zawartych w RODO, tj. w szczególności zasady legalności, zasady związania celem, zasady minimalizacji zakresu przetwarzania danych, zasady krótkiego okresu przechowywania danych oraz bezpieczeństwa przetwarzania danych, a także koniecznością wykazania sposobu realizacji powyższych zasad.

Na szczególne uwypuklenie zasługują zasada zakazu przetwarzania danych wrażliwych oraz zasada uwzględnienia prywatności w fazie projektowania (ang. privacy by design) oraz domyślnych ustawień chroniących prywatność (ang. privacy by default). Pierwsza zasada dotyczy zakazu zbierania, przechowywania i przetwarzania danych, które prowadziłyby do ułatwienia dyskryminacji ludzi ze względu na kolor skóry, płeć, stan zdrowia, preferencje seksualne, poglądy polityczne itp., chyba że przetwarzanie dopuszczone byłoby przez jeden z wyjątków określonych w art. 9 ust. 2 RODO. Natomiast druga grupa zasad dotyczy uwzględnienia wszystkich technicznych sposobów minimalizacji ryzyk związanych z utratą prywatności poprzez stosowanie mechanizmów takich jak szyfrowanie, minimalizacja danych oraz ich anonimizacja (lub pseudonimizacja) w celu zwiększenia odporności zbiorów danych na skutki utraty dostępu do danych.

2.3. Informacje przekazywane przed rozpoznaniem sporu

Rozporządzenie przewiduje, że skargę złożoną za pośrednictwem platformy ODR rozpatruje się, jeśli wszystkie wymagane pola formularza skargi są wypełnione. Jeśli formularz skargi nie został wypełniony w całości, stronę skarżącą informuje się, że dalsze rozpatrywanie skargi nie jest możliwe, o ile brakujące informacje nie zostaną dostarczone (art. 9 ust. 2 rozporządzenia).

Zgodnie z art. 9 ust. 3 rozporządzenia po otrzymaniu w całości wypełnionego formularza skargi platforma ODR w sposób zrozumiały i niezwłocznie przekazuje stronie, przeciwko której wniesiono skargę – w dowolnym języku urzędowym instytucji Unii wybranym przez tę stronę – skargę wraz z następującymi danymi:

• informacją, że strony muszą uzgodnić podmiot ADR, aby skarga mogła mu zostać przekazana, oraz że w przypadku braku porozumienia między stronami lub niewskazania właściwego podmiotu ADR skarga nie będzie dalej rozpatrywana;
• informacją o podmiocie lub podmiotach ADR, które są właściwe do rozpatrzenia skargi, o ile taki podmiot lub takie podmioty zostały wymienione w elektronicznym formularzu skargi lub wskazane przez platformę ODR na podstawie informacji dostarczonych w tym formularzu;
• jeśli stroną, przeciwko której wniesiono skargę, jest przedsiębiorca – wezwaniem do określenia w terminie 10 dni kalendarzowych: – czy przedsiębiorca jest zobowiązany lub sam zobowiązał się do korzystania z konkretnego podmiotu ADR w celu rozstrzygania sporów z konsumentami oraz – jeśli przedsiębiorca nie jest zobowiązany do korzystania z konkretnego podmiotu ADR – czy jest skłonny skorzystać z jednego lub kilku podmiotów ADR, o których mowa w lit. b;
• w przypadku gdy stroną, przeciwko której wniesiono skargę, jest konsument, a przedsiębiorca jest zobowiązany do korzystania z konkretnego podmiotu ADR – wezwaniem do wyrażenia w ciągu 10 dni kalendarzowych zgody na ten podmiot ADR lub – jeśli przedsiębiorca nie jest zobowiązany do korzystania z konkretnego podmiotu ADR – wezwaniem do wybrania jednego lub kilku podmiotów ADR, o których mowa w lit. b;
• nazwą i danymi kontaktowymi punktu kontaktowego ds. ODR w państwie członkowskim miejsca zwykłego pobytu strony skarżącej lub miejsca, w którym ma ona siedzibę, oraz krótkim opisem funkcji, o których mowa w art. 7 ust. 2 lit. a.

