A rtykuł stanowi podsumowanie obserwacji praktyki sądowej odnośnie do wniosków stron o zwolnienie od kosztów w postępowaniu cywilnym oraz przegląd poglądów doktryny i aktualnej linii orzecznictwa. Przedstawia, jakie warunki musi spełniać wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, w jaki sposób strona powinna wykazać swoją sytuację materialną i niemożność poniesienia kosztów, jak w praktyce wygląda analiza i rozstrzyganie wniosków i czym kieruje się sąd je rozpatrujący. W artykule – obok omówienia przesłanek merytorycznych zwolnienia od kosztów – poświęcono wiele uwagi aspektom formalnym złożenia wniosku, gdyż w praktyce sądowej okazuje się, że wnioski bardzo często obarczone są brakami. Tymczasem poprawne przygotowanie wniosku pod względem formalnym ma istotny wpływ na jego merytoryczne rozstrzygnięcie.

Opracowanie podzielono na części, w których omówiono: zagadnienia ogólne (I), kwestie dotyczące wniosków osób fizycznych (II), wnioski przedsiębiorców i osób prawnych (III) oraz sytuacje, kiedy dochodzenie wszczynane jest przez sąd (IV).

I. Artykuł 84 Konstytucji RP stanowi, że każdy jest obowiązany do ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych, w tym podatków, określonych w ustawieKonstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 16 lipca 1997 r.).. Zasadą jest, że strona, która wnosi do sądu pismo podlegające opłacie lub powodujące wydatki, obowiązana jest do uiszczenia kosztów sądowych (chyba że ustawa stanowi inaczej) – art. 2 ust. 2 ustawy o kosztach w sprawach cywilnychUstawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych z 28 lipca 2005 r. (Dz.U. z 2005 r. nr 167, poz. 1398); por. A. Górski, L. Walentynowicz, Koszty sądowe w sprawach cywilnych. Ustawa i orzekanie. Komentarz praktyczny, Oficyna 2008, wyd. II, stan prawny: 31 października 2007 r.; więcej na temat kosztów sądowych i instytucji zwolnienia: M. Kowalska, Realizacja prawa do sądu a wysokość kosztów sądowych, „Radca Prawny” 1998, nr 5, s. 23–24; T. Żyznowski, Wybrane zagadnienia z praktyki zwalniania od kosztów sądowych w sprawach cywilnych, PWS 1980, nr 1, s. 3–4.(dalej: u.k.s.c.), a sąd nie podejmie żadnej czynności na skutek pisma, od którego nie została uiszczona należna opłata (art. 1262 § 1 k.p.c.). Zwolnienie od kosztów sądowych jest regulacją prawną o charakterze wyjątkowym od ogólnej zasady „odpłatności postępowania” wyrażonej w art. 2 ust. 2 u.k.s.c.

W postępowaniach cywilnych wiele stron składa wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych w postępowaniu cywilnym. Najczęstszą motywacją wskazywaną w uzasadnieniu jest zła sytuacja materialna. Znaczna część wniosków nie zasługuje jednak na uwzględnienie. Strony próbują bowiem uniknąć konieczności uiszczenia kosztów  dochodzenia praw przed sądem i przedstawiają swoją sytuację materialną w jak najgorszym świetle.

Warto jednakże zaznaczyć, że należyte przygotowanie się strony do procesu – także w zakresie poniesienia kosztów z tym związanych – jest jej obowiązkiem. Strona chcąca realizować swoje prawa przed sądem musi uwzględniać konieczność ponoszenia kosztów procesu. Zwłaszcza wytaczając powództwo, powinna się liczyć z kosztami z tym związanymi i gromadzić potrzebne środki z dochodów uzyskiwanych w dłuższym okresiePrzykładowo przeznaczenie premii czy „trzynastej pensji” na wakacje, a następnie wytoczenie powództwa i uzasadnianie wniosku o zwolnienie od opłaty aktualnym brakiem wolnych środków finansowych, nie uzasadnia zwolnienia.. Wydatki związane z pokryciem kosztów procesu powinny być traktowane co najmniej równorzędnie, a nawet priorytetowo w stosunku do innych wydatków, które nie stanowią podstawowych potrzeb życiowych. Nieprawidłowa jest interpretacja, że zobowiązany do ich ponoszenia jest tylko ten, kto posiada nadwyżki ze swoich zarobków czy oszczędności. Planowanie wydatków bez uwzględnienia powyższej zasady jest postrzegane jako naruszenie równoważności w traktowaniu swoich powinności finansowych i wyzbycie się zdolności do zapłaty kosztów. Sąd rozważy więc, czy i od kiedy strona mogła przewidzieć wstąpienie na drogę sądową i czy mogła w tym czasie zdobyć środki finansowe, choćby w drodze drobnych oszczędności, ograniczenia wydatków czy zaciągnięcia pożyczki. Jedynie w sytuacjach wyjątkowych, gdy tylko niezwłoczne wytoczenie powództwa zapewni ochronę praw strony (ze względu na bliski termin, z upływem którego jej roszczenie wygaśnie lub ulegnie przedawnieniu, albo ze względu na inne okoliczności prawne lub faktyczne), można badać – jeżeli brak podstaw do zarzucenia stronie rozmyślnego niewytoczenia powództwa wcześniej – czy ma ona możliwość poniesienia kosztów sądowych z dochodów bieżąco osiąganychPor. J. Brol, Z problematyki sądowego zwalniania od kosztów w sprawach cywilnych, „Prawo w Działaniu” 2008, nr 6, s. 19; zob. postanowienia Sądu Najwyższego z 24 września 1984 r., II Cz 104/84, LEX nr 8623 oraz z 24 lipca 1980 r., I Cz 99/80, LEX nr 8257..

