I. Uwagi ogólne

O d wielu lat trwają prace nad nowym kształtem Kodeksu cywilnego. Przykładem tego są chociażby prace Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego, która stosunkowo niedawno przedstawiła publicznie założenia przyszłego polskiego prawa cywilnego. Chodzi tutaj zwłaszcza o pisemne stanowisko przewodniczącego zespołu Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego ds. reformy prawa spadkowego prof. M. Pazdana, w którym wstępnie przyjęto uregulowania testamentu wspólnego. Jest to niejako odpowiedź na pojawiającą się coraz większą liczbę postulatów zachęcających do dopuszczenia testamentów wspólnych, a także jest wyrazem liberalizacji poglądów judykatury w tym zakresie.

Podkreślić trzeba, że instytucja testamentów wspólnych znana była już w prawie rzymskim. Jednakże, tak jak obecnie, była przedmiotem licznych dyskusji, poglądy głoszone przez glosatorów oraz komentatorów były bowiem zupełnie odmienne. Dlatego też, ze względu na brak możliwości traktowania każdego z takich oświadczeń woli jako unitas actus, testament wspólny nie został uregulowany w kodyfikacji Justyniana.M. Rzewuski, Wspólne testamenty holograficzne, R. Pr. 2012, nr 1, s. 8 D.

II. Rys prawnoporównawczy

Przed przystąpieniem do analizy testamentów wspólnych zasadne jest zaprezentowanie aktualnego stanu prawnego w tym zakresie w innych systemach prawnych. Sytuacja tejże instytucji nie jest jednolita, gdyż wynika z różnych tradycji i koncepcji. Podkreślić jednak należy, że albo dopuszcza się testamenty wspólne, albo też wprowadza się zakaz ich stosowania.

W prawie francuskim, zgodnie z art. 968¹ k.c.,Code civil francais z 21 marca 1804 r. zakazane jest sporządzanie testamentu przez dwie lub więcej osób niezależnie od tego, czy ustanowiony został na rzecz osoby trzeciej, czy wzajemny. W orzecznictwie dopuszczono jednak sytuację, w której dwa testamenty sporządzono razem w jednym dokumencie, lecz zostały podpisane przez każdego ze spadkodawców. Podobna sytuacja normatywna ma miejsce w Belgii, gdzie art. 968 k.c.Code civil belge z 21 marca 1804 r. bazuje na kodeksie Napoleona. Aczkolwiek odróżnia się testament wspólny z punktu widzenia formalnego, czyli jeden dokument zawierający rozrządzenia mortis causa więcej niż jednej osoby, i materialnego, czyli testament lustrzany identyczny w swojej treści. Zakaz w całości dotyczy wyłącznie pierwszej formy, natomiast odnośnie do drugiej formy dopuszcza się go tylko wtedy, gdy postanowienia takiego testamentu nie są tak zależne od siebie, że żaden nie może być jednostronnie odwołany. Ponadto testamenty wspólne zabronione są w prawie holenderskim – 977¹ k.c.,Burgerlijck Wetbock z 1 października 1838 r. w prawie rosyjskim – art. 1118 ust. 4³ k.c.,Гражданский кодекс Российской Федерации, ГкРФ z 23 kwietnia 1964 r. prawie włoskim – art. 589⁵ k.c.,Codice civile z 1942 r. czy też prawie węgierskim – § 644⁷ k.c.,Ustawa nr V z 11 lutego 2013 r..K. Osajda, Testamenty wspólne, Warszawa 2005, s. 19.