Zgodnie z art. 9 ust. 4 rozporządzenia, po otrzymaniu od strony, przeciwko której wniesiono skargę, informacji, o których mowa w ust. 3 lit. c lub d, platforma ODR w sposób zrozumiały i niezwłocznie przekazuje stronie skarżącej – w dowolnym języku urzędowym instytucji Unii wybranym przez tę stronę – następujące informacje:

• informacje, o których mowa w ust. 3 lit. a;
• jeśli stroną skarżącą jest konsument – informacje o podmiocie lub podmiotach ADR wskazanych przez przedsiębiorcę zgodnie z ust. 3 lit. c oraz wezwanie do wyrażenia zgody na jeden z podmiotów ADR w ciągu 10 dni kalendarzowych;
• jeśli stroną skarżącą jest przedsiębiorca i przedsiębiorca ten nie jest zobowiązany do wykorzystywania konkretnego podmiotu ADR – informacje o podmiocie lub podmiotach ADR wskazanych przez konsumenta zgodnie z ust. 3 lit. d oraz wezwanie do wyrażenia zgody na jeden z podmiotów ADR w ciągu 10 dni kalendarzowych;
• nazwa i dane kontaktowe punktu kontaktowego ds. ODR w państwie członkowskim miejsca zwykłego pobytu strony skarżącej lub miejsca, w którym ma ona siedzibę, oraz krótki opis funkcji, o których mowa w art. 7 ust. 2 lit. a.

Rozporządzenie przewiduje także, że informacje, o których mowa w ust. 3 lit. b i ust. 4 lit. b i c, zawierają opis następujących cech każdego z podmiotów ADR:

• nazwa, dane kontaktowe i adres strony internetowej podmiotu ADR;
• koszty postępowania ADR, w stosownych przypadkach;
• język lub języki, w których postępowanie ADR może być prowadzone;
• średni czas trwania postępowania ADR;
• wiążący lub niewiążący charakter wyniku postępowania ADR;
• podstawy, na jakich podmiot ADR może odmówić rozpatrywania danego sporu zgodnie z art. 5 ust. 4 dyrektywy 2013/11/UE.

2.4. Rozpoznanie sprawy przez podmiot ODR

Platforma ODR automatycznie i niezwłocznie przekazuje skargę podmiotowi lub podmiotom ADR, z czego skorzystają strony zgodnie z ich uzgodnieniem. Podmiot ADR, któremu skarga została przekazana, niezwłocznie informuje strony o tym, czy zgadza się rozpatrywać ten spór, czy tego odmawia (co może uczynić zgodnie z art. 5 ust. 4 dyrektywy 2013/11/UE). Podmiot ADR, który zgodził się rozpatrywać spór, informuje również strony o swych przepisach proceduralnych oraz – w stosownych przypadkach – o kosztach danego postępowania w zakresie rozstrzygania sporu.

Zgodnie z art. 8 ust. 9 rozporządzenia w przypadku gdy w ciągu 30 dni kalendarzowych od przedłożenia formularza skargi strony nie osiągnęły porozumienia w sprawie podmiotu ADR lub gdy podmiot ADR odmawia rozpatrywania danego sporu, skarga nie jest dalej rozpatrywana. Strona skarżąca jest informowana o możliwości skontaktowania się z doradcą ds. ODR w sprawie ogólnych informacji o innych środkach dochodzenia roszczeń.

2.5. Wnioski

Rozporządzenie w sprawie ochrony konsumentów stanowi co najwyżej punkt wyjścia dla rozważań nad wymogami, jakie powinny spełniać systemy ODR w innych kontekstach, np. w obszarze zwalczania bezprawnych treści. Zarysowany model rozstrzygania sporów przedstawiony powyżej nadaje się przede wszystkim do systemu, w którym spory rozwiązywać mają podmioty trzecie, które jedynie przekazują pewne dane za pośrednictwem systemu ODR.

Innymi słowy, model rozstrzygania sporów konsumenckich w Internecie nie opiera się na filozofii rozwiązywania problemów za pomocą dedykowanej platformy internetowej, ale na przekazaniu sporu do podmiotów trzecich (ADR), które mogą, ale nie muszą podjąć się wyzwania rozstrzygnięcia sporu.

Taka architektura ma swoje zalety, w szczególności jeżeli z góry zakłada się, że system powinien funkcjonować we wszystkich krajach unijnych jednocześnie, a platforma ODR powinna służyć jako podstawowy mechanizm przekierowywania oraz wymiany informacji.