Aktualnie odchodzi się od poglądu, że zwolnienie od kosztów sądowych stanowi „pomoc państwa”, ponieważ opłata nie powinna być traktowana jako zapłata (cena) za rozpoznanie i rozstrzygnięcie sprawy. Celem instytucji zwalniania od kosztów sądowych jest zapewnienie dostępu do sądu i wymiaru sprawiedliwości także osobom ubogimPor. J.Brol, Z problematyki, teza 5, 93883/5.. Konieczności ponoszenia kosztów sądowych nie należy interpretować jako ograniczenia dostępu do sądu, gdyż obowiązek zapewnienia skutecznego prawa do sądu wymaga od państwa podjęcia różnych działań, ale nie jest jednoznaczny z wprowadzeniem bezpłatnego postępowania cywilnego (por. orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w StrasburguWyrok ETPCz z 19 czerwca 2001 r., sprawa Kreuz v. Polska, LEX nr 47549, tłumaczenie: Redakcja Wolters Kluwer Polska: 1. Artykuł 6 ust. 1 Konwencji zapewnia każdemu prawo do dochodzenia przed sądem lub trybunałem swoich roszczeń dotyczących praw i zobowiązań o charakterze cywilnym. W ten sposób przepis ten statuuje „prawo do sądu”, w stosunku do którego prawo dostępu, czyli prawo do wszczęcia postępowania przed sądem w sprawach cywilnych stanowi zaledwie jeden z aspektów. Jednakże jest to aspekt o tyle istotny, że umożliwia korzystanie z dalszych gwarancji określonych w ust. 1 art. 6. Rzetelność, publiczny charakter i szybkość postępowania sądowego nie przedstawiają przecież żadnej wartości, jeśli nie ma możliwości uprzedniego wszczęcia postępowania. A w sprawach cywilnych trudno sobie wyobrazić zasadę prawa bez zagwarantowania możliwości dostępu do sądów. 2. Prawo do sądu nie ma charakteru nieograniczonego. Może ono podlegać ograniczeniom objętym domniemaniem wynikającym z faktu, że prawo dostępu wymaga ze swej natury regulacji ze strony Państwa. Zagwarantowanie stronom sporu skutecznego prawa dostępu do sądów w celu dochodzenia swoich praw i zobowiązań o charakterze cywilnym pozostawia pewną swobodę wyboru środków w tym celu, ale chociaż Wysokim Układającym się Stronom przysługuje pewien margines uznaniowości w tym zakresie, ostateczne rozstrzygnięcie co do przestrzegania wymogów Konwencji pozostaje w rękach Trybunału (...).). Prawo do wszczęcia postępowania przed sądem w sprawach  cywilnych nie jest bowiem nieograniczone, w tym sensie, iż wymaga ze swej natury regulacji ze strony państwa. Z kolei artykuł 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw CzłowiekaEuropejska Konwencja Praw Człowieka z 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. nr 61, poz. 284). daje państwu swobodę wyboru środków, których do tego celu użyje. Wymogu uiszczenia opłaty w sprawach cywilnych nie można zatem uznać za niezgodny z art. 6 ust. 1 Konwencji. Sama konieczność uiszczenia opłaty nie stanowi więc ograniczenia prawa do sądu, jednak już nadmierna wysokość tej opłaty może być tak potraktowana w danej sytuacji, co strona może podnieść we wniosku o zwolnieniePor. orzeczenie Sądu Najwyższego z 11 stycznia 1995 r., III ARN 75/94 oraz postanowienie Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 30 listopada 1995 r., I ACz 795/95..

II. W pierwszej kolejności omówione zostaną praktyka i orzecznictwo dotyczące wniosków osób fizycznych o zwolnienie od kosztów sądowych.

Zgodnie z art. 102 ust. 1 i 2 u.k.s.c. zwolnienia od kosztów sądowych może domagać się osoba fizyczna, która złoży oświadczenie, że nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. Do wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych powinno być dołączone oświadczenie obejmujące szczegółowe dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby ubiegającej się o zwolnienie od kosztów. W myśl art. 101 ust. 1 u.k.s.c. sąd może zwolnić stronę od kosztów sądowych w części, jeżeli strona jest w stanie ponieść tylko część tych kosztów.

Wniosek o zwolnienie od kosztów powinien zatem zawierać dwa konieczne elementy:

1. oświadczenie strony, że nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny;
2. oświadczenie obejmujące szczegółowe dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby ubiegającej się o zwolnienie od kosztów (przy czym zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego oświadczenie strony o stanie rodzinnym i majątkowym powinno zawierać informacje określone w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 31 stycznia 2006 r. w sprawie określenia wzoru tego oświadczeniaRozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 31 stycznia 2006 r. w sprawie określenia wzoru oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby fizycznej ubiegającej się o zwolnienie od kosztów sądowych w postępowaniu cywilnym (Dz.U. nr 27, poz. 200)., nie musi być jednak złożone na „urzędowym druku”Por. postanowienia Sądu Najwyższego: z 23 marca 2007 r., sygn. V CZ 11/07, OSNC 2008, nr 3, poz. 38 oraz z 25 stycznia 2007 r., sygn. I PZ 30/06, OSNP 2008, nr 5–6, poz. 73.).

W praktyce strony często przedkładają jedynie wypełniony druk oświadczenia o stanie rodzinnym, dochodach i majątku, zapominając, że wniosek o zwolnienie od kosztów należy umotywować, wskazując przyczyny niemożności ich poniesienia bez uszczerbku w utrzymaniu koniecznym. Sąd najczęściej jest wyrozumiały w takich sytuacjach, warto jednak zwrócić na to uwagę – zwłaszcza fachowym pełnomocnikom. Wniosek o zwolnienie od kosztów powinien jednak zawierać pierwszy element, tj. oświadczenie strony, że nie jest w stanie ich ponieść. Wniosek stanowi przecież pismo procesowe i powinien zawierać, obok stwierdzenia, że strona domaga się takiego zwolnienia i określenia jego zakresu (w całości, w części – np. z opłaty sądowej), także szczegółowy opis sytuacji finansowej wnioskodawcy oraz dowody na poparcie przytoczonych okoliczności – zgodnie z art. 126 § 1 pkt 3 k.p.c.Por. postanowienie Sądu Najwyższego z 22 stycznia 2008 r., sygn. I UZ 39/07. Warto uczulić strony na celowość szczegółowego uzasadnienia wniosku, gdyż wówczas Sąd ma możliwość odniesienia się do niego, uzyskania informacji, jak strona postrzega swoją sytuację materialną i dlaczego uważa, że powinna być zwolniona od kosztów. Z samego tylko oświadczenia majątkowego – wypełnionego według wzoru – nie do końca można odczytać te informacje i strona może poczuć się pokrzywdzona odmową zwolnienia, wynikającą z chłodnej kalkulacji lakonicznych danych zawartych w formularzu. Warto, aby strona uzasadniła, dlaczego poniesienie kosztów będzie dla niej nadmiernym obciążeniem finansowym, opisała sytuacje wyjątkowe czy zdarzenia losowe, jakie wpłynęły na jej kondycję finansową. Tego rodzaju okoliczności, które często nie są ujmowane w formularzu oświadczenia, sąd także bierze pod uwagę.

