I. Warunkiem wszczęcia postępowania wykonawczego, czy to w całości, czy co do określonej kary lub innego środka karnej reakcji, jest istnienie wykonalnego orzeczenia sądu. Wykonalność orzeczenia powoduje obowiązek podjęcia określonych prawem czynności w celu zrealizowania jego treści.

Zgodnie z art. 9 § 1 k.k.w. postępowanie wykonawcze wszczyna się bezzwłocznie, gdy orzeczenie stało się wykonalne. Bezzwłocznie – to znaczy bez zbędnej zwłoki, natychmiast, gdy tylko jest to możliwe. Pojęcie to precyzuje § 357 regulaminu urzędowania sądów powszechnychRozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 lutego 2007 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz.U. nr 38, poz. 249 z późn. zm.)., w myśl którego każde orzeczenie powinno być skierowane do wykonania bezzwłocznie, nie później niż w ciągu 14 dni od daty jego uprawomocnienia lub od daty zwrotu akt sądowi pierwszej instancji. Natomiast postanowienia wydane w postępowaniu wykonawczym, wykonalne z chwilą wydania, powinny być skierowane do wykonania w dniu ich wydania. Terminy wskazane w tym przepisie należy uważać za wykładnię ustawowego zwrotu „bezzwłocznie”.

Takie rozumienie bezzwłoczności wszczynania postępowania wykonawczego jest wymogiem wynikającym z realizacji zasady ochrony społeczeństwa przed przestępczością, z której należy wyprowadzić wymóg szybkości reakcji karnej na czyn zabroniony. Przepis art. 9 k.k.w. jest odzwierciedleniem tej zasady w stadium wykonania orzeczenia. Nie oznacza ona jednak nakazu bezwzględnego, niedopuszczającego wyjątków.

Zasada szybkości prawnej reakcji także na etapie postępowania wykonawczego zderza się z inną, zaliczaną do naczelnych zasad prawa wykonawczego – zasadą humanitaryzmu i poszanowania godności ludzkiej skazanego. Formułuje ją art. 4 k.k.w., stanowiąc, że: „Kary, środki karne, zabezpieczające i zapobiegawcze wykonuje się w sposób humanitarny, z poszanowaniem godności ludzkiej skazanego. Zakazuje się stosowania tortur lub nieludzkiego albo poniżającego traktowania i karania skazanego” (§ 1) oraz że: „Skazany zachowuje prawa i wolności obywatelskie. Ich ograniczenie może wynikać jedynie z ustawy oraz z wydanego na jej podstawie prawomocnego orzeczenia” (§ 2). Realizacja tej zasady powoduje to, że w określonych prawem sytuacjach dochodzi lub może dojść do odłożenia w czasie wszczęcia postępowania wykonawczego w całości lub w części.

Priorytetem jest jednak bezzwłoczne kierowanie orzeczenia do wykonania, gdy stało się ono wykonalne w całości lub w części. W tym zakresie istotne zmiany wprowadzone zostały w Kodeksie karnym wykonawczym z dniem 1 stycznia 2012 r.Ustawą z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny wykonawczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 240, poz. 1431). Dotyczą one przede wszystkim wykonalności postanowień wydawanych w postępowaniu wykonawczym, ale też w pewnym zakresie orzeczeń kończących postępowanie jurysdykcyjne.

II. Zasadą jest, że wymóg prawomocności jako warunek wszczęcia postępowania wykonawczego dotyczy tylko wyroków oraz postanowień wydanych w trybie art. 420 k.p.k. (art. 9 § 2 k.k.w.).

Jeżeli chodzi o postanowienia wydawane w trybie art. 420 k.p.k., mamy więc do czynienia z odstępstwem od zasady natychmiastowej wykonalności postanowień wydawanych w postępowaniu jurysdykcyjnym, wyrażonej w art. 462 § 1 k.p.k. Chodzi o postanowienia w przedmiocie przepadku, zatrzymania, dowodów rzeczowych, środków zapobiegawczych wymienionych w art. 276 k.p.k. lub zaliczenia na poczet kary okresu tymczasowego aresztowania, jeśli sąd nie orzekł o tym w wyroku lub dokonał zaliczenia tymczasowego aresztowania nieprawidłowo. Jest to rozwiązanie słuszne, bowiem wykonalność w przypadku postanowienia wydanego w trybie art. 420 k.p.k. dotyczy ogólnie pojętego postępowania wykonawczego, zmierzającego do wykonania rozstrzygnięć zawartych w wyroku. W istocie bowiem o tym, co jest przedmiotem rozstrzygnięcia w trybie art. 420 k.p.k., powinien sąd orzec prawidłowo w wyroku.

Orzeczenie staje się prawomocne w rozumieniu art. 9 § 2 k.k.w. wówczas, gdy nie istnieje już możliwość jego zaskarżenia zwykłym środkiem odwoławczym (apelacją, zażaleniem). Jest to tzw. prawomocność formalna. Prawomocność należy zatem wiązać z niezaskarżalnością, a nie z nieodwołalnością orzeczenia, co jest istotne w związku z treścią art. 435 k.p.k. i tzw. częściową prawomocnością wyroku.

Praktyka oraz znaczna część doktryny uznaje możliwość częściowej prawomocności wyrokuZob. m.in. wyrok SN z 4 marca 1977 r., I KR 5/77, OSNKW 1977, nr 12, poz. 140, LEX nr 19332, a także Z. Doda, Prawomocność orzeczenia jako warunek dopuszczalności rewizji nadzwyczajnej, NP 1970, nr 6, s. 870; W. Grzeszczyk, Kasacja w sprawach karnych, Warszawa 2001, s. 38; inaczej A. Kaftal, Prawomocność wyroków sądowych w polskim prawie karnym procesowym, Warszawa 1966, s. 62; M. Lipczyńska, Polski proces karny, cz. I, Warszawa 1986, s. 116.. Istnieje prawomocność częściowa podmiotowa i prawomocność częściowa przedmiotowa.

