I. Uwagi ogólne

Od wielu lat trwają intensywne prace nad nowym kształtem Kodeksu cywilnego. Niestety trudno jest się doszukiwać zmian dotyczących spadków, a przede wszystkim zmian odnoszących się do dysponowania majątkiem na wypadek śmierci. W związku z powyższym czy aktualny stan prawny w tym zakresie uznać należy za przestarzały? Nie do końca, jednakże na pewno daleki jest od społecznych oczekiwań oraz wyzwań stawianych przez współczesny obrót prawny.

Wyrazem powyższego było przygotowanie projektów o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw – druk sejmowy nr2116Projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 2116) z dnia 29 maja 2009 r. z 29 maja 2009 r. oraz druk sejmowy nr 4124 Projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 4124) z dnia 7 marca 2011 r.z 7 marca 2011 r., których celem było wprowadzenie do polskiego prawa cywilnego instytucji darowizny na wypadek śmierci.

Czym jest przedmiotowa instytucja donatio mortis causa? Otóż definiuje się ją jako umowę, na mocy której darczyńca zobowiązuje się do nieodpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. To umowa obligacyjna, jednostronnie zobowiązująca, przysparzająca, kauzalna, zawierana inter vivos, której skuteczność może zostać uzależniona od warunku lubterminuOpinia prawna w sprawie projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 4124), Warszawa 2011, s. 2. .

Zastanawiając się nad szczegółowym kształtem tejże instytucji, można wyodrębnić trzy teoretyczne modele: pierwszy, zgodnie z którym darczyńca może w drodze umowy przenieść własność oznaczonej rzeczy na obdarowanego, zastrzegając zachowanie jej posiadania do swojej śmierci; drugi, gdzie darczyńca oświadcza, że przeniesie własność oznaczonej rzeczy na obdarowanego w chwili śmierci darczyńcy; trzeci wreszcie to zastrzeżenie w umowie darowizny, że wywołuje ona skutki prawne w momencie śmierci darczyńcyA. Dyoniak, Ochrona rodziny w razie śmierci jednego z małżonków, Warszawa–Poznań 1990, s. 97. . 

Wydaje się zatem, że przedmiotowa darowizna ograniczona powinna być nie tylko terminem początkowym – „gdy umrze darczyńca”, ale także warunkiem zawieszającym – gdzie obdarowany musi przeżyć darczyńcę (jako zdarzenie przyszłe, przedmiotowo niepewne)M. Niedośpiał, Darowizna na wypadek śmierci, PiP 1987, z. 11, s. 52. , tudzież cechą łączącą obydwa powyższe warunki winno być pozostawanie przedmiotu darowizny w majątku darczyńcy do chwili jego śmierci A. Dyoniak, Ochrona rodziny, s. 97..

II. Rys prawnoporównawczy

Dokonując przeglądu rozwiązań dotyczących darowizn na wypadek śmierci w wybranych obcych systemach prawnych, należy wskazać, że instytucja ta dopuszczalna jest w takich krajach, jak Niemcy, Szwajcaria, Austria czy Holandia.

W pierwszym z wymienionych – prawie niemieckim – darowizna na wypadek śmierci dopuszczalna jest w § 2301 Bürgerliches GesetzbuchBürgerliches Gesetzbuch (BGB), 18.08.1896, zuletzt geändert durch Art. 1 G v. 22.7.2014. . Jako takie traktowane są jedynie umowy zawarte pod warunkiem zawieszającym, gdzie obdarowany musi przeżyć darczyńcę. Dopuszcza się tutaj także ograniczenie jej skuteczności przez wskazanie przyczyn śmierci darczyńcy. W przypadku braku wyraźnego lub dorozumianego zastrzeżenia uznaje się, że strony dokonały darowizny inter vivos. Tymczasem jeżeli darczyńca przeżyje obdarowanego, umowa staje się bezskuteczna i może on swobodnie dysponować przedmiotem darowizny8 J. Górecki, Umowa darowizny, „Rejent” 2006, nr 2, s. 29–30. .

W prawie szwajcarskim art. 245 ObligationenrechtFünfter Teil: Obligationenrecht vom 30. März 1911 (Stand am 1. Juli 2014). stanowi, że darowizny, które mają zostać wykonane po śmierci darczyńcy, podlegają przepisom o rozrządzeniach na wypadek śmierci, a dokładniej rzecz biorąc – przepisom o formie umów dziedziczenia0 J. Górecki, Umowa darowizny, s. 31–32..