Natomiast niedołączenie oświadczenia zawierającego dane o dochodach i majątku stanowi brak formalny podlegający usunięciu w trybie art. 130 k.p.c. (art. 102 ust. 2 zd. 3 u.k.s.c.). Strona zostanie wezwana do przedłożenia wypełnionego oświadczenia w terminie tygodniowym od otrzymania wezwania pod rygorem zwrotu wniosku o zwolnienie od kosztów. Należy pamiętać, że w przypadku strony reprezentowanej przez adwokata lub radcę prawnego rygor jest surowszy – nastąpi zwrot wniosku, niezaskarżalnym zarządzeniem, bez wzywania o jego uzupełnienie (w myśl art. 102 ust. 4 u.k.s.c.), a co za tym idzie – zwrot pisma jako nieopłaconego na podstawie art. 1302 § 1 k.p.c. Pozostanie wówczas jedynie możliwość uiszczenia brakującej opłaty w terminie tygodniowym od dnia doręczenia pełnomocnikowi orzeczenia – w myśl art. 1302 § 2 k.p.c.Art. 1302 § 1 i 2 k.p.c.: Pismo wniesione przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego, które nie zostało należycie opłacone, przewodniczący zwraca bez wezwania o uiszczenie opłaty, jeżeli pismo podlega opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu sporu. W terminie tygodniowym od dnia doręczenia zarządzenia o zwrocie pisma z przyczyn określonych w § 1 strona może uiścić brakującą opłatę. Jeżeli opłata została wniesiona we właściwej wysokości, pismo wywołuje skutek od daty pierwotnego wniesienia. Skutek taki nie następuje w razie kolejnego zwrotu pisma z tej samej przyczyny. Także w przypadku oddalenia wniosku o zwolnienie sąd nie wezwie pełnomocnika do uiszczenia opłaty. Zgodnie z art. 112 ust. 3 u.k.s.c. (w brzmieniu po zmianie dokonanej ustawą z 17 grudnia 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustawDz.U. z 2010 r. nr 7, poz. 45. i obowiązującym od 19 kwietnia 2010 r.), jeżeli pismo podlegające opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu sporu lub wartości przedmiotu zaskarżenia zostało wniesione przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego i wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych złożony przed upływem terminu do opłacenia pisma został oddalony, tygodniowy termin do opłacenia pisma biegnie od dnia doręczenia stronie postanowienia, a gdy postanowienie zostało wydane na posiedzeniu jawnym – od dnia jego ogłoszenia. Artykuł powyższy wyznaczył zatem termin do uiszczenia opłaty, a jednocześnie wyłączył obowiązek wzywania profesjonalnego pełnomocnika przez sąd do realizacji tego obowiązku, co oznacza, że powinien on sam obliczyć i przekazać opłatę w powyższym terminiePor. postanowienie Sądu Najwyższego z 21 lipca 2011 r., sygn. V CZ 30/11: „1. Zmiana treści art. 112 u.k.s.c. dokonana ustawą z 17 grudnia 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2010 r. nr 7, poz. 45) i obowiązująca od dnia 19 kwietnia 2010 r., miała na celu przyspieszenie postępowania w wypadku, kiedy czynności za stronę wykonuje fachowy pełnomocnik, a charakter tych czynności nie wymaga dodatkowych wskazówek ze strony sądu. Skoro pełnomocnik taki co do zasady ma – wynikający z art. 1302 § 1 k.p.c. – obowiązek samodzielnego określenia i wniesienia opłaty stałej lub stosunkowej, obliczonej od podanej przez stronę wartości przedmiotu sporu, to nie ma uzasadnionych przyczyn, aby wystąpienie o zwolnienie od kosztów sądowych powinność tę uchylało. 2. Pogląd, że nieopłacenie środka zaskarżenia (skargi kasacyjnej) złożonego przez profesjonalnego pełnomocnika uruchamia tryb postępowania naprawczego przewidziany w art. 130 § 1 k.p.c., nie jest aktualny w sytuacji, w której możliwość zastosowania art. 130 § 1 k.p.c. została wprost wykluczona w ustawie. Artykuł 112 ust. 3 u.k.s.c. wyznaczył termin do uiszczenia opłaty, a jednocześnie wyłączył obowiązek wzywania profesjonalnego pełnomocnika przez sąd do realizacji tego obowiązku, co oznacza, że powinien on sam obliczyć i przekazać opłatę w powyższym terminie”; postanowienie Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 23 września 2010 r., III APz 23/10: „W razie wniesienia przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego opłaty stosunkowej w wysokości określonej zgodnie z art. 13 ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. z 2010 r. nr 90, poz. 594 ze zm.) w postępowaniu wszczętym przed 1 lipca 2009 r. art. 1302 § 3 k.p.c. nie stosuje się”..

Po złożeniu przez stronę wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych sąd staje przed koniecznością ustalenia, czy stan majątkowy strony pozwala jej uiścić te koszty – w całości lub w części – bez uszczerbku utrzymania koniecznego. Dlatego w pierwszej kolejności musi zbadać i poznać rzeczywistą sytuację materialną strony. Służy temu przede wszystkim analiza dołączonego do wniosku osobistego oświadczenia o aktualnym stanie rodzinnym, dochodach i majątku. Trafność rozstrzygnięcia jest uzależniona od zgromadzenia dokładnych informacji o sytuacji majątkowej i dochodach wnioskodawcy, czemu służą oba wskazane powyżej elementy wniosku. Strona – osoba fizyczna – musi więc oświadczyć, że nie jest w stanie ponieść kosztów bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny i uzasadnić wniosek, tak aby Sąd mógł się do niego odnieść. Ocenie sądu podlega całokształt sytuacji majątkowej i rodzinnej wnioskodawcyOrzeczenie Sądu Najwyższego z 6 listopada 1953 r., I C 1427/53, OSN 1954, nr 2, poz. 52..

Warto na wstępie zauważyć, że powierzenie przez stronę prowadzenia sprawy pełnomocnikowi z wyboru nie jest okolicznością, która sama przez się decyduje o bezzasadności wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych – gdyż stronę „stać na adwokata”. Czasem zdarza się, że sam pełnomocnik ze względu na wyjątkowo trudną sytuację strony nie pobiera od niej wynagrodzenia.

Strona powinna uzyskać zwolnienie od kosztów, jeśli ich poniesienie mogłoby spowodować uszczerbek w utrzymaniu koniecznym jej i rodziny. Przez koszty utrzymania koniecznego rozumie się niezbędne wydatki zmierzające do zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych. Zalicza się do nich w szczególności wydatki na żywność, odzież, obuwie, środki czystości, leczenie, edukację oraz wydatki związane z zaspokojeniem potrzeb mieszkaniowych, w tym stałe opłaty czynszowe, za gaz, energię elektryczną, wodę, wywóz śmieci czy podatek od nieruchomości. Uszczerbek utrzymania koniecznego wnioskodawcy i jego rodziny to zachwianie ich sytuacji materialnej i bytowej w taki sposób, że nie są w stanie zapewnić sobie minimum warunków socjalnychPor. postanowienie Naczelnego Sądu Administracyjnego z 19 czerwca 2008 r., II FZ 240/08. . Może się więc zdarzyć, że sąd nie uzna za koszty konieczne do utrzymania np. opłat za telewizję cyfrową, Internet, telefony komórkowe czy nieobowiązkowe ubezpieczenia.