Prawomocność częściowa podmiotowa może mieć miejsce wówczas, gdy w sprawie występowało kilku oskarżonych. Zaskarżenie wyroku tylko co do jednego czy części oskarżonych powoduje, że wyrok staje się prawomocny wobec tych oskarżonych, którzy wyroku nie zaskarżyli. Oznacza to, że uprawnienie sądu odwoławczego do wyjątkowego korygowania wyroku na podstawie art. 435 k.p.k. oznacza możliwość uchylenia lub zmiany prawomocnych już części wyroku.

Prawomocność częściowa przedmiotowa ma miejsce w sytuacji, gdy oskarżony odpowiada za popełnienie kilku przestępstw. Zaskarżenie wyroku tylko co do niektórych czynów prowadzi do uprawomocnienia się wyroku w zakresie odnoszącym się do pozostałych czynów, jeżeli nie było przesłanek do orzeczenia kary łącznej. Zaskarżenie natomiast jednego ze skazań objętych orzeczeniem o karze łącznej jest równocześnie zaskarżeniem całości orzeczenia (art. 447 § 2 k.p.k.). Również częściowe zaskarżenie wyroku, np. co do jednej z kar orzeczonych za dany czyn, wyłącza jego prawomocność w całości.

Prawomocność częściowa wyroku obliguje sąd do wszczęcia postępowania wykonawczego w części prawomocnej jeszcze przed przesłaniem akt sądowi odwoławczemu.

Prawidłowe ustalenie daty prawomocności wyroku to nie tylko wymóg formalny warunkujący wszczęcie postępowania wykonawczego. Ma ono bardzo istotne znaczenie przede wszystkim z punktu widzenia przepisów prawa karnego materialnego, mogące w istotny sposób rzutować na sytuację prawną skazanego. Należy bowiem zauważyć, że od chwili uprawomocnienia się wyroku m.in.:

1. obowiązuje pozbawienie praw lub orzeczony zakaz (art. 43 § 2 k.k.);
2. przedmioty objęte przepadkiem przechodzą na własność Skarbu Państwa (art. 44 § 8 k.k.);
3. przedmioty majątkowe, których dotyczy przepadek przedmiotów, orzeczony wobec jednego z małżonków, tracą z mocy prawa charakter składników majątku wspólnego ze skutkami wskazanymi w art. 29 k.k.w.;
4. biegnie okres próby związany z warunkowym umorzeniem postępowania (art. 67 § 1 k.k.), a następnie sześciomiesięczny okres, po upływie którego nie można podjąć tego postępowania (art. 68 § 4 k.k.);
5. biegnie okres próby związany z warunkowym zawieszeniem wykonania kary (art. 70 § 1 k.k.), a następnie sześciomiesięczny okres, po upływie którego nie można zarządzić jej wykonania (art. 75 § 4 k.k.) oraz następuje zatarcie skazania z mocy prawa (art. 76 § 1 k.k.);
6. biegnie okres przedawnienia wykonania kary (art. 103 § 1 k.k.);
7. biegnie okres, po upływie którego następuje zatarcie skazania w przypadku odstąpienia od wymierzenia kary (art. 107 § 5 k.k.).

W związku ze znaczeniem, jakie ma prawidłowe ustalenie daty prawomocności wyroku, istnieje wymóg, zgodnie z którym prawomocność tę stwierdza prezes sądu lub upoważniony sędzia, czyniąc stosowną wzmiankę na jego oryginale (§ 25 ust. 3 instrukcji sądowej)Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 grudnia 2003 r. w sprawie organizacji i zakresu działania sekretariatów sądowych oraz innych działów administracji sądowej (Dz.Urz. Min. Sprawiedl. nr 5, poz. 22 z późn. zm.).. Uwzględnić przy tym trzeba różne warianty ustalenia tej daty. Wyrok staje się prawomocny wtedy, gdy:

1. nie przysługuje od niego środek odwoławczy z uwagi na to, że wydany został przez sąd odwoławczy na skutek odwołania (art. 426 § 1 k.p.k.);
2. upłynął termin do złożenia wniosku o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku (art. 422 § 1 i 2 k.p.k.);
3. upłynął termin do wniesienia apelacji (art. 445 § 1 k.p.k.) lub zażalenia (art. 460 k.p.k.);
4. upłynął termin do zaskarżenia zarządzenia prezesa sądu o odmowie przyjęcia wniosku o uzasadnienie wyroku (art. 422 § 3 k.p.k.) lub o odmowie przyjęcia środka odwoławczego (art. 429 § 1 k.p.k.) albo zażalenie na to zarządzenie nie zostało uwzględnione;
5. upłynął termin do wniesienia zażalenia na postanowienie sądu odwoławczego pozostawiające bez rozpoznania środek odwoławczy (art. 430 § 1 k.p.k.) albo zażalenie na to postanowienie nie zostało uwzględnione;
6. sąd odwoławczy wydał postanowienie (niezaskarżalne) o pozostawieniu środka odwoławczego bez rozpoznania w wypadku jego cofnięcia (art. 432 k.p.k.).

Jeszcze jedna kwestia szczególna wymaga zwrócenia uwagi. Jest nią ustalenie daty wykonalności środka karnego obowiązku naprawienia szkody, orzeczonego na podstawie art. 46 § 1 k.k. oraz nałożonego na podstawie art. 72 § 2 k.k. Istnieją zasadnicze różnice w zależności od tego, na której z wymienionych podstaw środek został orzeczony.

W pierwszym przypadku za obrazę prawa materialnego (art. 46 § 1 k.k.) uważa się wskazanie w wyroku terminu wykonania tego środka karnego przypadającego po uprawomocnienia się wyroku. Z chwilą uprawomocnienia się wyroku środek karny w postaci obowiązku naprawienia szkody staje się wymagalny i wykonalnyWyrok SN z 22 lutego 2007 r., WA 6/07, Prok. i Pr. 2007, nr 6, poz. 2, LEX nr 257827; zob. też: M. Siwek, Glosa do wyroku SA w Lublinie z dnia 27 września 2000 r., II AKa 180/00, „Palestra” 2003, nr 7–8, s. 256..