Natomiast nie jest to model nadający się dobrze do konstruowania krajowych systemów ODR opartych na bardziej scentralizowanej architekturze, w której z góry przewiduje się, że informacja nie wychodzi poza system do podmiotów trzecich, tylko arbitrzy i podmioty trzecie pracują w ramach tejże platformy. Dużo zagadnień szczegółowych musiałoby zostać jeszcze dookreślonych, aby można było zbudować pełnoprawny system rozstrzygania sporów w Internecie oparty na scentralizowanym informatycznie modelu rozwiązywania problemów prawnych w cyberprzestrzeni, takich jak:

• zawartość formularzy dla różnych kategorii spraw (w tym także z perspektywy RODO), w tym także ze względów dowodowych,
• sposób rozstrzygania sporów lub prowadzenia mediacji za pośrednictwem platformy,
• sposób dokumentowania głosowania i podejmowania decyzji, sposób przeprowadzania kontroli podjętych decyzji przez „drugą instancję” oraz
• sposób i zakres informacji przekazywanych na zewnątrz uczestnikom sporu, jak i publiczności.

Ważnym aspektem tworzenia ram architektonicznych dla tego typu systemów będzie uwzględnienie sposobu rekrutacji arbitrów, w tym dopuszczalność polegania na tzw. zaufanych stronach trzecich, np. organizacjach pozarządowych zajmujących się zwalczaniem patologii w cyberprzestrzeni czy kancelarii prawnych specjalizujących się w tych zagadnieniach. Niezmiernie istotnym zagadnieniem z perspektywy rozstrzygania sporów w obszarze wolności słowa w Internecie będzie także kwestia uznania tychże orzeczeń przez sądy krajowe, ale jest to obszar, na który trudno mieć jakikolwiek wpływ.

3. Podsumowanie

Wypracowanie modelu pozasądowego rozstrzygania sporów w Internecie na tle bezprawnych treści w Polsce w postaci jasno sformułowanej koncepcji systemu internetowego rozstrzygania sporów nadającej się do wdrożenia w postaci aplikacji internetowej pomogłoby rozpocząć realizację ambitnego celu unowocześniania wymiaru sprawiedliwości poprzez tworzenie niezależnych od państwowych systemów rozstrzygania sporów w sieci.

Wydaje się, że takie podejście jest niezbędne w dzisiejszych czasach, nie tylko ze względu na wymogi przewidziane w prawie unijnym, ale także ze względu na zmieniające się oczekiwania młodego pokolenia mieszkańców naszego kraju, wychowanych w erze wszechobecnego Internetu. Takiemu podejściu sprzyja także pandemia COVID-19, która dokonała przyspieszonej transformacji polskiej gospodarki i administracji do ery cyfrowej.

Przy założeniu pozyskania środków na wdrożenie pełnej wersji aplikacji i zbudowania sprawnej i samofinansującej się organizacji oceniającej bezprawne wpisy drogą elektroniczną realne stałoby się odciążenie sądów powszechnych i jednocześnie przybliżenie internautom praw obowiązujących w cyberprzestrzeni w odniesieniu do typowych naruszeń zgłaszanych w sieci, takich jak mowa nienawiści, zniesławienia, naruszenia prawa autorskiego, a także wypromowanie innowacyjnej usługi możliwej do skalowania na inne rodzaje naruszeń prawa oraz do innych krajów UE.

Realnym problemem dnia codziennego są dzisiaj naruszenia prawa w Internecie. Proponowany model mógłby się stać pierwszym krokiem w kierunku realizacji wizji sprawnego sądownictwa polubownego dotyczącego zagadnień bezprawnych treści internetowych.

Publikacja wydana w ramach grantu badawczego finansowanego przez NCN w ramach projektu „Model udostępniania treści w Internecie osobom z niepełnosprawnościami zgodnie z obowiązującym prawem krajowym i międzynarodowym oraz zasadami WCAG 2.0”, grant nr 2016/22/E/HS5/00434. Idea opisana w powyższym artykule została rozwinięta także na bazie grantu NCBiR „System rozstrzygania sporów dotyczących bezprawnych treści w Internecie (arbitraż elektroniczny)” finansowanego w ramach projektu Tango.