Strony często wskazują jako konieczne koszty utrzymania spłacane pożyczki lub kredyty. Oczywiście wiele zależy od tego, na co zostały przeznaczone środki w ten sposób uzyskane, jednak brak jest uzasadnienia dla twierdzenia, że obowiązek regulowania zadłużeń u innych podmiotów wyprzedza obowiązek uiszczenia na rzecz Skarbu Państwa należności z tytułu kosztów sądowych, związanych z podejmowanymi w procesie czynnościamiW postanowieniu z 11 czerwca 2010 r. Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Krakowie wskazano, że „fakt spłaty zaciągniętych kredytów nie stanowi jeszcze przesłanki do przyznania prawa pomocy, a sama spłata zobowiązań z tytułu tychże kredytów nie korzysta z pierwszeństwa zaspokojenia przed należnościami publicznoprawnymi. Zaciągnięte przez stronę kredyty świadczą o jej zdolnościach płatniczych, a przez to wyłączają możliwość przyznania prawa pomocy – szczególnie w pełnym zakresie” (sygn. II SA/Kr 514/10).. Dotyczy to zwłaszcza strony, która z uwagi na swoje dochody ma wysoką zdolność kredytową, terminowo spłaca raty albo na przykład, mimo stosunkowo niskich dochodów, zdecydowała się zaciągnąć pożyczki na zakup drogiego sprzętu audiowizualnego. Takie okoliczności świadczą raczej o tym, że strona równie dobrze może wziąć pożyczkę na uiszczenie opłaty sądowej. Każda sytuacja jest rozpatrywana indywidualnie i jeśli strona wyjaśni, że spłacane przez nią zadłużenie wynika z usprawiedliwionych, koniecznych potrzeb i rzeczywiście uniemożliwia stronie poniesienie kosztów procesu, sąd weźmie to pod uwagę przy ocenie zasadności wniosku.

Sąd musi przeanalizować dane zawarte w załączonym oświadczeniu majątkowym, ocenić ich wiarygodność, zważyć, czy podane wysokości opłat i wydatków są wiarygodne w świetle doświadczenia życiowego, czy też zostały w nieuzasadniony sposób zawyżone. Jeśli zatem przedłożony formularz oświadczenia majątkowego nie zawiera tych wszystkich wymaganych danych, a rubryki są puste, to z powodu nieprawidłowego wypełnienia strona zostanie wezwana – zgodnie z art. 102 ust. 1 zd. 3 u.k.s.c. – do jego uzupełnienia pod rygorem zwrotu wniosku niezaskarżalnym zarządzeniem. Najczęściej strony nie wypełniają pkt 6 („Inne dane, które wnioskodawca uważa za istotne”), w którym należy wymienić wszystkie koszty utrzymania strony i osób, z którymi pozostaje we wspólnym gospodarstwie domowym. Zdarza się, że także w rubryce dotyczącej źródeł utrzymania wnioskodawca nie wymienia żadnych dochodów. Sędzia może wówczas wezwać o wyjaśnienie, z czego strona ponosi wydatki na utrzymanie i czy korzysta z pomocy materialnej innych osób lub jakichś instytucji. Okoliczność, że strona musi korzystać z pomocy socjalnej, najczęściej będzie sama przez się wskazywała, że strona powinna uzyskać zwolnienie od kosztów sądowych. Zdarzają się sytuacje, że strona wypełnia cały formularz oświadczenia jedynie poprzez przekreślenie rubryk lub wpisanie w nich zwrotu „nie dotyczy”. Teoretycznie takie oświadczenie jest prawidłowe, można bowiem sobie wyobrazić, że strona podaje, iż nie posiada żadnego majątku ani własnych dochodów i nie ponosi żadnych wydatków na swoje utrzymanie. Sąd jednakże w takiej sytuacji powinien wezwać do sprecyzowania wniosku o zwolnienie od kosztów, np. poprzez wyliczenie, ile wynoszą koszty utrzymania (wyżywienie, ubranie itp.), gdzie i z kim strona zamieszkuje i kto ponosi opłaty za mieszkanie oraz kto i z jakich źródeł ponosi koszty utrzymania strony, ewentualnie skąd strona uzyskuje rzeczy potrzebne do życia. Wezwanie takie może nastąpić już nie pod rygorem zwrotu wniosku o zwolnienie, lecz pod rygorem jego oddalenia, gdyż nie posiadając powyższych danych, sąd nie jest w stanie ustalić rzeczywistej sytuacji materialnej strony i ocenić, czy może ona uiścić koszty. Wnioskodawca może ponieść negatywne konsekwencje niepodania informacji, które są dla sądu konieczne do ustalenia rzeczywistej sytuacji materialnej. Analogicznie, gdy strona uchyla się od przedstawienia rzetelnych informacji, w sposób wybiórczy bądź ze sobą sprzeczny przedstawia okoliczności związane z sytuacją materialną i rodzinną, akcentując przy tym te z nich, które mogłyby świadczyć o jej trudnej sytuacji, to powinna liczyć się z tym, że sąd nie będzie miał podstaw do zwolnienia jej od kosztów sądowychPor. postanowienie Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 16 grudnia 2010 r., II FZ 607/10..

Wnioskodawca często nie wymienia w oświadczeniu majątkowym osób pozostających z nim we wspólnym gospodarstwie domowym, czyli takich, z którymi razem mieszka i ponosi wspólne koszty utrzymania. Zdarza się, że osoby nieposiadające własnego dochodu i pozostające na utrzymaniu rodziny czy swoich partnerów nie wymieniają ich, choć w rzeczywistości pozostają we wspólnym gospodarstwie. Podają jedynie, że nie uzyskują żadnych dochodów i nie mają własnych źródeł utrzymania, dlatego chcą zwolnienia od kosztów. Strona powinna się wówczas liczyć z tym, że zostanie wezwana do wyjaśnienia, z czego pokrywa swoje wydatki, czy pozostaje na czyimś utrzymaniu, a jeśli tak – to do wskazania dochodów i majątku osób, które ją utrzymują. Należy bowiem ocenić, czy osoba taka rzeczywiście nie jest w stanie uiścić opłaty bez uszczerbku utrzymania swojego i osób pozostających we wspólnym gospodarstwie. Jeśli zatem np. partner czy rodzice, na których utrzymaniu pozostaje wnioskodawca, są majętni na tyle, że strona nie musi uzyskiwać własnych dochodów i nie wykorzystuje swoich możliwości zarobkowych, to nie powinna uzyskać zwolnienia od kosztów, ponieważ w rzeczywistości jest w stanie uiścić koszty sądowe. Jeśli ktoś z wyboru nie uzyskuje własnego dochodu i jest dobrowolnie utrzymywany przez inną osobę, to również względy słuszności przemawiają za odmową całkowitego zwolnienia od kosztów. Są to trudne przypadki do rozpatrzenia przez sąd, gdyż w zasadzie rodzice nieuczącej się już osoby dorosłej, czy też partner, nie są obciążeni obowiązkiem alimentacyjnym, czyli dostarczania środków utrzymania. Jednakże jeśli sąd z uzyskanych informacji, oświadczeń, dokumentów (np. wyciągów z rachunków bankowych wnioskodawcy, wydatków ponoszonych na zakup odzieży, kosmetyków, rozrywki itp.) po ich przeanalizowaniu uzna, że w rzeczywistości wnioskodawca prowadzi życie o wysokim standardzie i nie wykorzystuje własnych możliwości zarobkowych, to najprawdopodobniej odmówi zwolnienia od kosztów i obciążenia nimi Skarbu Państwa, gdyż byłoby to niesprawiedliwe społecznie. W doktrynie również wyrażany jest pogląd, że niemożność poniesienia kosztów musi mieć charakter obiektywny, czyli taki, na który strona nie ma realnego wpływu. Jeżeli więc strona zdolna do pracy nie wykorzystuje lub ogranicza swoje możliwości zarobkowe w sposób nieuzasadniony albo fikcyjnie pozbywa się majątku, nie spełnia warunków uzasadniających zwolnienie od kosztówPor. komentarz do art. 102 ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U.05.167.1398), (w:) A. Górski, L. Walentynowicz, Koszty sądowe; zob. orzeczenia Sądu Najwyższego z 4 września 1974 r., II CZ 167/74, OSP 1975, nr 7, poz. 176; z 20 października 1980 r., II CZ 126/80, LEX nr 8272; z 31 marca 1987 r., I CZ 26/87, OSNCP 1988, nr 7–8, poz. 103 oraz z 4 lutego 2005 r., III SPP 11/05, OSNP 2005, nr 16, poz. 260..