Środek karny określony w art. 46 § 1 k.k. ze swej istoty ma charakter penalny, a niewątpliwym ratio legis takiego rozumienia wymienionego przepisu jest umożliwienie pokrzywdzonemu dochodzenia roszczeń wynikających z przestępstwa w sposób prostszy niż w drodze procesu cywilnego. Nie powinno być przeszkód, by pokrzywdzony w takiej sytuacji uzyskał klauzulę wykonalności i egzekwował zasądzone świadczenie stosownie do uregulowań Kodeksu postępowania cywilnego z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia, bez względu na określony w nim późniejszy termin spełnienia tego obowiązkuW. Marcinkowski, Terminy wykonalności orzeczeń sądowych w zakresie roszczeń majątkowych orzeczonych tytułem środka karnego lub probacyjnego, WPP 2005, nr 1, s. 51..

W przeciwieństwie do środka karnego określonego w art. 46 § 1 k.k. zobowiązanie do naprawienia szkody z art. 72 § 2 k.k. ma inny cel i charakter. Jest ono warunkiem probacyjnym, „środkiem związanym z poddaniem sprawcy próbie”, dającym sądowi możliwość istotnego oddziaływania wychowawczego na skazanego w okresie próby.

Zobowiązanie skazanego do spełnienia roszczenia majątkowego na rzecz określonego podmiotu tytułem nałożenia obowiązków wymienionych w art. 72 § 2 k.k. obliguje sąd do określenia czasu ich wykonania, mieszczącego się w okresie próby (arg. ex art. 74 § 1 k.k.).

Stąd też wykonalność zobowiązania do naprawienia szkody orzeczonego na podstawie art. 72 § 2 k.k. następuje z zaistnieniem terminu wskazanego przez sąd, orzekający w trybie art. 74 § 1 k.k., jako czasu jego wykonania, a zatem dopiero wówczas orzeczeniu zawierającemu takie rozstrzygnięcie – w tym zakresie – można nadać klauzulę wykonalnościPostanowienie SN z 24 lutego 2010 r., I KZP 31/09, OSNKW 2010, nr 4, poz. 32.. Oznacza to, że art. 72 § 2 k.k. stanowi wyjątek od zasady, w myśl której wyrok staje się wykonalny z chwilą uprawomocnienia.

Niżej (pkt V) wskazane zostaną sytuacje, w których sąd lub inny organ może wstrzymać wykonanie prawomocnego wyroku w całości lub w części, stanowiące jeden z przejawów obowiązywania wspomnianej zasady humanitaryzmu i poszanowania godności ludzkiej skazanego.

III. Inaczej uregulowana jest kwestia wykonalności postanowień wydawanych w postępowaniu wykonawczym. W art. 9 § 3 k.k.w. wprowadzona została z dniem 1 stycznia 2012 r. zasada, że stają się one wykonalne z chwilą wydania. Istnieje nadto wymóg, aby były one skierowane do wykonania w dniu ich wydania§ 357 ust. 1 zd. drugie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 lutego 2007 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz.U. nr 38, poz. 249 z późn. zm.).. Nie jest to jednak zasada  bezwzględna. Powołany przepis przewiduje bowiem istnienie od niej wyjątków ustawowych, a nadto możliwość wstrzymania wykonania postanowienia przez sąd, który je wydał, albo sąd powołany do rozpoznania zażalenia (zob. pkt VI i VII).

Także co do postanowień wydawanych w stadium jurysdykcyjnym obowiązuje reguła ich wykonalności z chwilą wydania (art. 462 k.p.k.). Nie dotyczy ona tylko postanowień wydawanych w trybie art. 420 k.p.k., które – jak już powiedziano – stają się wykonalne z chwilą uprawomocnienia się (art. 9 § 2 k.k.w.).

Najistotniejszą grupę postanowień wydawanych w postępowaniu jurysdykcyjnym, a wykonywanych przy zastosowaniu przepisów Kodeksu karnego wykonawczego, które co do zasady stają się wykonalne z chwilą wydania, stanowią postanowienia o zastosowaniu środka zabezpieczającego określonego w art. 94 § 1 k.k., wydawane zarówno na posiedzeniu (art. 324 k.p.k.), jak też na rozprawie (arg. ex art. 414 § 1 k.p.k.). Jeżeli sąd nie wstrzyma wykonania takiego postanowienia, już w dniu jego wydania należy skierować je do wykonania, a w szczególności podjąć czynności wymienione w art. 201 § 2 k.k.w.

Do tej grupy można też zaliczyć postanowienia wydawane na podstawie art. 417 k.p.k. w przedmiocie zaliczenia na poczet orzeczonej kary okresu tymczasowego aresztowania odbytego w innej sprawie oraz na podstawie art. 626 § 2 k.p.k. w przedmiocie orzeczenia o kosztach, jeżeli nie rozstrzygnięto o tym w wyroku lub zachodzi konieczność dodatkowego ustalenia ich wysokości.

Od zasady wyrażonej w art. 462 § 1 k.p.k. przewidziana jest, tak jak w przypadku art. 9 § 3 k.k.w., możliwość odstępstwa poprzez wstrzymanie wykonania postanowienia (zob. pkt VII).

IV. Jak już powiedziano, w postępowaniu wykonawczym wymóg bezzwłocznego wykonania orzeczenia zderza się, chociaż nie pozostaje w kolizji, z zasadą humanitaryzmu i poszanowania godności ludzkiej skazanego.

Została ona wyrażona w cytowanym już art. 4 k.k.w. Jest to zasada wieloaspektowa, a odstępstwa od wymogu niezwłocznego kierowania orzeczeń do wykonania są tylko jednym z jej elementów.

Zasada humanitaryzmu i poszanowania godności ludzkiej, będąca treścią art. 4 k.k.w., stanowi, że najwyższą wartością społeczną jest człowiek.