W Hiszpanii sytuacja prawna jest złożona, gdyż instytucja ta jednocześnie jest zakazana, jak i dozwolona. W powszechnym prawie hiszpańskim, a dokładniej w art. 669 k.c.,Código Civil z 24 lipca 1989 r. uregulowano zakaz, zgodnie z którym dwie osoby albo większa liczba osób nie mogą wspólnie testować, lub w jednym dokumencie, choćby robiły to dla pożytku wzajemnego czy na korzyść osoby trzeciej. Odstępstwem od tegoż zakazu jest sytuacja sporządzenia kilku testamentów indywidualnych, które zawierają wspólne wytyczne albo rozrządzenia zależne. Takie testamenty uważa się za jeden dokument – testament wspólny, jako skuteczne narzędzie dokonywania rozrządzeń na wypadek śmierci. Tymczasem, na mocy art. 149 ust. 1 pkt 1A hiszpańskiej Konstytucji, Wspólnoty Autonomiczne posiadają kompetencje do stanowienia swojego własnego prawa. Dlatego też testament wspólny występuje w Nawarze, Galicji, Aragonii oraz Kraju Basków.R. Niemotko, Dopuszczalność testamentu wspólnego na terenie Hiszpanii, Zeszyt Naukowy Naukowego Prawa Cywilnego, „Vademecum spadkowe – kto dziedziczy całość, a kto połowę?”, Wrocław 2015, s. 61–63. Niemniej jednak w Hiszpanii wyróżnia się trzy typy testamentu wspólnego. Pierwszy polegający na tym, że testatorzy udają się do notariusza i w tym samym czasie testują, składając swoje oświadczenia ostatniej woli jeden po drugim. W drugim testatorzy testują w tym samym czasie, rozrządzając majątkiem wspólnym, ale bez znaczenia jest, czy rozrządzenia są wzajemnie zależne. Trzeci typ hiszpańskich testamentów wspólnych, zwany korespektywnym, to taki, w którym żaden z testatorów nie rozporządziłby swoim majątkiem, gdyby drugi nie zrobił tego samego.

Również w prawie niemieckim wyróżnia się trzy rodzaje testamentów wspólnych. Są nimi, po pierwsze, testament jednoczesny, zwany formalnym (Gleichzeitig), w którym to do wspólności testowania dochodzi w przypadku zamieszczenia rozrządzeń w jednym testamencie, bez obowiązku jednoczesnego powiązania treści. Po drugie, testament wzajemny (Reziprok), gdzie małżonkowie czynią się wzajemnie spadkobiercami czy dokonują na swoją rzecz wzajemnych darowizn, przy czym ważność rozrządzeń nie zależy od siebie nawzajem. Po trzecie, testament korespektywny, zwany współzależnym, prowadzący do powstania wspólności spadku, a ważność jednego z rozrządzeń małżonków zależna jest od ważności drugiego.M. Rzewuski, Wspólne, s. 8 D.

Odnośnie do prawa szwajcarskiego to testamenty wspólne nie są wprost uregulowane. Zgodnie z art. 512 ZGB Schweizerisches Zivilgesetzbuch z 10 grudnia 1907 r.spadkodawcy mogą sporządzić pakty testamentowe, które przybierają formę publicznego testamentu. Strony sporządzają je poprzez złożenie wspólnych oświadczeń woli przed urzędnikiem, następnie dokument taki spisuje się, podpisuje w obecności dwóch świadków. Wyróżnia się dwa pakty: pozytywne i negatywne. W pozytywnych strony przeznaczają sobie lub osobie trzeciej spadek lub zapis i jest to zobowiązanie wzajemne. Negatywny natomiast to zrzeczenie się dziedziczenia przez potencjalnego spadkobiercę lub też sprzedanie praw do swojego dziedziczenia.European succession laws, ed. Hayton D., Jordan Publishing Ltd, United Kingdom 2002, s. 434–497.

W prawie maltańskim odnaleźć można instytucję o nazwie unica charta, przypominającą testament wspólny.Tamże, s. 31. Taki akt pozwala zachować majątek wspólny po śmierci jednego z małżonków temu, który przeżył drugiego, dlatego też sporządzić go mogą wyłącznie małżonkowie.

W Danii natomiast wprost wprowadzono możliwość sporządzania testamentów wspólnych przez dwie lub więcej osób niezależnie od wymogu jakichkolwiek związków między tymi osobami, a także niezależnie od treści postanowień takiego testamentu.Tamże, s. 190.