Także z orzecznictwa Sądu Najwyższego wynika, że dla zwolnienia od kosztów osoby, która nie może samodzielnie się utrzymać, decydująca jest sytuacja majątkowa osoby zobowiązanej do jej utrzymania i rzeczywiście ją utrzymującejOrzeczenie z 25 maja 1960 r., sygn. II CZ 42/60, OSN 1961, nr 3, poz. 78.. Przykładowo o ewentualnym zwolnieniu od kosztów występującej w sprawie osoby małoletniej decydować będzie sytuacja majątkowa osób zobowiązanych do alimentacji. Dotyczy to także małżonków pozostających we wspólnym gospodarstwie domowym – nawet jeśli pozostają w rozdzielności majątkowej. Osoby takie często nie podają żadnych informacji na temat dochodów i majątku współmałżonka, wychodząc z założenia, że rozdzielność majątkowa sama przez się oznacza, iż nie ma to żadnego wpływu na przesłanki zwolnienia od kosztów wnioskodawcy. W uzasadnieniu czasem stwierdzają nawet, że nie posiadają informacji o dochodach i majątku swojego małżonka, mimo że nie pozostają w separacji faktycznej. W przypadku niepodania informacji na temat sytuacji materialnej małżonka, z którym wnioskodawca prowadzi wspólne gospodarstwo domowe, ale nie pozostaje we wspólnocie majątkowej, warto sięgnąć do bogatego dorobku orzecznictwa (także orzecznictwa sądów administracyjnychWojewódzki Sąd Administracyjny w Bydgoszczy w postanowieniu z 13 kwietnia 2010 r. wskazał, że „skoro skarżący twierdzi, że potrzebuje pomocy w realizacji swoich praw, to koniecznym jest ocena, czy żona jest w stanie udzielić mu pomocy dla zabezpieczenia tej potrzeby (…) Rozdzielność majątkowa nie zwalnia małżonków z obowiązku wzajemnego wsparcia finansowego, a ponadto nie uzasadnia odmowy udzielenia informacji na temat sytuacji majątkowej drugiego małżonka. Stwierdzić zatem należy, że brak pełnej informacji o dochodach i oszczędnościach współmałżonka nie pozwala na przyznanie skarżącemu prawa pomocy” – sygn. akt I SA/Bd 74/10, LEX nr 65900; w postanowieniu z 26 listopada 2008 r. NSA zważył, że „nieujawnienie sytuacji majątkowej żony nie pozwala na ocenę rzeczywistej sytuacji materialnej skarżącego pod kątem spełnienia przesłanek do przyznania prawa pomocy w żądanym zakresie. Skoro udzielenie stronie prawa pomocy (tzw. prawa ubogich) jest formą dofinansowania jej z budżetu państwa, to powinno mieć miejsce tylko w sytuacjach, w których zdobycie przez stronę środków na sfinansowanie udziału w postępowaniu sądowym jest rzeczywiście, obiektywnie niemożliwe, bowiem zwolnienie od ponoszenia tego rodzaju danin stanowi odstępstwo od konstytucyjnego obowiązku ich powszechnego i równego ponoszenia, wynikającego z art. 84 Konstytucji RP. Zapobiegliwości i przezorności w tym zakresie należy szczególnie wymagać od osób toczących spory sądowe w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą, która ze swej istoty wiąże się z ryzykiem ponoszenia wszystkich związanych z nią konsekwencji, w tym kosztów – także sądowych” – sygn. akt I FZ 463/08, LEX nr 565693. Więcej o rozpatrywaniu wniosków o przyznanie prawa pomocy przed sądami administracyjnymi: L. Kaligowska, A. Madej, Prawo pomocy w postępowaniu sądowoadministracyjnym – zagadnienia proceduralne, „Przegląd Sądowy” 2007, nr 9.), w którym dominuje pogląd, że małżonkowie prowadzący wspólne gospodarstwo domowe, mimo rozdzielności majątkowej, są obowiązani do wzajemnej pomocy materialnej – także jeśli jeden ze współmałżonków chce dochodzić swoich praw przed sądem i staje przed koniecznością poniesienia kosztów z tym związanych. Zniesienie wspólności ustawowej nie niweczy obowiązku pomocy małżonkowi także w zakresie ponoszenia kosztów związanych z jego udziałem w postępowaniach sądowychPor. postanowienie Sądu Najwyższego z 5 maja 1967 r., I CZ 37/67 oraz postanowienia Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 12 kwietnia 2010 r., I FZ 50/10 oraz z 6 maja 2010 r., II OZ 390/10.. Jeśli zatem strona twierdzi, że potrzebuje pomocy w realizacji swoich praw w postaci zwolnienia od kosztów, a sąd nie będzie w stanie ocenić, czy współmałżonek jest w stanie udzielić jej pomocy dla zabezpieczenia tej potrzeby, to może odmówić zwolnienia od kosztów. Strona bowiem – nie wywiązując się ze zobowiązania do podania informacji na temat majątku posiadanego przez współmałżonka – uniemożliwia sądowi zbadanie jej rzeczywistej sytuacji materialnej i orzeczenie, czy jest w stanie ponieść koszty w całości, w części, czy też nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. Sąd powinien wezwać stronę do podania ww. informacji pod rygorem oddalenia wniosku o zwolnienie od kosztów, tak aby strona zdawała sobie sprawę, że ich niepodanie będzie miało dla niej negatywne konsekwencje w postaci odmowy zwolnienia od kosztów. Oczywiście powyższe nie znajduje zastosowania w przypadku małżonków, którzy stają się stronami przeciwnymi w postępowaniu (np. w sprawie o rozwód).