Powszechnie uznaje się, że humanitarne traktowanie skazanych oznacza postępowanie respektujące minimalne potrzeby każdego człowieka określone przez odniesienie do przeciętnych standardów, przeciętnego poziomu życia w danym społeczeństwie. Trudno jednoznacznie określić zakres potrzeb człowieka, których zaspokojenia wymaga nakaz humanitaryzmu. Może chodzić o potrzeby bytowe, ale również o akceptowane potrzeby w sferze duchowej, obejmujące m.in. wolność wyboru postępowania (wolność od przymusu i swobodę korzystania z przysługujących praw)Zob. A. Tomporek, Humanitaryzm w postępowaniu karnym wykonawczym, (w:) X lat obowiązywania kodeksu karnego wykonawczego, red. S. Lelental, G. B. Szczygieł, Białystok 2009, s. 296..

Ochrona godności osoby skazanej oznacza, że osobie takiej nie możemy na żadnym etapie postępowania wykonawczego odmawiać szacunku. Nawet najbardziej niebezpieczny przestępca nie traci przymiotu przynależności do rodzaju ludzkiego. W tym sensie obowiązek humanitarnego, godnego, ludzkiego traktowania skazanego jest niezależny od rodzaju i wagi czynu oraz prawnej reakcji na ten czynT. Kalisz, Zasady prawa karnego wykonawczego, (w:) Nowa kodyfikacja prawa karnego, red. L. Bogunia, Wrocław, Wyd. U.Wr. 2005, t. XVII, s. 318..

Problematyce humanitaryzmu i godności człowieka sporo uwagi poświęca Konstytucja RP, szczególnie w art. 30 („Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”), art. 40 („Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych”) oraz art. 41 ust. 4 („Każdy pozbawiony wolności powinien być traktowany w sposób humanitarny”). Wiele miejsca poświęcają tej zasadzie przepisy prawa międzynarodowegoObszernie na ten temat zob. K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy, s. 61 i n..

Może rodzić się pytanie, czy wprowadzenie przepisu art. 4 § 1 k.k.w. było potrzebne, skoro stanowi ono powielenie postanowień umów międzynarodowych, będących częścią krajowego porządku prawnego (art. 91 ust. 1 Konstytucji RP) oraz przepisów Konstytucji RP, które są bezpośrednio stosowane, nawet gdyby w Kodeksie karnym wykonawczym nie zapisano zasady poszanowania godności skazanego. Odpowiadając na nie twierdząco, trzeba pamiętać, że osoby pozbawione wolności są z natury rzeczy szczególnie narażone na złe traktowanie przez funkcjonariuszy państwa. Z reguły zaś więźniowie nie mają poparcia społeczeństwa, wymagają więc szczególnych mechanizmów chroniących przed naruszeniem prawaZ. Hołda, Publiczne oświadczenia Europejskiego Komitetu Zapobiegania Torturom, PWP 2008, nr 60, s. 6..

Wypada odnotować, że zasada humanitaryzmu i poszanowania godności ludzkiej obowiązuje nie tylko w sferze wykonywania orzeczeń karnych, ale też jako jedna z zasad odpowiedzialności karnej i wymiaru kary.

W myśl art. 3 k.k.: „Kary oraz inne środki przewidziane w tym kodeksie stosuje się z uwzględnieniem zasad humanitaryzmu, w szczególności z poszanowaniem godności człowieka”. Oznacza to zakaz wymierzania kary za zachowania, na które sprawca nie miał wpływu i których nie mógł uniknąć, nakaz godzenia wymiaru kary z poszanowaniem przyrodzonej i niezbywalnej godności osoby karanej, wyklucza stosowanie kar o charakterze hańbiącym, powoduje konieczność dostosowania dolegliwości wymierzonej kary do stopnia winy przypisanej sprawcyW. Wróbel, A. Zoll, Polskie prawo karne, część ogólna, Kraków 2010, s. 321, 414, 425, 502.. Zasada humanitaryzmu nie może jednak oznaczać rezygnacji z karania sprawcy. Kara jest bowiem potwierdzeniem odpowiedzialności człowieka za czyny, a więc także potwierdzeniem jego wolności wynikającej z przyrodzonej godności. Rezygnując z karania, czynimy z człowieka istotę nieodpowiedzialną za swoje czyny i w ten sposób negujemy jego godnośćTamże, s. 364, 413..

Również w sferze wykonawczej realizacja zasady humanitaryzmu nie zawsze ma sprowadzać się do odstępstwa od niezwłocznego wykonania kary. Nie bez racji podniesiono w orzecznictwie, że nadmierne odwlekanie wykonania kary, sprzeczne z powinnością niezwłocznego wykonywania kar (art. 9 § 1 k.k.w.), jest sprzeczne z powinnością postępowania humanitarnego (art. 3 k.k. i art. 4 § 1 k.k.w.), bo sprawia, że tak traktowany skazany długo nie może się pozbyć ciężaru dawnego przestępstwa, a kara staje się nie środkiem poprawienia go, lecz abstrakcyjną dolegliwością, oderwaną od jego dawnych czynówPostanowienie SA w Krakowie z 27 czerwca 2000 r., II AKz 232/00, KZS 2000, z. 7–8, poz. 56..

Pomimo tego zastrzeżenia należy uznać, że możliwość wstrzymania do określonego czasu wykonania orzeczeń, zarówno prawomocnych, jak też wykonalnych z chwilą wydania, jest jedną z form realizacji omawianej zasady. Przewidują ją zarówno przepisy Kodeksu karnego wykonawczego, jak i Kodeksu postępowania karnego.

V. Po tej krótkiej – z konieczności – prezentacji istoty zasady humanitaryzmu i poszanowania godności ludzkiej skazanego pora przejść do jednego z praktycznych aspektów jej realizacji, a więc odstępstw od zasady niezwłocznego kierowania orzeczeń do wykonania.

Jak już wspomniano, wyrok staje się wykonalny z chwilą uprawomocnienia się. Istnieją jednak sytuacje, w których mimo prawomocności, mocą decyzji sądu lub innego uprawnionego organu, nie będzie on w całości lub w części wykonywany.