Tymczasem w prawie austriackim, zgodnie z § 583 ABGB,Allgemeines bürgerliches Gesetzbuch z 1 czerwca 1811 r. wprowadzono zasadę, że jedno i to samo pismo, obejmujące rozporządzenie ostatniej woli, służy tylko jednemu spadkodawcy. Co do małżonków wprowadzono jednak dwa wyjątki, które znajdują się w rozdziale o kontraktach małżeńskich. Pierwszy to kontrakt dziedziczenia (§ 1249 ABGB), który mogą zawrzeć wyłącznie małżonkowie w formie aktu notarialnego. Przedmiotem takiego kontraktu jest przyszły spadek lub też jego część. Drugi wyjątek został nazwany wprost testamentem wspólnym. Zgodnie z treścią § 1248 ABGB małżonkom wolno w jednym i tym samym testamencie ustanowić za dziedziców siebie samych nawzajem lub też osoby trzecie.

III. Rodzaje testamentów wspólnych

Wyróżnić można kilka rodzajów testamentów, które w zależności od koncepcji traktowane są jako wspólne. Pierwszy podział dotyczy treści testamentu i zaliczyć można do niego:

1. testamenty wzajemne, gdzie dwie osoby dokonują rozrządzeń na swoją rzecz, np. mąż w swoim samodzielnym formalnie akcie ostatniej woli powołuje żonę do całości spadku i podobnie żona w swoim samodzielnym formalnie akcie ostatniej woli powołuje do spadku męża;
2. testamenty korespektywne, w których ważność rozrządzeń jednego ze spadkobierców uzależniona jest od ważności rozrządzeń drugiego;K. Przybyłowski, Niedopuszczalność wspólnych testamentów, Studia Cywilistyczne, t. IV, Kraków 1963, s. 7–8.
3. testamenty jednoczesne, w których jest wspólność aktu testowania, a których treść aktów ostatniej woli nie jest istotna, gdyż mogą zawierać różne dyspozycje, np. małżonkowie sporządzają w jednym dokumencie jeden testament pod względem formalnym, ale ich rozrządzenia mogą być całkiem od siebie niezależne.K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz 2017, wyd. 15, art. 942 k.c., Legalis.

Wobec kłopotów ze zdefiniowaniem testamentów wspólnych, które omówione zostaną w kolejnym punkcie, wydaje się, że można wyróżnić także drugi podział testamentów wspólnych, a mianowicie na:

1. testamenty wspólne materialnie, w których wspólność dotyczy ich treści, do których należą testamenty wzajemne i korespektywne;
2. testamenty wspólne formalnie, w których wspólność dotyczy formy, np. sporządzone w tym samym dokumencie.Tamże.

IV. Pojęcie testamentu wspólnego

W polskim prawie spadkowym, stosownie do art. 942 k.c., zakazane jest sporządzanie testamentów wspólnych. Niedopuszczalne jest więc połączenie oświadczeń ostatniej woli dwóch lub więcej osób w jednym dokumencie. Jednakże już samo pojęcie testamentu wspólnego może w praktyce nasuwać wątpliwości. Problem napotkać można już w momencie zdefiniowania terminu „testament” ujętego w art. 942 k.c., jest to bowiem zagadnienie niejednoznaczne.K. Przybyłowski, Niedopuszczalność, s. 18. Przyjmuje się jednak, że słowo „testament” używane jest w dwojakim znaczeniu. Po pierwsze, oznacza czynność prawną, przez którą testator określa losy swojego majątku na wypadek śmierci. Po drugie, pojęciem tym określa się dokument, w którym zawarte jest oświadczenie testatora.E. Skowrońska-Bocian, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, wyd. X, 2011, art. 942 k.c., pkt 2. Dopuszcza się jeszcze znaczenie testamentu jako formy składanego oświadczenia woli.K. Osajda, Testamenty, s. 66. Próbę dokonania analizy powyższych rozbieżności podejmuje K. Osajda, który zwraca uwagę, że czym innym jest czynność prawna, a czym innym oświadczenie woli i jego forma. Forma natomiast nie musi być tożsama z czynnością prawną. W związku z tym, że każde oświadczenie woli, aby zostało uzewnętrznione, musi przyjąć jakąś formę. Dlatego też uznaje, że zastosowane w art. 942 k.c. słowo „testament” nie oznacza ani czynności prawnej, ani dokumentu, ale formę oświadczenia woli jako element czynności prawnej.Tamże, s. 67–68. Sąd Najwyższy natomiast wyprowadza wniosek, zgodnie z którym ustawodawca w art. 942 k.c. posługuje się wyrazem „testament” w znaczeniu dokumentu obejmującego testament.Uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego – Izba Cywilna – zasada prawna z dnia 22 marca 1971 r., III CZP 91/70, OSNCP 1971, nr 10, poz. 168. Przyjąć jednak należy, że pod pojęciem „testament” mieści się dokument, który zawiera oświadczenie ostatniej woli spadkodawcy (a więc testament jako czynność prawną) i stanowi konstytutywny element jednej z form testamentu uregulowanych w Kodeksie cywilnym.J. Ciszewski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. II, 2014, pkt 2, Legalis. Testamentem wspólnym zatem może być oświadczenie woli złożone wspólnie przez co najmniej dwie osoby, jak też dokument zawierający tak złożone oświadczenie woli.A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki, wyd. IV, art. 942 k.c., pkt 2, Legalis.