W przypadku wnioskodawcy, który uzyskuje stałe dochody i nie ma nikogo na wyłącznym utrzymaniu, najczęściej nastąpi odmowa zwolnienia od kosztów w całości, jednak sąd oceni, czy strona jest w stanie ponieść koszty w części. Obecnie odstępuje się jednak od poglądu wyrażonego przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z 14 października 1983 r.OSNCP 1984, poz. 82., zgodnie z którym obciążenie strony kosztami, których wysokość nie przewyższa jednomiesięcznych jej dochodów, z reguły nie oznacza, że nie jest ona w stanie ponieść tych kosztów bez uszczerbku dla swojego utrzymania. Jest to zbyt daleko idące uproszczenie, a analiza sytuacji materialnej możliwości poniesienia kosztów sądowych powinna być bardziej dogłębna.

III. W sytuacji kiedy z wnioskiem o zwolnienie do kosztów występuje osoba fizyczna, która prowadzi działalność gospodarczą, okoliczność, że przedmiot sporu jest związany z prowadzoną przez stronę działalnością będzie przemawiała za „surowszym” potraktowaniem takiej strony – jako profesjonalnego uczestnika obrotu gospodarczego. Czasem jedynym źródłem dochodów strony występującej w sprawie jest prowadzona działalność gospodarcza, w związku z którą powstało roszczenie lub zobowiązanie. Częste są sytuacje, że wnioskodawca uzasadnia, że utrzymuje się z prowadzonej działalności gospodarczej, ale przynosi ona straty, w związku z czym nie dysponuje wolnymi środkami na koszty procesu. Jednakże twierdzenie, że przedsiębiorca nie osiąga żadnych dochodów, najczęściej nie jest wiarygodne, albowiem najczęściej celem prowadzenia działalności gospodarczej jest przecież uzyskiwanie zysku, a wręcz źródeł utrzymania. W takim przypadku jeśli działalność nie jest rentowna, powinno się przedsięwziąć kroki w celu zmiany tego stanu albo poszukać innego źródła dochodów. Podobnie okoliczność posiadania przez wnioskodawcę udziałów w spółkach powoduje, że mało prawdopodobne jest, aby – skoro inwestował pieniądze w zakup udziałów – nie przedstawiały one żadnej wartości rynkowej ani nie przynosiły dochodów. Podkreślenia wymaga, że zła sytuacja majątkowa przedsiębiorcy, który prowadzi bieżącą działalność gospodarczą, sama przez się nie uzasadnia wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych, należą one bowiem do normalnych kosztów działalności gospodarczej. Dochodzenie roszczeń lub obrona praw na drodze sądowej jest elementem tej działalności i wymaga – na równi z koniecznością zapewnienia środków na bieżącą działalność – także zapewnienia środków na ten cel. Procesy sądowe są elementem obrotu gospodarczego. Koszty procesu mają z zasady charakter zwrotny, ponosi je strona przegrywająca – na zasadzie art. 98 § 1  k.p.c. – zatem zachodzi konieczność tymczasowego ich wyłożeniaPor. orzeczenie Sądu Najwyższego z 18 grudnia 1990 r., II CZ 217/90, niepubl. oraz z 24 listopada 1960 r., II CZ 155/60.. Błędne jest założenie, że koszty sądowe przedsiębiorca ma uiszczać jedynie z zysku, dopiero po pokryciu wszystkich innych wydatków. Koszty sądowe w sprawach dotyczących prowadzonej działalności gospodarczej stanowią dla przedsiębiorcy koszty uzyskania przychodu i powinny być ponoszone bądź ze specjalnej rezerwy, która na ten cel została utworzona, bądź – jeśli takiej rezerwy nie ma – z bieżących przychodów (a nie dochodów). Dla oceny sytuacji finansowej przedsiębiorcy zasadnicze znaczenie ma zatem ustalenie, czy prowadzi aktualnie działalność oraz czy osiąga przychody. Natomiast ich wysokość ma wpływ na ocenę tego, czy przedsiębiorca jest w stanie uiścić np. opłatę sądową we wskazanej wysokości. Sam argument o prowadzeniu działalności gospodarczej ze stratą nie uzasadnia zwolnienia od kosztówStanowisko wyrażone m.in. w postanowieniu Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 28 grudnia 2010 r., sygn. akt V ACz 854/10.. Naczelny Sąd Administracyjny zauważył, że strata powstaje wskutek uzyskania nadwyżki kosztów nad przychodem, a to skutkuje jedynie brakiem dochodu do opodatkowania (brakiem obowiązku zapłaty podatku dochodowego) i nie stanowi automatycznie o braku środków finansowych; powstanie straty nie oznacza jeszcze utraty możliwości płatniczychPostanowienie Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 22 marca 2011 r., II GZ 112/11..

Przedsiębiorca powinien przedłożyć dokumenty obrazujące jego sytuację finansową, np. zestawienie zysków i strat. Jeśli po przeanalizowaniu tej dokumentacji okaże się, że przedsiębiorstwo prowadzone przez stronę osiąga na bieżąco przychody (sprzedaje towary lub usługi, reguluje swoje zobowiązania, dysponuje środkami trwałymi, na konto lub do kasy firmy wpływają środki pieniężne, na bieżąco generowane są przychody), to pomimo wykazania straty na dany rok wskazuje to na możliwość poniesienia kosztów sądowych. Natomiast wysokość przychodów wpłynie jedynie na decyzję sądu o ewentualnym częściowym zwolnieniu. Co ważne, przedstawione okoliczności powinny obrazować status materialny wnioskodawcy w szerszej perspektywie czasowej, aby można było ocenić, czy brak środków płatniczych nie ma charakteru jedynie przejściowego.

Podobnie sytuacja przedstawia się, kiedy strona wnioskująca o zwolnienie jest osobą prawną.

Zgodnie z art. 103 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych sąd może przyznać zwolnienie od kosztów sądowych osobie prawnej lub jednostce organizacyjnej niebędącej osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, jeżeli wykazała, że nie ma dostatecznych środków na ich uiszczenie.

Wnioskodawca sam decyduje, w jaki sposób postara się wykazać, że nie ma dostatecznych środków na uiszczenie kosztów. Jeśli złoży tylko wniosek i uzasadni go, ale na jego poparcie nie przedłoży żadnych dokumentów wykazujących brak środków, wniosek zostanie oddalony (zwłaszcza jeśli strona jest reprezentowana przez fachowego pełnomocnika – o czym jeszcze poniżej).