Podstawowym przepisem przewidującym taką możliwość jest art. 9 § 4 k.k.w. Dotyczy on przypadku, gdy skazany składa wniosek o wszczęcie postępowania incydentalnego, którego efektem byłoby wstrzymanie wykonania wyroku lub kary (np. wniosek o odroczenie wykonania kary, rozłożenie grzywny na raty, zwolnienie od reszty kary ograniczenia wolności, zawieszenie postępowania wykonawczego itp.). Wprawdzie przepis ten jako regułę przyjmuje, że złożenie wniosku o wydanie postanowienia w postępowaniu wykonawczym nie wstrzymuje wykonania orzeczenia, którego wniosek dotyczy, ale jednocześnie dopuszcza możliwość wydania przez sąd postanowienia o wstrzymaniu wykonania orzeczenia.

Procedura przewidziana w art. 9 § 4 k.k.w. odnosi się nie tylko do wstrzymania wykonania wyroku. Może ona mieć zastosowanie także do wstrzymania wykonania postanowień wydawanych w postępowaniu wykonawczym. Przykładem może być wniosek o wstrzymanie wykonania orzeczonej kary zastępczej pozbawienia wolności lub kary uprzednio warunkowo zawieszonej, co do której zarządzono jej wykonanie – do czasu rozpoznania wniosku o odroczenie wykonania tej kary.

Nie ma przeszkód, aby takie postanowienie sąd wydał z urzędu, ale regułą jest, że o jego wydanie powinien wystąpić sam skazany, ewentualnie jego obrońca. Po stronie skazanego należy przede wszystkim poszukiwać interesu prawnego do wydania takiego postanowienia. Wydaje się, że szczególnie ta ostatnia grupa przypadków wymaga zwrócenia uwagi, zastanawiające są bowiem powody niepełnego wykorzystania przez skazanych czy ich obrońców możliwości składania wniosków o wydanie takich decyzji.

Składający wniosek o wstrzymanie wykonania orzeczenia powinien pamiętać o właściwym jego uzasadnieniu i udokumentowaniu. Od 1 stycznia 2012 r. istnieje obowiązek (art. 19 § 3 k.k.w.) składającego wniosek uzasadnienia zawartych w nim żądań w stopniu umożliwiającym jego rozpoznanie, w szczególności dołączenia odpowiednich dokumentów. Powołany przepis przenosi więc ciężar dowodowy w zakresie składanych wniosków o wszczęcie postępowania wykonawczego przed sądem na podmioty uprawnione do inicjowania tego postępowania.

W przypadku gdy wniosek nie będzie należycie uzasadniony lub nie będzie wskazywał dowodów na poparcie zawartych w nim żądań, istnieje możliwość pozostawienia go bez rozpoznania. Pozostawienie wniosku bez rozpoznania jest fakultatywne i wymaga formy niezaskarżalnego postanowienia sądu właściwego do rozpoznania wniosku. Złożenie wniosku bez należytego udokumentowania nie powinno skutkować pozostawieniem go bez rozpoznania jedynie w sytuacji, gdy sam charakter wniosku uniemożliwia jego udokumentowanie przez skazanego (np. przez przedstawienie wywiadu kuratora, opinii dyrektora zakładu karnego, opinii biegłych itp.); w takiej sytuacji konieczne będzie podjęcie przez sąd działań z urzędu.

Postanowienie w przedmiocie wstrzymania wykonania orzeczenia sąd wydaje na posiedzeniu bez udziału stron, nie wymaga ono uzasadnienia i jest niezaskarżalne.

Przepisy pozwalające na wstrzymanie wykonania wyroku lub kary znajdujemy też w Kodeksie postępowania karnego, a mianowicie:

1. sąd, do którego złożono wniosek o przywrócenie terminu, lub sąd odwoławczy może wstrzymać wykonanie orzeczenia (art. 127 k.p.k.);
2. w razie wniesienia kasacji Sąd Najwyższy może wstrzymać wykonanie zaskarżonego orzeczenia, jak i innego orzeczenia, którego wykonanie zależy od rozstrzygnięcia kasacji (art. 532 § 1 k.p.k.);
3. wymieniony wyżej art. 532 § 1 k.p.k. ma też zastosowanie w sprawach o wznowienie postępowania (art. 545 § 1 k.p.k.); o wstrzymaniu wykonania orzeczenia decyduje sąd właściwy w przedmiocie wznowienia postępowania (art. 544 § 1 i 2 k.p.k.);
4. w sprawie o ułaskawienie możliwe jest wstrzymanie przez właściwy sąd lub Prokuratora Generalnego wykonania kary (albo zarządzenia przerwy w jej wykonaniu) do czasu ukończenia postępowania ułaskawieniowego (art. 568 k.p.k.).

Możliwości te należy traktować jako mogące wystąpić tylko w wyjątkowych sytuacjach. Dotyczy to szczególnie możliwości wstrzymania wyroku w razie wniesienia kasacji lub wniosku o wznowienie postępowania.

Jednoznaczne i konsekwentne jest stanowisko Sądu NajwyższegoZob. m.in. postanowienia: z 4 września 1998 r., II KKN 178/98, Prok. i Pr. 1999, z. 3, poz. 20, LEX nr 35573; z 7 września 1998 r., II KKN 262/98, Prok. i Pr. 1999, z. 3, poz. 19, LEX nr 35572; z 6 czerwca 2000 r., II KKN 74/99, Prok. i Pr. 2002, z. 1, poz. 15, LEX nr 50206., że sam fakt wniesienia kasacji nie stanowi dostatecznej podstawy do wstrzymania wykonania prawomocnych wyroków. Traktowane są one bowiem z założenia jako prawidłowe, a zatem zgodnie z art. 9 k.k.w. podlegają bezzwłocznemu wykonaniu. Wstrzymanie ich wykonania ma charakter wyjątkowy i powinno być uzasadnione szczególnymi i jednoznacznymi w swej wymowie okolicznościami, prowadzącymi do wniosku, że wykonanie kary przed rozpoznaniem kasacji spowodowałoby dla skazanego zbyt poważne skutki. Ewentualność wstrzymania wykonania orzeczenia należy łączyć z zarzutami podniesionymi w kasacji, co oznacza, że takie okoliczności, jak rozmiar odbytej już kary, termin rozpoznania kasacji czy też przeświadczenie skazanego o niewinności, nie stanowią wystarczającej podstawy do zastosowania instytucji przewidzianej w art. 532 § 1 k.p.k.

