W postępowaniu cywilnym wymienić można następujące rozstrzygnięcia sądu w przedmiocie wyłączenia sędziego:

1. postanowienie uwzględniające wniosek o wyłączenie sędziego, jak również postanowienie uwzględniające żądanie wyłączenia się zgłoszone przez samego sędziego,
2. postanowienie oddalające wniosek o wyłączenie sędziego, jak również postanowienie oddalające żądanie wyłączenia się zgłoszone przez samego sędziego,
3. postanowienie odrzucające ponowny wniosek o wyłączenie sędziego oparty na tych samych okolicznościach lub wniosek oczywiście bezzasadny (art. 53¹ k.p.c.).

Na podstawie przepisu art. 394 § 1 pkt 10 k.p.c. zażalenie do sądu drugiej instancji przysługuje na postanowienie sądu pierwszej instancji, którego przedmiotem jest oddalenie wniosku o wyłączenie sędziego. Katalog postanowień sądu pierwszej instancji zaskarżalnych w procesie cywilnym, a wyliczonych w przepisie art. 394 § 1 pkt 1–12, stanowi numerus clausus. Zaskarżalność postanowień zapadłych na gruncie instytucji wyłączenia sędziego została potraktowana przez polskiego ustawodawcę w sposób wąski. Przywołane powyżej zaskarżalne postanowienie sądu pierwszej instancji nie jest bowiem jedynym, które na gruncie przepisów procedury cywilnej może zostać wydane w przedmiocie szeroko rozumianej instytucji wyłączenia sędziego.

Zgodnie z wykładnią literalną przepisu art. 394 § 1 pkt 10 k.p.c. spośród wyżej wyliczonych postanowień, które mogą dotyczyć wyłączenia sędziego, jedynie postanowienie sądu pierwszej instancji o oddaleniu wniosku o wyłączenie sędziego podlega zaskarżeniu w drodze zażalenia. A contrario wszelkie inne rozstrzygnięcia zapadłe w przedmiocie wyłączenia sędziego są niezaskarżalne.

W myśl przepisu art. 394 § 1 in principio k.p.c. zaskarżeniu w drodze zażalenia podlegają postanowienia sądu pierwszej instancji kończące postępowanie w sprawie. Postanowienia te, zdaniem R. Obrębskiego, wyróżnia fakt, że ich wydanie nie rodzi potrzeby kontynuowania czynności sądu zmierzających do rozstrzygnięcia o zasadności dochodzonych przez strony żądań, a z chwilą ich wydania sąd zostaje zwolniony z obowiązku dalszego rozpoznawania sprawyR. Obrębski, Postanowienia kończące postępowanie w sprawach cywilnych, PS 1999, nr 11–12, s. 138 i n.. W doktrynie i judykaturze przyjmuje się ponadto, że są to takie postanowienia, które po uprawomocnieniu się kończą całość postępowania w sprawie lub zamykają drogę do wydania wyrokuT. Wiśniewski, (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. H. Dolecki, T. Wiśniewski, t. 2, Warszawa 2010, s. 140.. Postanowienia dotyczące wyłączenia sędziego, mimo doniosłości w kontekście gwarancji prawa strony do bezstronnego sądu, a także niebagatelnego znaczenia dla prawidłowego przebiegu  postępowania cywilnego, z pewnością nie posiadają powyższych przymiotów. Są bowiem postanowieniami dotyczącymi kwestii wpadkowych, pojawiających się na gruncie rozpoznawania przez sąd odrębnie określonej, konkretnej sprawy cywilnejDystynkcja pomiędzy postanowieniami kończącymi postępowanie i niekończącymi postępowania w sprawie miała swoje źródło we wcześniejszych regulacjach prawnych. Przed reformą postępowania cywilnego dokonaną ustawą z 20 lipca 1950 r. o zmianie przepisów postępowania w sprawach cywilnych (Dz.U. z 1950 r. nr 38, poz. 349) występował podział postanowień na stanowcze i przedstanowcze. Postanowieniem stanowczym sąd rozstrzygał o całym postępowaniu albo o kwestiach incydentalnych, które wyłoniły się na gruncie rozpoznawania danej sprawy cywilnej. Postanowienia te wiązały sąd i mogły być zmienione lub uchylone tylko w toku instancji. Postanowienia przedstanowcze wydawał sąd w toku postępowania jedynie w związku z jego przebiegiem. Mogły być one zmienione lub uchylone stosownie do okoliczności, zob. E. Gapska, Wady orzeczeń sądowych w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2009, s. 38.. Zwane są również postanowieniami formalnymi, które co prawda nie rozstrzygają kwestii dla procesu najważniejszych, lecz są czynnościami procesowymi sądu o wysokim stopniu sformalizowania. Niezaskarżalność postanowień niekończących postępowania w sprawie podaje się w piśmiennictwieA. Góra-Błaszczykowska, Postanowienia sądu pierwszej instancji w procesie cywilnym, Warszawa 2002, s. 175; E. Gapska, Wady orzeczeń, s. 39. jako regułę rządzącą procesem cywilnym. Wyjątki od tej zasady wylicza natomiast w sposób enumeratywny przepis art. 394 § 1 pkt 1–12 k.p.c. W literaturze podobnie uznaje się, że treść art. 394 § 1 k.p.c. dowodzi zaskarżalności orzeczeń dotyczących praw i obowiązków stron czy uczestników postępowania. A contrario w przypadku rozstrzygnięć w przedmiocie wyłączenia sędziego nie zachodzi konieczność ich zaskarżania, jako że nie odnoszą się one do sfery tychże praw i obowiązków.