Zwolnienie od kosztów sądowych osób prawnych stanowi formę kredytu udzielanego przez Skarb Państwa na zasadach odmiennych od tych, jakie stosuje się przy finansowaniu osób prawnych przez banki – powinno mieć zatem miejsce tylko w sytuacjach wyjątkowych. Pochopne uwzględnienie wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych  powodowałoby, że Skarb Państwa stałby się „kredytodawcą”, pokrywającym koszty postępowania sądowego. Przesłanką zwolnienia osoby prawnej od kosztów sądowych jest wykazanie braku środków na pokrycie tych kosztów, a zła sytuacja majątkowa przedsiębiorstwa, które prowadzi mimo to bieżącą działalność, sama przez się nie uzasadnia zwolnienia od kosztów sądowychPor. orzeczenie Sądu Najwyższego z 18 maja 1967 r., II PZ 26/67.. Jak widać, zwolnienie od kosztów sądowych osoby prawnej zostało obwarowane większymi rygorami niż zwolnienie osoby fizycznej. Posiadanie środków finansowych umożliwiających wystąpienie na drogę sądową lub obronę swoich praw przed sądem jest bowiem uznawane za nieodłączny element prowadzenia działalności gospodarczej. Planowanie wydatków przez osobę prawną powinno zatem uwzględniać konieczność poniesienia ewentualnych kosztów sądowychPor. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 9 lipca 1992 r., I ACz 393/92.. Osoba prawna obowiązana jest ponosić z przychodów – a nie z dochodów – koszty sądowe, które są normalnym elementem prowadzenia działalności gospodarczej i stanowią tzw. koszty uzyskania przychodu.

W celu uzyskania zwolnienia od kosztów osoby prawne muszą udowodnić, że nie mają dostatecznych środków na ich uiszczenie. Zawarte w art. 103 u.k.s.c. sformułowanie „jeżeli wykazała, że nie ma dostatecznych środków na ich uiszczenie” należy rozumieć jako obowiązek wykazania trwałej, nie tylko na daną chwilę, niemożności uzyskania środków na uiszczenie kosztów sądowychPor. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 28 stycznia 2009 r., I ACz 3/09.. Osoba prawna może wykazać, że nie ma dostatecznych środków na uiszczenie kosztów wszelkimi dostępnymi sposobami, jednak podstawowe znaczenie mają dokumenty (np. odpisy deklaracji podatkowych o wysokości dochodu/straty od początku roku podatkowego, wyciągi z ksiąg, bilanse, sprawozdania rachunkowe, umowy kredytowe, pisma banków oceniających zdolność kredytową i odmawiające dalszego kredytowania). Ponieważ obowiązek udowodnienia faktu braku dostatecznych środków na uiszczenie kosztów spoczywa na wnioskodawcy, Sąd nie jest władny wskazywać rodzaju dokumentów, jakie powinna przedstawić osoba prawna ubiegająca się o zwolnienie od kosztów, albowiem można i należy od niej – jako profesjonalnego uczestnika obrotu gospodarczego i prawnego – wymagać odpowiedniego opracowania tego wniosku łącznie z wykazaniem podstawy do zwolnienia. Nie ma podstaw do wzywania wnioskodawcy do złożenia określonego rodzaju dokumentów. Artykuł 103 u.k.s.c. – w przeciwieństwie do art. 102 – nie uznaje nieudokumentowania lub nienależytego udokumentowania wniosku przez osobę prawną za brak formalny podlegający rygorowi z art. 130 k.p.c. Przewidziany w art. 103 ustawy obowiązek wykazania nieposiadania dostatecznych środków na opłacenie kosztów jest kwestią merytoryczną, nie formalną, prowadzi do merytorycznego rozstrzygnięcia wniosku, tj. do uwzględnienia w całości lub w części albo do oddalenia wniosku. Udokumentowanie wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych przez osobę prawną odnosi się do sfery dowodowej, regulowanej przepisami o postępowaniu dowodowym (art. 227–234 k.p.c.), dlatego skutkiem zaniechania wnioskodawcy w tym zakresie (brak przedłożenia dokumentów obrazujących kondycję finansową) jest oddalenie wniosku, a nie jego zwrotPor. orzeczenie Sądu Najwyższego z 2 października 1998 r., III CZP 34/98, Prok. i Pr. 1999, z. 3, poz. 38; zob. też A. Górski, L. Walentynowicz, Koszty sądowe, komentarz do art. 103.. Jeśli zatem strona nie przedstawia żadnych dowodów odnośnie do  swej sytuacji ekonomicznej, nie wykazuje tym samym, że nie ma dostatecznych środków na uiszczenie opłaty. W praktyce zdarza się jednak, że sędzia daje stronie szansę „uzupełnienia” wniosku i wzywa do udokumentowania sytuacji finansowej poprzez przedłożenie wskazanych dokumentów – pod rygorem oddalenia wniosku.

Analiza przedłożonych dokumentów przebiega na zasadach analogicznych do analizy dokumentów obrazujących sytuację finansową osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą, w konsekwencji zła sytuacja majątkowa przedsiębiorstwa prowadzącego na bieżąco działalność nie uzasadni sama przez się zwolnienia od kosztów sądowych. Sąd oceni, czy wysokość opłaty w danej sprawie należy uznać za wygórowaną w stosunku do dochodów i majątku osoby prawnej. Zdarza się, że dana osoba prawna wykazuje stratę, ale jednocześnie posiada wielomilionowe przychody. Najprawdopodobniej sąd nie uzna wówczas, że poniesienie przez nią nawet kilkunastotysięcznej opłaty stosunkowej będzie nadmiernym obciążeniem, gdyż porówna jej wysokość do osiąganych przychodów.

Posiadanie przez osobę prawną aktywów trwałych, tj. budynków i budowli, środków transportu, urządzeń technicznych i maszyn oraz aktywów obrotowych – środków pieniężnych w kasie i na rachunkach, pozwala na przyjęcie, że strona dysponuje środkami umożliwiającymi uiszczenie kosztów sądowych. Sąd weźmie pod uwagę wartość tych aktywów, oceniając zasadność częściowego zwolnienia. Wskazać trzeba, że przez pojęcie środków, o których mowa w art. 103 u.k.s.c., rozumieć należy nie tylko gotówkę czy zasoby pieniężne zdeponowane w banku, ale wszystkie aktywa, którymi dysponuje strona ubiegająca się o zwolnienie (czyli nieruchomości, ruchomości, zapasy, wierzytelności itp.). Oczywiście najczęściej osoba prawna oprócz majątku posiada również zobowiązania, jednakże mogą być one uwzględnione wyłącznie wtedy, gdy można im przypisać status uprzywilejowanych (przy zdroworozsądkowej ocenie) w stosunku do należności sądowychPor. orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 6 czerwca 2011 r., ACz 410/11. . Nawet przedsiębiorstwo upadłe nie uzyskuje automatycznego zwolnienia od kosztów, gdyż zwolnienie uzależnione jest od wykazania, że jego efektywne aktywa (gotówka, towary itp.) nie wystarczą na pokrycie kosztówOrzeczenie Sądu Najwyższego z 14 czerwca 1966 r., I CZ 53/66..