Elementy możliwości przesunięcia w czasie rozpoczęcia wykonania kary znajdujemy też w przepisach dotyczących rozpoczynania odbywania kary ograniczenia wolności, którego datę ustala sądowy kurator zawodowy po wysłuchaniu skazanego (art. 57 k.k.w.), oraz kary pozbawienia wolności, poprzez możliwość kształtowania daty stawienia się skazanego w areszcie śledczym, jeśli nie zarządzono przymusowego doprowadzenia (art. 79 k.k.w.). To przesunięcie w czasie nie może jednak być znaczne, tak aby nie przekształciło się w faktyczne odroczenie wykonania kary.

Także Trybunał Konstytucyjny może wydać postanowienie tymczasowe o zawieszeniu lub wstrzymaniu orzeczenia w sprawie, której dotyczy skarga wniesiona do Trybunału, jeżeli wykonanie wyroku, decyzji lub innego rozstrzygnięcia mogłoby spowodować skutki nieodwracalne, wiążące się z dużym uszczerbkiem dla skarżącego lub gdy przemawia za tym ważny interes publiczny lub inny ważny interes skarżącegoArt. 50 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. nr 102, poz. 643 z późn. zm.)..

W Kodeksie karnym wykonawczym również znajdujemy wiele instytucji stanowiących faktycznie o przesunięciu w czasie wykonania wyroku w całości lub w części. Znajdujemy je w przepisach o zawieszeniu postępowania wykonawczego (w całości lub w części), jeżeli zaistnieją przesłanki określone w art. 15 § 2 k.k.w. oraz w przepisach o odroczeniu wykonania kary (art. 61, 159–151 k.k.w. i art. 336 § 1 k.k.), przerwy w jej wykonaniu (art. 62 i 153 k.k.w.); formą wstrzymania natychmiastowego wykonania kary grzywny w całości, co powinno być zasadą (art. 44 k.k.), jest decyzja o jej rozłożeniu na raty (art. 49 k.k.w.).

Wypada nadto zauważyć, że nie jest wykonalny z chwilą uprawomocnienia się wyrok orzekający środek zabezpieczający określony w art. 95a § 1 k.k. Stosownie do treści art. 95a § 2 k.k. potrzebę wykonywania tego środka sąd ustala w okresie do 6 miesięcy przed przewidywanym warunkowym zwolnieniem lub przed wykonaniem kary. Jak już uprzednio powiedziano, także orzekany na podstawie art. 72 § 2 k.k. obowiązek naprawienia szkody nie staje się wykonalny z chwilą uprawomocnienia. Wykonalność takiego zobowiązania następuje z zaistnieniem terminu wskazanego przez sąd, orzekający w trybie art. 74 § 1 k.k.Postanowienie SN z 24 lutego 2010 r., I KZP 31/09, OSNKW 2010, nr 4, poz. 32. 

VI. Osobny problem stanowi wykonalność postanowień wydawanych w postępowaniu wykonawczym. Nie istniał on do końca 2011 r. Do tego czasu, w myśl ówczesnego brzmienia art. 9 § 2 k.k.w., postanowienia wydawane w postępowaniu wykonawczym stawały się, co do zasady, wykonalne z chwilą uprawomocnienia się.

Sytuacja uległa zasadniczej zmianie od wejścia w życie nowelizacji Kodeksu karnego wykonawczego z 2011 r., obowiązującej od 1 stycznia 2012 r. Ustawa z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny wykonawczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 240, poz. 1431).

W aktualnym stanie prawnym postanowienie wydane w toku postępowania wykonawczego staje się wykonalne z chwilą wydania, chyba że ustawa stanowi inaczej lub sąd wydający postanowienie albo sąd powołany do rozpoznania zażalenia wstrzyma jego wykonanie (art. 9 § 3 k.k.w.). Ustawodawca przyjął więc w odniesieniu do postanowień zapadających na etapie postępowania wykonawczego rozwiązanie analogiczne do tego, jakie funkcjonuje w postępowaniu jurysdykcyjnym (art. 462 § 1 k.p.k.).

Przypadki, w których postanowienia wydawane w postępowaniu wykonawczym stają się wykonalne dopiero z chwilą uprawomocnienia się, stanowią nieliczne wyjątki.

Wykonaniu dopiero po uprawomocnieniu podlegają postanowienia:

1. o udzieleniu przerwy, jeżeli prokurator oświadczył, że sprzeciwia się jej udzieleniu (art. 154 § 1 k.k.w.);
2. o udzieleniu warunkowego zwolnienia, jeżeli prokurator oświadczył, że sprzeciwia się jego udzieleniu (art. 162 § 2 k.k.w.);
3. o fakultatywnym zarządzeniu wykonania kary warunkowo zawieszonej (art. 178 § 3 k.k.w.).

Sytuację, w której orzeczenie sądu, mimo że jest prawomocne, nie podlega wykonaniu, przewiduje też art. 164 k.k.w., dotyczący tzw. odroczonego warunkowego zwolnienia. Zachodzi ona wówczas, gdy sąd penitencjarny, udzielając skazanemu warunkowego przedterminowego zwolnienia, uznaje potrzebę wyznaczenia mu czasu niezbędnego na przygotowanie do życia po zwolnieniu. W takim przypadku postanowienie sądu penitencjarnego staje się wykonalne z upływem tego czasu. Nie może on przekraczać 6 miesięcy i jest określany w postanowieniu o warunkowym zwolnieniu.

Spośród wymienionych czterech przypadków tylko przewidziany w art. 178 § 3 k.k.w. i częściowo – w art. 164 k.k.w. można uznać za stanowiący realizację zasady humanitaryzmu i poszanowania godności ludzkiej skazanego. U podłoża innych leżą powody niezwiązane z tą zasadą.

W omawianym kontekście wykonalności postanowień wydawanych w postępowaniu wykonawczym zwrócenia uwagi wymagają jeszcze dwie kwestie szczególne.