Jak już zaznaczono, prawnie dopuszczalne będzie zaskarżenie jedynie postanowienia o oddaleniu wniosku o wyłączenie sędziego. Skuteczność zażalenia jest uzależniona od spełnienia wszystkich wskazanych przez prawo procesowe wymagań. B. Bladowski wskazuje, że do przesłanek dopuszczalnościM. Waligórski pisał: „Znaczenie przesłanek czynności procesowej polega na uzależnieniu skuteczności w zamierzonej jej postaci od zajścia pewnych okoliczności, wśród jakich czynność została dokonana”, M. Waligórski, Proces cywilny. Funkcja i struktura, Warszawa 1947, s. 642. zażalenia zaliczyć należy: istnienie zaskarżonego postanowienia, dopuszczalność zaskarżenia wynikającą z mocy ustawy, legitymację do wniesienia zażalenia, spełnienie wymagań formalnych zastrzeżonych dla tego środka odwoławczego oraz zachowanie właściwego terminu do jego wniesieniaB. Bladowski, Środki odwoławcze w postępowaniu cywilnym, Zakamycze 2001, s. 42–50, tak też A. Góra-Błaszczykowska, Apelacja. Zażalenie. Wznowienie postępowania. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Komentarz, Warszawa 2006, s. 157. B. Bladowski podnosi także problem istnienia postanowienia podpisanego lecz nieogłoszonego, w sytuacji gdy przepisy k.p.c. wyraźnie wymagają ogłoszenia. Z uwagi na treść przepisu art. 332 § 1 w zw. z art. 361 k.p.c. do chwili ogłoszenia postanowienia, mimo podpisów, może ono zostać zmienione, a zatem nie jest prawnie skuteczne. Z kolei można odnotować również sytuację odwrotną, gdy postanowienie nabierające mocy wiążącej z chwilą ogłoszenia zostało ogłoszone, lecz niepodpisane. Autor stoi na stanowisku, że to z uwagi na ogłoszenie będące faktem determinującym byt prawny postanowienia, brak jedynie części podpisów pod takim postanowieniem nie skutkuje jego nieistnieniem, zob. B. Bladowski, Środki odwoławcze, s. 50.. Autor ten wymienia owe przesłanki w nieprzypadkowej kolejności. Trzy pierwsze, uszeregowane zgodnie z kryterium istotności, należą do „przesłanek nadrzędnych”, których absencja nie podlega konwalidacji. Brak dwóch ostatnich można natomiast sanować w trybie przewidzianym w przepisach k.p.c. Przesłanki powyższe będą musiały  zostać zrealizowane dla skutecznego wniesienia każdego zażalenia i nie rodzą swoistych rozwiązań co do zażalenia na postanowienie sądu o oddaleniu wniosku o wyłączenie sędziego. Nie będzie zatem zasadne poświęcać im więcej uwagi.