V. Dopuszczalność testamentów wspólnych w prawie polskim

Jak już wspomniano, art. 942 k.c. ustanawia zakaz sporządzania testamentów wspólnych, a więc takich, które zawierałyby oświadczenie ostatniej woli więcej niż jednej osoby. Spadkodawcy nie mogą zatem w jednym dokumencie składać wspólnych oświadczeń, zawierających dyspozycje odnoszące się do ich majątku po śmierci testatorów, nawet wówczas, gdy rozrządzenia te dotyczą prawa lub majątku wspólnego. Unormowanie to wypływa z zasady favor testamenti i ma na celu wykluczenie wpływu osób trzecich na rzeczywistą wolę spadkodawcy.

Powyższe potwierdza Sąd Najwyższy, przyjmując, że dokument będący testamentem nie może pod rygorem nieważności zawierać rozporządzeń ostatniej woli więcej aniżeli jednej osoby. Nie ma bowiem przepisu, który by w wyjątkowych wypadkach, zwłaszcza gdy testator przy sporządzaniu testamentu nie znał przepisów prawa, przyznawał testamentowi moc obowiązującą mimo niezastosowania się do zakazu testamentów wspólnych.Orzeczenie Sądu Najwyższego z 31 maja 1960 r., 2 CR 539/60, OSNCK 1961, nr 2, poz. 55, LEX nr 115630. Orzeczenie to dotyczyło jednak nieobowiązującego już art. 74 Prawa spadkowego, toteż obecnie stanowisko Sądu Najwyższego w tym zakresie jest podobne, według bowiem art. 942 k.c. dokument obejmujący testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy.Uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego – Izba Cywilna – zasada prawna z dnia 22 marca 1971 r., III CZP 91/70, OSNCP 1971, nr 10, poz. 168.

Odstępstwa od zakazu wynikającego z art. 942 k.c. również znalazły odzwierciedlenie w orzecznictwie Sądu Najwyższego, któremu kilkakrotnie przyszło mierzyć się z problematyką testamentów wspólnych. Spośród licznych wskazać jednak należy przyjętą przez Sąd Najwyższy zasadę prawną, zgodnie z którą nieważność testamentu przewidzianego w art. 951 k.c. (alograficznego), spowodowana zamieszczeniem w nim rozrządzeń dwóch spadkodawców (art. 942 k.c.), nie stanowi przeszkody do uznania oświadczeń woli złożonych przez tych spadkodawców za dwa oddzielne testamenty ustne.Tamże. Konwersja natomiast testamentu alograficznego i uznanie go za ważny testament ustny (952 k.c.) możliwa jest tylko wówczas, gdy spełnione są wszystkie przesłanki ważności testamentu ustnego.Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 12 stycznia 2007 r., IV CSK 257/06.  Takie rozwiązanie możliwe jest głównie dzięki zasadzie favor testamenti, przy uwzględnieniu faktycznych zamiarów testatorów. Ponadto wpływ ma niewątpliwie tendencja liberalizowania zakazu wynikającego z art. 942 k.c.