Wbrew zasadzie, że złożenie wniosku o wydanie postanowienia w postępowaniu wykonawczym nie wstrzymuje wykonania orzeczenia, złożenie wniosku o dalsze (kolejne) odroczenie wykonania kary pozbawienia wolności, w sytuacji gdy nie minął jeszcze okres roku od dnia wydania pierwszego postanowienia o odroczeniu, musi skutkować wstrzymaniem czynności zmierzających do osadzenia skazanego w zakładzie karnym. W sytuacji gdy wniosek jest złożony przed zakończeniem okresu poprzednio udzielonego odroczenia, zmierza on do przedłużenia trwającego jeszcze odroczenia na dalszy okres. Wszczęcie postępowania o kolejne odroczenie następuje przecież jeszcze przed upływem poprzedniego okresu odroczenia i już ten fakt skutkuje wstrzymaniem czynności zmierzających do osadzenia skazanego w zakładzie karnym, a prawem skazanego jest rozstrzygnięcie tego wnioskuPostanowienie SN z 1 października 2007 r., V KK 270/07, OSNKW 2007, nr 12, poz. 93; uchwała SN z 30 czerwca 2008 r., I KZP 15/08, OSNKW 2008, nr 7, poz. 54; uchwała składu 7 sędziów SN z 25 lutego 2009 r., I KZP 32/08, OSNKW 2009, nr 4, poz. 25; postanowienie SA w Lublinie z 26 października 2011 r., II AKzw 1029/11, LEX nr 1163181..

Wątpliwości może wywoływać też, i w praktyce wywoływał, problem, z jaką datą stają się wykonalne postanowienia o zarządzeniu wykonania kary pozbawienia wolności lub o odwołaniu warunkowego zwolnienia, w sytuacji gdy postanowienie wydane zostało przed upływem sześciomiesięcznego terminu przewidzianego w art. 75 § 4 lub art. 82 k.k., natomiast uprawomocniło się po jego upływie, a więc czy w tym drugim przypadku decyzja sądu jest skuteczna (wykonalna).

Ponieważ przepisy nie przewidują wyjątku od zasady sformułowanej w art. 9 § 3 k.k.w. co do wykonalności postanowień o odwołaniu warunkowego zwolnienia i o obligatoryjnym zarządzeniu wykonania kary warunkowo zawieszonej, są podstawy do przyjęcia, że sześciomiesięczny termin wskazany w art. 75 § 4 i art. 82 k.k. jest zachowany, jeżeli przed jego upływem sąd wyda postanowienie w tym przedmiocie, chociażby uprawomocniło się ono po upływie tego terminu. Stanowisko takie było wyrażane i obszernie uzasadniane kilkakrotnie w orzecznictwie Sądu Najwyższego oraz w piśmiennictwie w okresie obowiązywania kodyfikacji z 1969 r., a także Kodeksu karnego z 1932 r., gdy, jak obecnie, postanowienia podejmowane w postępowaniu wykonawczym stawały się wykonalne z chwilą wydaniaObszernie na ten temat zob. K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy, s. 102.. Takie rozumienie wykonalności wymienionych postanowień było dominujące także w orzecznictwie sądów powszechnych.

Dopiero w końcowym okresie obowiązywania kodyfikacji z 1969 r. Sąd Najwyższy dwukrotnie zajął stanowisko uznające, że odwołanie warunkowego zwolnienia lub zarządzenie wykonania kary jest skuteczne tylko wtedy, gdy w okresie sześciu miesięcy po upływie okresu próby zostanie wydane i uprawomocni się postanowienie w tym przedmiocie i podnoszące, jako podstawowy argument, materialnoprawny charakter sześciomiesięcznego terminu przewidzianego w art. 79 § 1 i art. 97 k.k. Postanowienie SN z 1 lutego 1995 r., III KRN 203/94, OSNKW 1995, nr 3–4, poz. 18, LEX nr 20724 i uchwała składu 7 sędziów SN z 30 stycznia 1996 r., I KZP 34/95, OSNKW 1995, nr 3–4, poz. 14.

Problem przestał istnieć w okresie od 1 sierpnia 1998 r. do 31 grudnia 2011 r., w myśl bowiem obowiązującej w tym czasie zasady postanowienia wydawane w postępowaniu wykonawczym stawały się prawomocne z chwilą uprawomocnienia się. Nie ulegało zatem wątpliwości, że dla zachowania sześciomiesięcznego terminu, o którym mowa w art. 75 § 4 i art 82 k.k., konieczne było nie tylko wydanie, ale i uprawomocnienie się w tym okresie postanowienia o zarządzeniu wykonania kary warunkowo zawieszonej lub o odwołaniu warunkowego przedterminowego zwolnienia. W tym przedmiocie nie było żadnych wątpliwościPor. m.in. postanowienia SN: z 1 lutego 1995 r., III KRN 203/94, OSNKW 1995, nr 3–4, poz. 18; z 28 kwietnia 2004 r., II KK 37/04, LEX nr 109476; z 14 lipca 2010 r., V KK 108/10, R-OSNKW 2010, poz. 1437..

Wspomniane wątpliwości ponownie powstały po zmianie z dniem 1 stycznia 2012 r. stanu prawnego poprzez dodanie nowego brzmienia art. 9 k.k.w. Rozstrzygnął je niedawno Sąd Najwyższy, stwierdzając, że postanowienie o zarządzeniu wykonania kary wydane na podstawie art. 75 § 1, § 1a i § 2a k.k. staje się wykonalne z chwilą wydania przed upływem okresu wskazanego w art. 75 § 4 k.k., chyba że sąd wydający postanowienie albo sąd powołany do rozpoznania zażalenia wstrzyma jego wykonanie. W przypadku takiego wstrzymania wykonanie postanowienia może nastąpić dopiero po jego uprawomocnieniu, przed upływem terminu do zarządzenia wykonania karyPostanowienie SN z 20 czerwca 2013 r., sygn. akt I KZP 3/13, LEX nr 1339276..