Darowizna na wypadek śmieci dopuszczalna jest również w Austrii na mocy § 956 kodeksu cywilnego austriackiegoAllgemeines bürgerliches Gesetzbuch (ABGB), 01.01.1812, JGS Nr. 946/1811, I Nr. 33/2014., zgodnie z którym umowa ta traktowana jest zasadniczo jako zapis, gdzie wykonanie jej następuje dopiero po śmierci darczyńcy. Niezbędne jest jednak spełnienie następujących dwóch przesłanek: obdarowany musi przyjąć darowiznę, a darczyńca zrzec się w sposób wyraźny prawa do jej odwołania oraz wręczyć obdarowanemu odpowiedni pisemny dokument.A. Doliwa, Umowy dotyczące spadku, (w:) System Prawa Prywatnego, t. X, red. B. Kordasiewicz, Warszawa 2009, s. 919.

Od 1 stycznia 2003 r. darowizny na wypadek śmierci dopuszczalne są także w kodeksie cywilnym holenderskim. Do ważności takiej umowy niezbędne jest jednak dopełnienie formy aktu notarialnego. Natomiast jeżeli darowizna ma być wykonana po śmierci darczyńcy, traktuje się ją podobnie jak zapis zwykły.J. Górecki, Umowa darowizny, s. 33.

III. Dopuszczalność darowizny mortis causa w prawie polskim

Kwestia dopuszczalności darowizny mortis causa na gruncie prawa polskiego wywołuje w doktrynie wątpliwości. Prezentowane są zarówno poglądy wskazujące na niedopuszczalność zawarcia jej, jak i zezwalające na nią. Wydaje się, że rozważania dotyczące dopuszczalności należałoby w szczególności podjąć w kontekście zakazów wynikających z art. 941 oraz art. 1047 Kodeksu cywilnego.

W pierwszej kolejności odnosząc się do zakazu zawartego w art. 941 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można tylko przez testament, przedmiotową niepewność usuwa brzmienie uchwały Sądu Najwyższego z 13 grudnia 2013 r. pod sygnaturą III CZP 79/13. W ocenie sądu „celem umowy darowizny mortis causa jest rozrządzenie majątkiem przez darczyńcę na rzecz obdarowanego, które ma stać się skuteczne właśnie z chwilą śmierci darczyńcy. Jest to zatem niewątpliwie rozrządzenie majątkiem na wypadek śmierci w drodze innej czynności prawnej niż testament”. W uzasadnieniu wskazano wykładnię systemową, według której umiejscowienie art. 941 w księdze czwartej Kodeksu cywilnego oznacza „niedopuszczalność odnoszenia tego przepisu do innych działów prawa cywilnego”. Zatem skoro umowa darowizny jest czynnością z zakresu prawa zobowiązań, to zakaz zawierania umów będących czynnościami mortis causa nie ma zastosowania do czynności inter vivos. Ponadto Sąd Najwyższy stoi na stanowisku, że umowa ta wywiera skutek w chwili jej zawarcia, przez co wiąże strony i nie może być swobodnie odwołana, a jej odwołanie jest możliwe wyłącznie na podstawie przepisów o darowiźnie.

Wydaje się zatem, że w momencie związania się przez strony przedmiotową darowizną skutki prawne występują już za życia darczyńcy, dlatego nie można tej czynności rozrządzenia majątkiem zaliczyć do grupy mortis causa, tylko inter vivos.

Znamienne wydaje się być stwierdzenie tegoż sądu, że „wbrew swojej nazwie, darowizna na wypadek śmierci jest czynnością zawieraną inter vivos, a nie mortis causa”Uchwała Sądu Najwyższego z 13 grudnia 2013 r., III CZP 79/13..

W drugiej kolejności rozważenia wymaga kwestia, czy zawarcie umowy darowizny na wypadek śmierci narusza zakaz z art. 1047 Kodeksu cywilnego. Przepis ten zabrania zawierania umów o spadek po osobie żyjącej i jest on wyrazem reguły, że tylko dziedziczenie jest podstawą wejścia spadkobiercy w ogół praw i obowiązków spadkodawcy. Natomiast umowy naruszające ten zakaz są bezwzględnie nieważne.