Trudno się nie zgodzić ze stanowiskiem stwierdzającym, że w doktrynie niewiele powiedziano odnośnie do dopuszczalności testamentów wspólnych w prawie polskim, gdyż panuje communis opinio doctorum co do ich zakazu. Co więcej – brakuje rozróżnienia sytuacji abstrakcyjnej i konkretnej wykładni prawa, a zajęte stanowiska są mocno dogmatyczne, z jednoczesnym brakiem możliwości ich modyfikacji w zależności od konkretnych stanów faktycznych.K. Osajda, Testamenty, s. 69. W doktrynie panuje głównie pogląd, według którego sporządzenie testamentu wspólnego skutkuje ex lege nieważnością, gdzie niemożliwa jest konwersja takiego rozrządzenia w ważny testament.

Odmienne stanowisko prezentują nieliczni przedstawiciele doktryny, należy się do niego przychylić. K. Przybyłowski uważa, że zakaz uregulowany art. 942 k.c. jest niezrozumiały w stosunkach między małżonkami, ponieważ mogą oni wspólnie inter vivos dokonywać czynności prawnych, a ex lege tworzy się ustawowa wspólność majątkowa małżeńska.K. Przybyłowski, Niedopuszczalność, s. 3–4. Zgodzić się też trzeba z A. Szpunarem, który wskazuje anachroniczność art. 942 k.c. w zakresie zakazu wspólnego testowania przez małżonków,A. Szpunar, Recenzja: Elżbieta Skowrońska, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, Warszawa 1995, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 1995, nr 2, s. 605. jak i z M. Niedośpiałem, dostrzegającym potrzebę uregulowania tychże testamentów wspólnych małżonków.M. Niedośpiał, Testament w polskim prawie cywilnym. Zagadnienia ogólne, Bielsko-Biała 1999, s. 30. K. Osajda natomiast stoi na stanowisku, że stan legis latae co do regulacji testamentów wspólnych budzi powszechne niezadowolenie, co – z jednej strony – nie powinno pozostać bez wpływu na wykładnię art. 942 k.c., a z drugiej strony skłania do postawienia wniosków o zmianę prawa. Dodatkowo w sposób ciekawy wyróżnia cztery koncepcje w dyskusji o przyszłości art. 942 k.c. Pierwsza – koncepcja konserwatywna – zakłada, że obecna regulacja jest prawidłowa, a ograniczenie zakazu testamentów wspólnych do testamentów wspólnych formalnie to rozwiązanie kompromisowe, które należy zachować. Druga – koncepcja minimalistycznych zmian – postuluje, aby wprowadzić testamenty wspólne, jednakże wyłącznie dla małżonków. Podaje, że w Niemczech, gdzie wspólne testamenty małżonków są dopuszczalne, szacuje się, że od połowy do 2/3 sporządzanych przez małżonków aktów ostatniej woli to testamenty wspólne. Trzecia koncepcja – maksymalistyczna – opowiada się za pełnym uregulowaniem testamentów wspólnych w polskim systemie prawnym. W końcu koncepcja interpretacyjna – przyjmująca, że regulacja testamentów wspólnych jest zbędna, należy bowiem jedynie usunąć z Kodeksu cywilnego art. 942 k.c. i poddać testamenty wspólne zwykłym regułom interpretacyjnym.K. Osajda (red.), Kodeks cywilny.