Pochylając się nad charakterem zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji oddalające wniosek o wyłączenie sędziego, nie sposób nie zaznaczyć jego dwoistego charakteru. Z pewnością, jak każdemu środkowi odwoławczemu, należy mu przyznać naturę represyjną. Ma ono bowiem na celu usunięcie uprzednio popełnionych uchybień proceduralnych i urzeczywistnienie naczelnych zasad procesowych. Zażalenie złożone na omawiane postanowienie wpadkowe pełni również funkcję prewencyjną. Jego wniesienie zmierza bowiem do zapobieżenia wydaniu wadliwego orzeczenia merytorycznego, kończącego postępowanie w danej sprawieA. Góra-Błaszczykowska, Apelacja. Zażalenie, s. 156; B. Bladowski, Zażalenie, s. 25.. Sąd drugiej instancji, rozpoznając zażalenie na postanowienie oddalające wniosek o wyłączenie sędziego, będzie badał, czy w sądzie pierwszej instancji nie doszło do naruszenia prawa przy wydaniu orzeczenia (error in iudicando), czy orzeczenie nie zostało wydane wadliwie (error in procedendo), jak również podda pod wnikliwą rozwagę wpływ przytoczonych faktów i dowodów na jego wydanieB. Bladowski, Środki odwoławcze, s. 31..

Zażalenie jest środkiem odwoławczym o względnej dewolutywności, gdyż nie zawsze podlega rozpoznaniu przez sąd wyższej instancji (art. 395 § 2)W. Broniewicz, Istota zażalenia w postępowaniu cywilnym, PS 2001, nr 1, s. 24.. Jeżeli zażalenie zarzuca nieważność postępowaniaZ uwagi na udział w rozpoznaniu sprawy sędziego wyłączonego z mocy ustawy (art. 379 pkt 4 in fine k.p.c.). lub jest oczywiście uzasadnione, sąd, który wydał zaskarżone postanowienie, może na posiedzeniu niejawnym, bez przesyłania akt sprawy sądowi drugiej instancji, uchylić zaskarżone postanowienie i w miarę potrzeby rozpoznać sprawę na nowo. Rozpoznanie zażalenia wniesionego na postanowienie sądu o oddaleniu wniosku o wyłączenie sędziego następuje na posiedzeniu niejawnym w składzie trzech sędziów zawodowych (art. 395 k.p.c. w zw. z art. 397 i art. 367 § 3 k.p.c.). Przedstawiona konstrukcja przełamuje ogólną zasadę, zgodnie z którą sąd pierwszej instancji przedstawia sądowi drugiej instancji akta sprawy wraz z zażaleniem po doręczeniu tego zażalenia stronie przeciwnej (art. 395 § 1 k.p.c.). Rozwiązanie to stanowi niewątpliwie ukłon w kierunku realizacji postulatu szybkości postępowania, o którym mowa w przepisie art. 6 k.p.c. Przepis art. 363 § 1 k.p.c. statuuje kolejną cechę charakterystyczną zażalenia, a mianowicie suspensywność, rozumianą jako zdolność do wstrzymania uprawomocnienia się postanowienia. W ścisłym związku z suspensywnością orzeczenia pozostaje zagadnienie zdolności wstrzymania jego wykonania. Wniesienie zażalenia nie wstrzymuje wykonania zaskarżonego postanowienia, lecz zgodnie z art. 396 k.p.c. sąd pierwszej instancji może wstrzymać wykonanie zaskarżonego postanowienia do czasu rozstrzygnięcia zażalenia.

Sąd, ustosunkowując się negatywnie do wniosku o wyłączenie sędziego, może go odrzucić bez składania wyjaśnień przez sędziego, którego wniosek dotyczyW konsekwencji ponownego wniosku o wyłączenie sędziego opartego na tych samych okolicznościach lub wniosku oczywiście bezzasadnego (art. 531 k.p.c.)., albo też wydać postanowienie o oddaleniu wniosku. Ostatnie z zaprezentowanych rozstrzygnięć sąd wydaje bez względu na przyjętą podstawę odmowy wyłączenia. Może to nastąpić z uwagi na nienależycie uprawdopodobnioną przyczynę wyłączenia, brak jej oparcia na ustawowej podstawie, czy też spóźnienie wnioskuZob. uchwałę SN z 6 marca 1998 r., III CZP 70/97, OSNC 1998, nr 9, poz. 132.. Prezentowane stanowisko ustawodawcy wprowadzające zaskarżalność wobec postanowienia oddalającego wniosek o wyłączenie sędziego, a więc jednego z postanowień orzekających negatywnie w przedmiocie wniosku o wyłączenie sędziego, podyktowane jest także reminiscencją normy prawnoprocesowej zawartej w art. 60 d.k.p.c.Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 29 listopada 1930 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 1930 r. nr 83, poz. 651). Przepis ten stanowił bowiem o braku środka odwoławczego od postanowienia wyłączającego sędziego. Dawny ustawodawca zaszczepił zatem w procedurze cywilnej zasadę niezaskarżalności przedmiotowych incydentalnych postanowień o treści pozytywnej.