W tym miejscu również należy przytoczyć powyższą uchwałę o sygnaturze III CZP 79/13, w której stwierdzono, że darowizna mortis causa może być uznana za umowę o spadek po osobie żyjącej w rozumieniu art. 1047 Kodeksu cywilnego wtedy, kiedy przedmiot takiej darowizny obejmuje cały spadek albo jego ułamkową część. Z kolei „w innych wypadkach, gdy przedmiotem darowizny są konkretne rzeczy lub prawa, takiej umowy nie można uznać za umowę o spadek, choćby te rzeczy lub prawa wyczerpywały cały albo prawie cały majątek darczyńcy. Artykuł 1047 Kodeksu cywilnego zabrania bowiem zawierania umów, które przewidywałyby przejście ich przedmiotu w drodze sukcesji uniwersalnej – jako ogółu rzeczy lub praw tworzących jedną masę majątkową (spadek). Tymczasem zawarcie umowy darowizny zawsze tworzy podstawę do przejścia jej przedmiotu wyłącznie w drodze sukcesji syngularnej”Ibidem.

Sąd Najwyższy dostrzega także, że w polskim systemie prawnym istnieją przepisy pozwalające na dyspozycję konkretnymi składnikami majątku na wypadek śmierci. Charakterystycznym tego przykładem, będącym w istocie postacią darowizny na wypadek śmierci, jest przewidziane w art. 56 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe prawo do wskazania w umowie rachunku bankowego, komu mają przypaść środki na tym rachunku zgromadzone na wypadek śmierci uprawnionego do rachunku. Trudno jest się zatem doszukiwać naruszenia dyspozycji wynikającej z przepisu art. 1047 Kodeksu cywilnego.

IV. Omówienie proponowanych zmian

1) Art. 888¹.Projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 4124) z dnia 7 marca 2011 r., s. 2. 

Proponowane przepisy w pierwszej kolejności dopuszczają zawarcie umowy na wypadek śmierci jako umowę inter vivos zawieraną z udziałem obydwu stron.

Przedmiot darowizny przechodzi na obdarowanego w momencie śmierci darczyńcy, a nie z chwilą podpisania umowy. Oznacza to, że właściciel darowanej rzeczy dysponuje i rozporządza nią do wystąpienia koniecznej przesłanki w postaci śmierci. Projektodawca zaznacza również, że przedmiot darowizny nie wchodzi w skład spadku po darczyńcy, przez co taka darowizna wywołuje skutki rzeczowe w postaci przeniesienia własności na obdarowanego już z chwilą śmierci darczyńcy.

Kolejnym warunkiem skuteczności darowizny na wypadek śmierci jest przeżycie darczyńcy przez obdarowanego. Śmierć obdarowanego przed darczyńcą oznaczać będzie, że takowa umowa nie wywoła skutków prawnych.

W przypadku gdy darowizna została dokonana na rzecz kilku osób, z których tylko niektóre przeżyły darczyńcę, projektodawca zastosował rozwiązanie wynikające z art. 965 Kodeksu cywilnego, odnoszące się do przyrostu. Wówczas udział współobdarowanego przypada pozostałym obdarowanym w stosunku do przysługujących im udziałów. Zapis ten budzi jednak poważne wątpliwości, dlatego że przyrost odnosi się do sytuacji, gdy spadkodawca nie żyje i jego wolę oraz intencje można jedynie domniemywać. Natomiast przy donatio mortis causa darczyńca pozostaje przy życiu, zatem powinien mieć możliwość wyrażenia woli, skoro współobdarowany tego zrobić już nie może. W końcu darczyńca w chwili śmierci jednego ze współobdarowanych przeciwny może być przyrostowi w większym udziale przedmiotu darowizny drugiemu współobdarowanemu. Dlatego też uzasadnione wydaje się przyjęcie bezskuteczności umowy darowizny w części dotyczącej obdarowanego, który nie przeżył darczyńcy, przy jednoczesnym pozostawieniu darczyńcy możliwości odmiennego uregulowania tej kwestii w umowieOpinia prawna sporządzona w dniu 23 lipca 2009 r. do senackiego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 2116), Warszawa 2009, s. 9–10..

Istotnym zagadnieniem jest również nieodwołalność darowizny na wypadek śmierci. Z jednej strony w doktrynie zwraca się uwagę, że cecha ta stanowi o atrakcyjności tejże instytucji prawnej, ale przede wszystkim uzasadnia rację bytu w polskim systemie prawa. Zaznacza się również, że w przypadku istnienia możliwości odwołania przedmiotowej darowizny ten sam cel wynika z przepisów dotyczących zapisu windykacyjnego, przez co istnienie obu instytucji byłoby rozwiązaniem niepożądanymOpinia II dotycząca projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 2116), Toruń 2010, s. 3..