VI. Transgraniczne testamenty wspólne

Omówienia wymaga jeszcze jedna rzecz, a mianowicie kwestia sporządzenia transgranicznych testamentów wspólnych przez polskich obywateli, stosunkowo często bowiem sądy są zmuszone oceniać ważność testamentów wspólnych sporządzonych przez polskich obywateli za granicą, zwłaszcza tam, gdzie taki rodzaj aktów ostatniej woli jest dopuszczalny. Tak jak zostało już wcześniej wspomniane, w wielu krajach, tak jak i w Polsce, testamenty wspólne są nieważne. Jednakże niektóre systemy prawne pozwalają sporządzać testamenty wspólne bądź tylko osobom powiązanym ze sobą określonym stosunkiem rodzinnym, np. prawo niemieckie dopuszcza testamenty wspólne sporządzone przez małżonków, bądź wszystkim osobom mającym zdolność testowania. W pierwszej kolejności trzeba zaznaczyć, że tak długo jak testament będzie testamentem w rozumieniu konwencji haskiej z 5 października 1961 r. dotyczącej kolizji praw w przedmiocie formy rozrządzeń testamentowych, jego forma będzie podlegała prawu właściwemu wskazanemu konwencją haską, gdyż ma ona pierwszeństwo przed rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego; a tym samym jego postanowienia nie mogą zawężać zakresu jej zastosowania. Niemniej jednak dla oceny ważności testamentu wspólnego z udziałem obywatela polskiego kluczowe znaczenie ma też określenie, czy zakaz testamentów wspólnych wynikający z art. 942 k.c. ma charakter materialnoprawny, czy też formalny. Niestety przedmiotowa konwencja haska, obejmująca swym zakresem testamenty wspólne, tego nie rozstrzyga. Jeśli przyjąć, że ten pierwszy, to zawsze zgodnie z lex successionis zastosowanie będzie miało prawo właściwe dla ważności rozrządzeń na wypadek śmierci, a zatem prawo polskie, które w art. 66a stanowi, iż prawem właściwym dla spraw spadkowych jest rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego. Jeżeli natomiast przyjmie się, że zakaz testamentów wspólnych ma charakter formalny, to w miejsce polskiego prawa międzynarodowego prywatnego znajdzie zastosowanie konwencja haska z 5 października 1961 r. dotycząca kolizji praw w przedmiocie formy rozrządzeń testamentowych. Toteż i samą dopuszczalność testamentu wspólnego należy rozstrzygać w dwojaki sposób. Pierwszy – w którym rozpatrując, czy co najmniej dwie osoby mogą sporządzić testament w jednym dokumencie, zgodnie z prawem właściwym dla formy, czyli konwencją haską z 5 października 1961 roku. Drugi – badając kwestię związanych następstw w postaci ograniczenia odwołalności tak połączonych testamentów oraz ich wzajemnego uzależnienia, gdzie decydować będzie prawo właściwe dla ważności rozrządzeń mortis causa, czyli rozporządzenie spadkowe nr 650/2012. Zatem istotne jest, ażeby rozstrzygnąć, czy przepisy o testamentach wspólnych dotyczą dopuszczalności połączenia w jednym dokumencie testamentów kilku osób, czy też wykraczają poza kwestię wspólnego dokumentu. Wydaje się jednak, że zastosowanie konwencji do oceny ważności aktów ostatniej woli sporządzonych wspólnie przez polskich obywateli za granicą będzie najlepszym rozwiązaniem, dlatego że może pozwolić to na utrzymanie ważności testamentu, na przykład gdy będzie on sporządzony w Niemczech zgodnie z prawem niemieckim, dopuszczającym istnienie testamentów wspólnych. Oznacza to też, że wynikający z art. 942 k.c. zakaz może być w wypadkach testatorów posiadających obywatelstwo polskie każdorazowo wyparty przez regulacje innego porządku prawnego, dopuszczającego sporządzanie testamentów wspólnych, o ile prawo takie może znajdować zastosowanie.

VII. Propozycje wprowadzenia testamentu wspólnego do prawa polskiego

Tak jak wspomniano na początku, Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego ds. reformy prawa spadkowego wypracowała propozycję uregulowania testamentu wspólnego w polskim prawie.M. Pazdan, Wybrane projektowane zmiany w prawie spadkowym, (w:) Nowy kodeks cywilny odpowiedzią na wyzwania współczesności, Warszawa 9–10 kwietnia 2015 roku (materiały konferencyjne), s. 4–5. Prezentuje się ona w następujący sposób.Tamże.

Alternatywne propozycje brzmienia art. A to:

1. Na wstępie proponuje się przepis ogólny poprzedzający następne, o treści: „Testament wspólny obejmuje rozrządzenia  małżonków objęte jednym dokumentem”.

2. Art. A. W testamencie wspólnym małżonkowie mogą ustanowić siebie nawzajem spadkobiercami (testament wzajemny) lub ustanowić spadkobiercami po każdym z nich inne osoby. Mogą też dokonać innych rozrządzeń, dla których właściwym miejscem jest testament.

Alternatywne propozycje brzmienia art. A to:

a) Art. A. Małżonkowie mogą ustanowić spadkobiercami siebie nawzajem lub inne osoby (testament wspólny).

b) Art. A. Małżonkowie mogą wspólnie rozrządzić na wypadek śmierci (testament wspólny).