Rozważenia wymaga kwestia kręgu podmiotów, od inicjatywy których uzależnione jest wydanie przez sąd zaskarżalnego postanowienia w zakresie wyłączenia sędziego. Krąg tych podmiotów został wyraźnie zawężony, gdyż przepis art. 394 § 1 pkt 10 k.p.c. statuuje zaskarżalność jedynie postanowień o oddaleniu „wniosku” o wyłączenie sędziego. Wiadomo, że wydanie postanowienia wyłączającego, czy też odmawiającego wyłączenia sędziego, może stanowić efekt działania zarówno strony (na skutek złożenia „wniosku”), jak i samego sędziego (poprzez wniesienie „żądania”). Użycie zwrotu „oddalenie wniosku” daje interpretatorowi wskazówkę, że zaskarżalne postanowienie o charakterze negatywnym dotyczące wyłączenia sędziego jest wydawane jedynie na skutek działania podjętego przez stronę postępowania cywilnego, a mianowicie złożenia wniosku o wyłączenie sędziego, który następnie zostanie przez sąd oddalony postanowieniem. Nie wprowadzono zaskarżalności postanowienia o negatywnym charakterze wydanego w konsekwencji wniesienia żądania wyłączenia się, zgłoszonego przez samego sędziego. Sędzia nie może złożyć wniosku o wyłączenie się od udziału w postępowaniu, gdyż przepisy k.p.c. w ogóle nie przyznają mu kompetencji w tym zakresie. Władny jest jedynie zażądać swego wyłączenia od udziału w postępowaniu. W przypadku gdyby postanowienie o wyłączeniu zapadło na skutek zawiadomienia o przyczynie wyłączenia dokonanego przez samego sędziego, zażalenie nie będzie przysługiwało ani temu sędziemu, ani też stronom, gdyż ich wniosek w tym wypadku w ogóle nie został zgłoszonyB. Bladowski, Zażalenie, s. 72.. Wykładnia odmienna byłaby możliwa dopiero wówczas, gdyby ustawodawca zastosował inne sformułowanie odnoszące się do zaskarżalności postanowień negatywnych w tym przedmiocie, a mianowicie przyjął zaskarżalność postanowień, których przedmiotem jest „odmowa wyłączenia sędziego”. Zastosowanie powyższego generalnego określenia powodowałoby zachowanie zaskarżalności postanowień negatywnych w przedmiocie wyłączenia sędziego w obecnym kształcie, lecz doszłoby do rozszerzenia zakresu zastosowania przepisu art. 394 § 1 pkt 10 k.p.c., a tym samym wprowadzenia zaskarżalności postanowień wydanych na skutek oddalenia żądania wyłączenia się złożonego przez samego sędziego. Regulacja zaskarżalności postanowień „odmownych” w zakresie dokonania określonych czynności procesowych została bowiem przewidziana przez prawodawcę na gruncie przepisów zawartych  w art. 394 § 1 pkt 1, 2, 5, 6 czy 8 k.p.c.W przytoczonych przepisach ustawodawca przewidział zaskarżalność postanowień, których przedmiotem jest odmowa odrzucenia pozwu, odmowa zwolnienia od kosztów sądowych, odmowa ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, odmowa zwolnienia świadka i biegłego od grzywny i świadka od przymusowego sprowadzenia, odmowa podjęcia zawieszonego postępowania, odmowa uzasadnienia orzeczenia oraz jego doręczenia, odmowa sprostowania lub wykładni orzeczenia. Gdyby zatem ustawodawca zamierzał wprowadzić zaskarżalność postanowień oddalających żądanie wyłączenia od udziału w sprawie zgłoszone przez samego sędziego, z pewnością użyłby w art. 394 § 1 pkt 10 k.p.c. wyrażenia „odmowa wyłączenia sędziego”, w miejsce obecnego zwrotu „oddalenie wniosku o wyłączenie sędziego”. Jak widać, koncepcja brzmienia przepisu art. 394 § 1 pkt 10 k.p.c. została gruntownie przemyślana. Sąd Najwyższy w uchwale z 20 czerwca 1969 r., III CZP 33/69OSNC 1970, nr 3, poz. 42., w odpowiedzi na pytanie sądu wojewódzkiego: „czy sędziemu, którego żądanie wyłączenia go od prowadzenia sprawy zostało załatwione odmownie, przysługuje zażalenie na wydane w tej mierze postanowienie sądu?”, orzekł, iż: „na postanowienie w sprawie rozstrzygnięcia żądania sędziego o jego wyłączenie od rozpoznania sprawy zażalenie nie przysługuje”. Podsumowując, zażalenie przysługuje jedynie na postanowienie oddalające wniosek o wyłączenie sędziego, nie zaś oddalające żądanie wyłączenia zgłoszone przez samego sędziego. Ponadto podmiotem legitymowanym do wniesienia zażalenia na postanowienie o charakterze negatywnym wydane na gruncie instytucji wyłączenia sędziego nigdy nie będzie sędzia, gdyż przepisy k.p.c. nie dają mu możności wnoszenia środków odwoławczych. Wykładnia literalna przepisu art. 394 § 1 pkt 10 k.p.c. znalazła jak widać poparcie w orzecznictwie SN, jest natomiast kwestionowana w doktrynie przez W. SiedleckiegoW. Siedlecki, Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego. Prawo procesowe cywilne – I półrocze 1970 r., PiP 1971, nr 2, s. 345.. Autor ten podnosi, że skoro żądanie wyłączenia od udziału w sprawie zgłoszone przez samego sędziego zostaje rozstrzygnięte negatywnie, sąd także wydaje przecież postanowienie o odmowie wyłączenia sędziego. Należy zważyć, że brak zaskarżalności tego postanowienia rodzi konsekwencje nie tylko wobec osoby sędziego, gdyż jego skutki mogą mieć wpływ na wynik sprawy, a tym samym dotyczyć położenia procesowego stron postępowania cywilnego. W konsekwencji zaistnienia pewnych uwarunkowań potencjalnie wpływających na rzetelność sędziego przy rozstrzyganiu przez niego sprawy cywilnej – lecz niepociągających konsekwencji wyłączenia go jako iudex inhabilis czy iudex suspectus, a także nieuwzględnionych przy rozpoznawaniu żądania wyłączenia zgłoszonego przez sędziego – ostatecznie sprawę będzie przecież rozstrzygał sędzia podający w wątpliwość swą bezstronność w sprawie. Brak zażalenia na postanowienie oddalające żądanie samowyłączenia się przez sędziego może stanowić swego rodzaju akceptację ryzyka wydania orzeczenia co do meritum sprawy przez osobę sygnalizującą istnienie okoliczności kwestionujących jej obiektywizm, a jak wiadomo – nemo non benignus est sui iudex, stąd też pojawia się niebezpieczeństwo wydania wyroku o treści przychylnej dla sędziego.