Z drugiej zaś strony brak możliwości swobodnego odwołania darowizny mortis causa jest zasadniczą wadą projektu. Podkreślić należy, że jest to rozwiązanie, które ogranicza w sposób znaczny swobodę darczyńcy dokonywania zmian oraz odwoływania umowy darowizny. Pomiędzy zawarciem umowy darowizny na wypadek śmierci a śmiercią darczyńcy może minąć wiele lat, z kolei w międzyczasie mogą mieć miejsce zdarzenia, które zmieniać będą wolę przekazania danego składnika majątkowego przez darczyńcę.

Zwrócić należy uwagę, że w takiej sytuacji odwołanie umowy zgodnie z art. 898 Kodeksu cywilnego będzie mogło mieć miejsce jedynie w momencie rażącej niewdzięczności obdarowanego wobec darczyńcy. Dlatego też nawet poważny konflikt pomiędzy darczyńcą a obdarowanym nie zawsze uznawany będzie za rażącą niewdzięcznośćOpinia prawna w sprawie projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 2116), Warszawa 2010, s. 3.. Jednocześnie pogorszyć może się także sytuacja przyszłego obdarowanego, jednakże nie będzie to uzasadniać odwołania umowy darowizny bądź dokonania w niej zmian.

2) Art. 890¹.Projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 2116) z dnia 29 maja 2009 r., s. 3.

Wprowadzenie obowiązku zawierania umów darowizny na wypadek śmierci z wykorzystaniem profesjonalnego podmiotu, jakim jest osoba notariusza, wpływać ma na zabezpieczenie interesów zarówno darczyńcy, jak i obdarowanego. Notariusz będzie miał obowiązek osobiście przekonać się, że treść i przedmiot umowy darowizny odzwierciedlają rzeczywistą wolę strony darującej. Rozwiązanie takie pozwoli uniknąć pojawienia się nacisków na darczyńcę, których celem będzie skłonienie go do zawarcia takiej umowy. Z drugiej strony notariusz obowiązany będzie również do wyjaśnienia stronom skutków prawnych dokonywanych czynności, a sama jego obecność przyczyni się do podejmowania przemyślanych decyzji.

3) Art. 901¹.Projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 4124) z dnia 7 marca 2011 r., s. 3.

Zgodnie z proponowanym artykułem żądanie zmiany umowy darowizny mortis causa należy wyłącznie do uprawnień nabywcy przedmiotu darowizny. Pomiędzy zawarciem umowy darowizny na wypadek śmierci a jej wykonaniem mogą wystąpić takie okoliczności, na skutek których obdarowany straci zainteresowanie przedmiotem darowizny. Mogą to być względy osobiste, ale także względy ekonomiczne, takie jak zniszczenie rzeczy czy znaczna utrata wartości. Określenie „nadzwyczajna zmiana stosunków” jest na tyle ogólne i nieokreślone, że pozwala sądowi na wydawanie rozstrzygnięć w sposób zindywidualizowany, z uwzględnieniem konkretnego przypadku i w zależności od życiowych sytuacji. Jednocześnie podkreślić należy, że nie chodzi o jakąkolwiek błahą zmianę, lecz zmianę wyjątkowo istotną22 Ibidem, s. 7..

4) Art. 994 § 4.Projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 2116) z dnia 29 maja 2009 r., s. 3.

W projekcie proponuje się, aby przy obliczaniu zachowku do wartości spadku nie doliczać darowizn mortis causa, jeżeli darowizna została dokonana przed więcej niż dwoma laty od otwarcia spadku i darczyńca zwolnił obdarowanego z obowiązku doliczenia darowizny do masy spadkowej. Treść art. 994 § 4 stawia pod znakiem zapytania sens instytucji zachowku, ponieważ spadkodawca/darczyńca może w drodze darowizny mortis causa rozdysponować cały majątek, pozbawiając osoby uprawnione do zachowku możliwości jego uzyskaniaP. Sobolewski, Opinia prawna w sprawie projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw, „Zeszyty Prawnicze Biura Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu” 2010, nr 4(28), s. 119..

Zachowek jest odzwierciedleniem zasady ochrony osób najbliższych spadkodawcy przed całkowitym pozbawieniem ich majątku po zmarłym, dlatego proponowany przepis może prowadzić do osłabienia pozycji osób uprawnionych do zachowku po zmarłym w stosunku do osób, które staną się właścicielami przedmiotu umowy darowizny na wypadek śmierciOpinia prawna sporządzona w dniu 23 lipca 2009 r. do senackiego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 2116), Warszawa 2009, s. 11–12..