Warto zauważyć, że gdy o zwolnienie od kosztów sądowych wnosi osoba prawna, wskazując w uzasadnieniu, iż jest państwowym funduszem celowym, a jedynym przychodem są składki uczestników, nie zwalnia to jej z konieczności – zgodnie z art. 103 u.k.s.c. – przedłożenia odpowiednich dokumentów (np. stanu aktywów, pasywów, środków gotówkowych, stanu konta bankowego, uzyskanych przychodów) w celu wykazania, że nie posiada dostatecznych środków na uiszczenie kosztów sądowych. W tym przypadku nawet względy społeczne oraz to, że posiadane środki powinny być przeznaczane przede wszystkim na zaspokajanie roszczeń podmiotów, na rzecz których działa fundusz, nie zwalnia z obowiązku wynikającego z art. 103 u.k.s.c. Jeśli dany fundusz jest odrębną od Skarbu Państwa jednostką i nie korzysta z ustawowego zwolnienia od opłat (na zasadzie art. 94 u.k.s.c.), a jego cel jest ściśle określony, to podstawą rozpoznania wniosku o zwolnienie od kosztów jest właśnie art. 103 u.k.s.c., który uzależnia przyznanie zwolnienia od kosztów osobie prawnej od wykazania przez nią, że nie ma dostatecznych środków na ich uiszczenie. Przy braku ustawowego zwolnienia  odkosztów sądowych (w szczególności od opłat) gospodarka finansowa podmiotu musi uwzględniać także i te wydatki, które wiążą się z postępowaniem sądowym.

IV. W sytuacji kiedy podczas analizy wniosku o zwolnienie od kosztów, jego uzasadnienia, złożonych oświadczeń lub dokumentów obrazujących sytuację materialną strony, powstają wątpliwości i sprzeczności, sąd nie powinien rozstrzygać na niekorzyść strony bez uprzedniego podjęcia próby ich wyjaśnienia. Sąd może wówczas wszcząć dochodzenie w celu ustalenia rzeczywistego stanu majątkowego wnioskodawcy – na podstawie art. 109 § 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Strona, która podaje nieprawdziwe informacje lub zataja istotne fakty, powinna liczyć się z taką możliwością. Po wydaniu postanowienia o wszczęciu dochodzenia sąd jest władny wszelkimi środkami uzyskiwać informacje na temat sytuacji materialnej strony – choćby za pośrednictwem Internetu, który w praktyce jest bardzo pomocny w tym przypadku, czy zwracając się o informacje do instytucji publicznych i prywatnych. Źródłem informacji jest także ogólnodostępny spis przedsiębiorców. Bardzo często zdarza się, że strona nie podaje, że jest wspólnikiem spółki lub członkiem jej zarządu, co przecież ma zazwyczaj na celu osiągnięcie dochodu. Sąd ma możliwość sprawdzenia każdej osoby fizycznej pod tym względem, uzyskania informacji, w ilu i w jakich spółkach dana osoba pełni funkcje. Następnie – w ramach dochodzenia – sędzia może zarządzić zwrócenie się do tych spółek o podanie informacji o liczbie posiadanych przez daną osobę udziałów i ich wartości bilansowej, wysokości wypłaconych wspólnikom dywidend czy wyliczenia świadczeń pieniężnych wypłacanych z tytułu pełnienia funkcji członka/prezesa zarządu. Źródłem informacji na temat sytuacji materialnej mogą być wszelkie dokumenty, także te składane przez stronę przeciwną, np. jako dowody w sprawie. Przykładowo: strona wezwana o podanie aktualnego adresu przeciwnika, który następnie wniósł o zwolnienie od kosztów, załączyła odpis z księgi wieczystej nieruchomości, w której jako właściciel widniała strona ubiegająca się o zwolnienie, przy czym ona sama zataiła informację na temat posiadania tej nieruchomości. Sprawdzając następnie numer księgi wieczystej w dostępnym na stronie internetowej rejestrze, uzyskano natomiast informację, że nieruchomość ta ma przeznaczenie mieszkalno-usługowe i jest dobrze prosperującym pensjonatem w górach. Instytucja dochodzenia z art. 109 u.k.s.c. jest zatem bardzo przydatna dla sądu i powinna być częściej wykorzystywana – zwłaszcza wobec poczucia pokrzywdzenia stron, którym odmówiono zwolnienia od kosztów wobec wątpliwości powstałych na tle informacji podanych przez stronę w oświadczeniu majątkowym, a niewyjaśnionych. W ramach dochodzenia można wezwać stronę na przykład do udzielenia informacji o stanie i obrotach na rachunkach bankowych, posiadanych udziałach i akcjach w spółkach, o pełnionych w nich funkcjach i uzyskiwanych świadczeniach pieniężnych, informacji na temat wszystkich nieruchomości, których strona jest właścicielem, współwłaścicielem, dzierżawcą, użytkownikiem wieczystym (z podaniem wielkości nieruchomości, wartości rynkowej oraz celu, w jakim są wykorzystywane) – pod rygorem oddalenia wniosku o zwolnienie od kosztów. Odmowa udzielenia tych informacji będzie miała negatywny skutek dla stron w postaci oddalenia wniosku, natomiast ich udzielenie pozwoli dokładniej poznać rzeczywistą sytuację materialną strony i rozstrzygnąć zaistniałe wcześniej wątpliwości. Sąd następnie w postanowieniu w przedmiocie wniosku o zwolnienie od kosztów wskaże, jakie informacje podawała strona, które się potwierdziły, które okazały się nieprawdziwe i które strona zataiła. Czasem w wyniku dochodzenia okazuje się, że strona rzeczywiście jest w trudnej sytuacji materialnej, jednakże sam fakt zatajenia pewnych informacji będzie działał na jej niekorzyść, powodując niewiarygodność oświadczenia, a to może zaskutkować odmową zwolnienia od kosztów. Warto przypomnieć o treści art. 111 ust. 1 u.k.s.c., zgodnie z którym stronę, która uzyskała zwolnienie od kosztów sądowych na podstawie świadomego podania nieprawdziwych okoliczności, sąd, cofając zwolnienie, skazuje na grzywnę w wysokości do 1000 zł, a strona powinna uiścić wszystkie przepisane opłaty i pokryć obciążające ją wydatki.

Znajomość praktyki sądowej i tego, pod jakim kątem sąd ocenia przesłanki formalne i merytoryczne wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych, może być przydatna w celu optymalnego przygotowania wniosku, ewentualnie wyjaśnienia stronie przez pełnomocnika już na etapie wstępowania na drogę sądową, że jej sytuacja nie kwalifikuje się do zwolnienia od kosztów, a złożenie wniosku najprawdopodobniej jedynie wydłuży postępowanie (zwłaszcza jeśli strona nie podaje wszystkich wymaganych informacji o swoim stanie majątkowym i rodzinnym, a jej rzeczywista sytuacja materialna budzi wątpliwości i sąd zastosuje procedury w celu ich wyjaśnienia). Strona znająca i rozumiejąca przesłanki zwolnienia może podjąć przemyślaną decyzję, czy złożyć wniosek i czekać na rozstrzygnięcie sądu, czy od razu uiścić wymagane koszty.