3. Art. B. 

§ 1. Do sporządzenia testamentu wspólnego w formie własnoręcznej wystarczy, że jedno z małżonków sporządzi testament zgodnie z wymaganiami przewidzianymi dla testamentu własnoręcznego, a drugi małżonek doda do niego własne oświadczenie, że ten testament ma być uważany także za jego testament. Oświadczenie to powinno być w całości napisane pismem ręcznym, podpisane i opatrzone datą.

§ 2. Testament wspólny może być sporządzony również w formie aktu notarialnego.

4. Art. C. Zapis zwykły ustanowiony w testamencie wspólnym w razie wątpliwości poczytuje się za wymagalny z chwilą śmierci drugiego małżonka.

5. Art. D. Testament wspólny traci moc w razie rozwiązania małżeństwa przez rozwód lub orzeczenia separacji przed śmiercią jednego z małżonków lub gdy pozostały przy życiu małżonek zostanie wyłączony od dziedziczenia po zmarłym wcześniej małżonku na podstawie art. 940.

6. Art. E.

§ 1. Każdy z małżonków może za życia obojga małżonków odwołać swoje rozrządzenia zamieszczone w testamencie wspólnym.

§ 2. Jeżeli z treści testamentu wspólnego lub z okoliczności towarzyszących jego sporządzeniu wynika, że rozrządzenia jednego z małżonków nie zostałyby dokonane bez rozrządzeń drugiego, to odwołanie swoich rozrządzeń przez jednego z małżonków albo ich nieważność pociągają za sobą bezskuteczność rozrządzeń drugiego małżonka.

§ 3. Pozostały przy życiu małżonek może odwołać swoje rozrządzenia zamieszczone w testamencie wspólnym, jeżeli złożył oświadczenie o odrzuceniu spadku przypadającego mu na podstawie testamentu wspólnego po zmarłym wcześniej małżonku.

Propozycja alternatywna § 2:

Odwołanie swoich rozrządzeń przez jednego z małżonków albo ich nieważność pociągają za sobą bezskuteczność rozrządzeń drugiego małżonka, jeżeli z treści testamentu wspólnego lub z okoliczności towarzyszących jego sporządzeniu wynika, że rozrządzenia jednego z małżonków nie zostałyby dokonane bez rozrządzeń drugiego.

7. Art. F.

§ 1. Odwołanie testamentu wspólnego przez obojga małżonków może nastąpić w formie wymaganej dla sporządzenia testamentu.

§ 2. Za życia obojga małżonków każdy z nich może odwołać testament wspólny w oświadczeniu złożonym drugiemu małżonkowi na piśmie z podpisem i datą notarialnie poświadczoną.

§ 3. Po śmierci jednego z małżonków odwołanie rozrządzeń dokonanych w testamencie wspólnym przez małżonka pozostałego przy życiu może nastąpić w testamencie sporządzonym przez tego małżonka.

Propozycja alternatywna § 3:

O ile małżonkowie nie postanowili inaczej w testamencie wspólnym, po śmierci jednego z małżonków odwołanie rozrządzeń dokonanych w testamencie wspólnym przez małżonka pozostałego przy życiu może nastąpić tylko w testamencie sporządzonym przez tego małżonka.

J. Górecki stoi na stanowisku, że propozycja dopuszczenia testamentów wspólnych jest kontrowersyjna i do zaakceptowania są jedynie testamenty wspólne małżonków, w których ustanawiają siebie nawzajem spadkobiercami albo też oboje wskazują tego samego spadkobiercę/spadkobierców, ale wymaga to jeszcze dopracowania.J. Górecki, Uwagi do pisemnej wersji wystąpienia prof. dr. hab. Maksymiliana Pazdana pt. „Wybrane projektowane zmiany w prawie spadkowym”, www.rejent.com.pl/plik/sysPlikNew/2456 [2017.02.17].

Jak nietrudno zauważyć, powyższa propozycja instytucji testamentów wspólnych w polskim prawie spadkowym bazuje przede wszystkim na konstrukcji występującej w niemieckim BGB. Z punktu widzenia celowościowego powyższe założenia są jak najbardziej słuszne i powinny w najbliższym czasie znaleźć miejsce w Kodeksie cywilnym.