Jednocześnie należy jednak zauważyć, że skoro sam ustawodawca przy umowie dożywocia daje możliwość skutecznego pozbawienia uprawnionych do zachowku bez jakiegokolwiek sprzeciwu z jego strony, to dlaczego takiej możliwości nie przyznać darczyńcy – w myśl obowiązującej zasady pacta sunt servanda? Wydaje się, że taki pogląd jest zasadny, tym bardziej że proponowany przepis nie stanowiłby zwolnienia z obowiązku zaliczania na poczet zachowku, a jedynie uprawnienieM. Kołodzińska, Czy instytucja zapisu windykacyjnego może skutecznie zastąpić darowiznę na wypadek śmierci? Uwagi wynikające z praktyki notarialnej, „Przegląd Sądowy” 2012, nr 11–12, s. 103–111..

Inną kwestią pozostaje także fakt, że przyjęcie takiej konstrukcji prawnej przez projektodawcę prowadzić może do konfliktów między darczyńcą a osobami uprawnionymi do zachowku, ponieważ zawarcie umowy darowizny mortis causa i jej treść, w przeciwieństwie do testamentu, będą jawne, a w przypadku nieruchomości także ujawniane w księgach wieczystych.

5)Art.1034¹.Projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 2116) z dnia 29 maja 2009 r., s. 3.

Proponuje się, aby odpowiedzialność za długi spadkowe obdarowanego względem wierzycieli spadku była posiłkowa i wchodziła tylko wtedy, gdy egzekucja względem spadkobierców dłużnika nie przyniesie rezultatu. Zatem w pierwszej kolejności za długi odpowiadaliby spadkobiercy, a dopiero w wypadku braku zaspokojenia odpowiedzialny za spłatę długu spadkowego pozostałby obdarowany. Projektodawca uzasadnia, że przyjęcie takiego rozwiązania uniemożliwi przede wszystkim świadome wyzbywanie się majątku przez dłużników w celu uniknięcia odpowiedzialności za długi, ale także powstanie sytuacji, w której pozycja darczyńcy jest w sposób nieusprawiedliwiony uprzywilejowana, zwłaszcza w przypadku znacznych darowizn wyczerpujących większą część spadkuIbidem, s. 14..

Niemniej jednak istnienie takiej konstrukcji prawnej budzi wiele wątpliwości. Przede wszystkim w uzasadnieniu projektuIbidem, s. 1. brak jest analizy wpływu zawarcia umowy darowizny na wypadek śmierci na pozycję prawną wierzycieli darczyńcy, a w szczególności odpowiedzi na pytanie, czy będą mogli dochodzić zaspokojenia swoich wierzytelności z przedmiotu darowizny, a jeśli tak, w jaki sposób wpłynie to na wykonanie umowy darowizny na wypadek śmierci.

Przemysław Sobolewski przekonuje, że umowa donatio mortis causa może stać się łatwym środkiem działania na niekorzyść wierzycieli, gdyż darczyńca będzie mógł korzystać z przedmiotu darowizny do końca życia, a równocześnie utrudniać lub uniemożliwiać jego przejęcie przez wierzycieli. Wierzyciele natomiast musieliby żądać zaspokojenia poprzez ustalenie bezskuteczności umowy darowizny w drodze skargi pauliańskiej.

Autor słusznie zauważa również, że darowizna na wypadek śmierci nie jest też korzystna dla wierzycieli po śmierci darczyńcy, ponieważ obdarowani ponoszą odpowiedzialność subsydiarną za długi spadkowe. Natomiast odpowiedzialność ta powstaje dopiero, gdy egzekucja skierowana do spadkobierców okaże się bezskuteczna. Ponadto dodaje, że uzależnienie możliwości wystąpienia z roszczeniem względem obdarowanego od bezskuteczności egzekucji wobec spadkobierców oznacza dodatkowe koszty dla wierzycieli oraz opóźnia uzyskanie zaspokojenia roszczeniaP. Sobolewski, Opinia prawna, s. 118..

V. Podsumowanie

Zaproponowane zmiany dotyczące darowizny na wypadek śmierci wydają się być słuszne. Nie ulega wątpliwości, że propozycje dotyczące donatio mortis causa wymagają dopracowania, choćby w zakresie braku możliwości odwołania lub zmiany decyzji czy sytuacji osób uprawnionych do zachowku po darczyńcy, jak również pozycji wierzycieli spadkodawcy.

Niemniej jednak trzeba dostrzec, że wprowadzenie darowizny mortis causa nie oznacza zbędności przepisów dopuszczających dysponowanie poszczególnymi składnikami majątku poza reżimem dziedziczenia. Wzbogaca ona dodatkowo wachlarz środków, z których można skorzystać. Za jej dopuszczalnością przemawia użyteczność tejże instytucji.