W uzasadnieniu postanowienia Sądu Najwyższego czytamy m.in., że art. 75 § 4 k.k., określając ostateczny termin, do którego powinno nastąpić tzw. odwołanie warunkowego zawieszenia wykonania kary, wymaga wydania do tego czasu decyzji procesowej w postaci postanowienia o zarządzeniu wykonania kary. Decyzja ta nie jest jednak określona w przepisach Kodeksu karnego czy Kodeksu postępowania karnego, a unormowana została w Kodeksie karnym wykonawczym. Dlatego też przepisy tego Kodeksu powinny być rozstrzygające dla ustalenia, czy w sprawie nastąpiło skuteczne zarządzenie wykonania kary. W tym zakresie istotne są te przepisy, które określają, z jaką chwilą orzeczenie staje się wykonalne. W obowiązującym obecnie brzmieniu Kodeks karny wykonawczy jako zasadę przyjmuje wykonalność postanowień wydanych w postępowaniu wykonawczym z chwilą ich wydania. W drodze wyjątku moment ten odsuwany jest w czasie, gdy ustawa tak stanowi albo sąd pierwszej instancji lub sąd odwoławczy wstrzymają wykonanie orzeczenia. W art. 178 § 3 k.k.w. ustawodawca zawarł taki wyjątek, stanowiąc, że postanowienia o zarządzeniu wykonania kary wydane na podstawie art. 75 § 2 i 3 k.k. stają się wykonalne z chwilą ich uprawomocnienia. W ten sposób wprowadzono rozgraniczenie wykonalności tego rodzaju postanowień w zależności od podstawy prawnej wydania, tj. obligatoryjnego (art. 75 § 1, § 1a albo § 2a k.k.) albo fakultatywnego (art. 75 § 2 i § 3 k.k.) zarządzenia wykonania karySzerzej zob. K. Postulski, Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 20 czerwca 2013 r., sygn. akt I KZP 3/13, LEX nr 1339276..

Przedstawiony, słuszny pogląd Sądu Najwyższego ma też pełne zastosowanie do terminu określonego w art. 82 k.k.

Przewidziane w części szczególnej Kodeksu karnego wykonawczego przypadki orzekania o przesunięciu w czasie wykonania orzeczeń na skutek odroczenia wykonania kary (art. 61, 159–151 k.k.w. i art. 336 § 1 k.k.) lub przerwy w jej wykonaniu (art. 62 i 153 k.k.w.) odnoszą się nie tylko do kar orzeczonych wyrokiem, ale też do orzeczonej w postępowaniu wykonawczym zastępczej kary pozbawienia wolności lub kary uprzednio warunkowo zawieszonej.

Podobne do sprecyzowanego w art. 9 § 3 k.k.w. rozwiązania dotyczącego wstrzymania wykonalności postanowień wydawanych w postępowaniu wykonawczym znajdujemy w art. 462 § 1 k.p.k., dającym sądowi, który wydał postanowienie, lub sądowi powołanemu do rozpoznania zażalenia, prawo wstrzymania wykonania postanowienia.

VII. W art. 9 § 3 i 4 k.k.w. i w art. 462 § 1 k.p.k. nie zostały sprecyzowane przesłanki ani ograniczenia odnośnie do podejmowania przez sąd decyzji o wstrzymaniu wykonania postanowienia.

Wstrzymanie wykonania postanowienia wydanego w postępowaniu wykonawczym pozostawione jest uznaniu sądu, zarówno pierwszej, jak i drugiej instancji. Jednak z samej istoty takiej decyzji, jako wyjątku od zasady natychmiastowej wykonalności, wynika, że wstrzymywanie wykonania postanowień wydawanych w postępowaniu wykonawczym powinno być ograniczone do niezbędnego minimum.

Słuszność tej tezy potwierdził Sąd NajwyższyPostanowienie SN z 26 września 2012 r., V KK 218/12, LEX nr 1220962., stwierdzając, że wstrzymanie wykonania orzeczenia może nastąpić jedynie wyjątkowo, gdy ujawnią się okoliczności świadczące o tym, że bezzwłoczne podjęcie czynności wykonawczych pociągnie za sobą nieodwracalne i niepowetowane skutki dla skazanego.

Postanowienie o wstrzymaniu wykonania postanowienia jest wyjątkiem od zasady niezwłoczności wykonania kary, a zatem przesłanki takiej decyzji nie mogą podlegać wykładni rozszerzającej. Z drugiej jednak strony decyzja ta powinna uwzględniać wspomnianą zasadę humanitaryzmu i poszanowania godności ludzkiej skazanego. Nie może ona stanowić samodzielnej przesłanki decyzji sądu, ale musi się wkomponować w przesłanki oceniane jako podstawa wstrzymania wykonania postanowienia.

Również ratio legis unormowania przewidzianego w art. 462 § 1 k.p.k. upatrywać należy w tym, że w sytuacjach wyjątkowych natychmiastowa wykonalność postanowienia wydanego w postępowaniu jurysdykcyjnym mogłaby spowodować dla osoby, której orzeczenie to dotyczy, istotną krzywdę, nieodwracalne wręcz następstwa. Niekiedy tylko wstrzymanie wykonania zaskarżonego postanowienia może zapobiec praktycznej dezaktualizacji zażalenia. W takich właśnie sytuacjach sąd ma prawo wstrzymać wykonanie postanowienia. Podjęcie takiej decyzji może nastąpić, zgodnie z analizowanym przepisem, z urzędu. Nic jednak nie stoi na przeszkodzie, aby z wnioskiem o wstrzymanie w tym trybie wykonania zaskarżonego postanowienia wystąpił podmiot składający zażalenie, argumentując w nim jednocześnie, dlaczego natychmiastowa wykonalność byłaby krzywdząca. Wstrzymanie może nastąpić na ściśle oznaczony okres, jednakże najczęściej – jeśli już do wstrzymania dochodzi – następuje ono „bezterminowo”, tzn. do chwili wydania postanowienia przez organ odwoławczyS. Zabłocki, (w:) Kodeks postępowania karnego, Komentarz, red. R. A. Stefański, S. Zabłocki, Warszawa 2004, s. 333..