Można jednak spojrzeć na zaznaczony problem z innej strony. Stan, w którym żądanie wyłączenia się od udziału w sprawie zgłoszone przez samego sędziego zostanie oddalone, będzie odnosił się do sytuacji, kiedy naprawdę zastrzeżenia sędziego podniesione w żądaniu wyłączenia będą tak znikome, że sędzia pozostanie zdolny do  wydania sprawiedliwego rozstrzygnięcia, a w konsekwencji nie będzie uzasadniona zaskarżalność postanowienia oddalającego jego żądanie. Nawet jeżeli sędzia subiektywnie przeczuwa pejoratywny wpływ pewnych faktów na jego bezstronność, to przecież cogitationis poenam nemo patitur – liczą się jedynie realne przeszkody w zachowaniu neutralności. Podsumowując te rozważania, z uwagi na potrzebę ochrony praw stron postępowania cywilnego i gwarancję zaskarżalności postanowień wpływających na ich prawa lub obowiązki należy skonstatować, że właściwe byłoby wprowadzenie zaskarżalności wobec wszelkich postanowień o charakterze „oddalającym” na gruncie instytucji wyłączenia sędziego, w tym również postanowień oddalających żądanie wyłączenia zgłoszone przez samego sędziego. Niezaskarżalność tych postanowień może w obecnym stanie prawnym budzić kontrowersje w aspekcie wykładni teleologicznej przepisu art. 394 § 1 pkt 10 k.p.c.