E gzekwowanie alimentów nastręcza od lat wiele trudności. Szczególnie uciążliwa jest procedura uzyskania tego rodzaju płatności w sytuacji ukrycia się dłużnika alimentacyjnego za granicą. Często bowiem, w opinii pozwanego, jest to skuteczny sposób uniknięcia realizacji zobowiązania. Współcześnie problem ten jest o tyle ważki, że nastąpiło otwarcie granic (ratyfikacja układu z Schengen), co zdecydowanie upraszcza możliwość przemieszczania się na terytoria innych państw. Uchylanie się od płacenia świadczeń alimentacyjnych jest jednak przestępstwem, uregulowanym w art. 209 k.k.

Odnalezienie osoby obowiązanej bywa często długotrwałe, kosztowne, a niekiedy wręcz niemożliwe, np. wskutek zmiany nazwiska dłużnika. Efektem tego jest pokrzywdzenie uprawnionego dziecka. Pamiętać przy tym należy, że dobro dziecka jest wartością nadrzędną, wyeksponowaną zarówno w Konstytucji RP, w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, jak i w Konwencji o prawach dziecka, a także w wielu innych aktach normatywnych. W celu zminimalizowania ryzyka ucieczki dłużnika przed obowiązkiem alimentacyjnym państwa UE sformułowały rozporządzenie Rady UE w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnychRozporządzenie Rady UE z 18 grudnia 2008 r., Nr 4/2009 (Dz.U. L 7/1 z 10 stycznia 2009 r.)..

Pozycja wierzycieli alimentacyjnych w Polsce została ostatnimi czasy wzmocniona przez wejście w życie ustawy z 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentówDz.U. nr 192, poz. 137 ze zm., która obowiązuje od października 2008 r. Oprócz korzystania z przepisów krajowych pomocne w dochodzeniu alimentów są również unijne przepisy prawne. Jak dotąd, w zależności od tego, czy polski wierzyciel dochodził roszczenia od dłużnika ukrywającego się w krajach UE, czy też poza nimi, mógł w tym celu powoływać się na:

• Konwencję o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych za granicą sporządzoną w Nowym Jorku 20 czerwca 1956 r.Dz.U. z 1961 r. nr 17, poz. 87., która w stosunku do Polski zaczęła obowiązywać 12 listopada 1960 r.,
• Konwencję o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń odnoszących się do obowiązków alimentacyjnych, sporządzoną w Hadze 2 października 1973 r.Zob. oświadczenie rządowe z 30 września 1999 r. w sprawie ratyfikacji przez Rzeczpospolitą Polską Konwencji o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń odnoszących się do obowiązków alimentacyjnych, sporządzonej w Hadze 2 października 1973 r. (Dz.U. z 17 stycznia 2000 r.),
• Konwencję z Lugano o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych, sporządzoną 16 września 1988 r.,
• Rozporządzenie UE nr 44/2001 (tzw. „Bruksela 1”), które można stosować do wyroków wydanych po 1 marca 2002 r. i tylko w krajach członkowskich UE, oprócz Królestwa Danii, 
• Rozporządzenie (WE) nr 805/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z 21 kwietnia 2004 r. w sprawie utworzenia europejskiego tytułu egzekucyjnego dla roszczeń bezspornych.

W piśmiennictwie wskazuje się, że spośród wyżej wskazanych regulacji prawnych najbardziej korzystna dla wierzyciela alimentacyjnego w dochodzeniu jego roszczeń od dłużnika przebywającego poza UE jest regulacja konwencji nowojorskiej. Trzeba jednak zważyć, że stosowanie jej zostało ograniczone jedynie do pozwanych znajdujących się w państwach będących stronami niniejszego aktu. W tym celu należy złożyć stosowny wniosek oraz inne, odpowiednie dokumenty do sądu okręgowego właściwego według miejsca zamieszkania osoby uprawnionej do alimentów. Dodatkowo oczekuje się od wnioskodawcy wskazania aktualnego adresu zamieszkania lub pobytu dłużnika alimentacyjnego. W braku wykonania tego obowiązku ściągnięcie należnych płatności z reguły okazuje się nierealneM. Januszewska, Niełatwo o alimenty, gdy dłużnik jest za granicą, „Rzeczpospolita” z 28 kwietnia 2008 r..

O licznych przeszkodach związanych z faktycznym uzyskaniem alimentów „do ręki” wspominają równie często praktycy prawa. „Do rozpoczęcia egzekucji należności upływa co najmniej kilka miesięcy, a w niektórych wypadkach nawet kilka lat (…). Lepiej znać adres alimenciarza we Francji, bo brak obowiązku meldunkowego w tym kraju powoduje, że odnalezienie go jest trudne. Jeżeli przebywa w Wielkiej Brytanii, to należy się spodziewać, że tamtejsze organy dokonają rewizji wyroku, niekiedy przyznając niższe alimenty”Tamże.. W powyższy, trafny sposób ściąganie alimentów zostało przedstawione przez M. Karcz, starszego inspektora w Sądzie Okręgowym w WarszawieTamże..

Skorzystanie z pozostałych, wyżej wskazanych, aktów normatywnych również nie upraszcza procedury otrzymania alimentów, gdyż oprócz konieczności podania przez wierzyciela alimentacyjnego adresu dłużnika, musi on dodatkowo, na własną rękę, zwrócić się o stosowną pomoc w tej materii do obcego państwaTamże.. Zasadniczym niedopatrzeniem twórców powołanych przez autorkę źródeł prawa jest wymaganie od powoda spełnienia powyższego wymogu. Okoliczność ta razi ironią, gdyż skoro dłużnik uciekł do innego kraju przed egzekucją, to wiadomo, że może robić wszystko, aby zataić swoją tożsamość. Zasadne pozostaje więc pytanie: ile może czekać dorastające dziecko na należne mu świadczenia pieniężne? W okresie braku pełnej zdolności do czynności prawnych taka pomoc jest przecież najbardziej pożądana, niezbędna do dalszej, normalnej egzystencji.

Usprawnienie realizacji artykułowanego zagadnienia przyniosła niewątpliwie powołana wyżej ustawa z 7 września 2007 r. Jej zaletą wartą podkreślenia jest fakt rozszerzenia przez ustawodawcę pojęcia „bezskuteczności egzekucji”. W świetle art. 2 pkt 2 taka bezskuteczność oznacza bowiem „egzekucję, w wyniku której w okresie ostatnich dwóch miesięcy nie wyegzekwowano pełnej należności z tytułu zaległych i bieżących zobowiązań  alimentacyjnych; za bezskuteczną egzekucję uważa się również niemożność wszczęcia lub prowadzenia egzekucji alimentów przeciwko dłużnikowi alimentacyjnemu przebywającemu poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej, w szczególności z powodu:

a) braku podstawy prawnej do podjęcia czynności zmierzających do wykonania tytułu wykonawczego w miejscu zamieszkania dłużnika,
b) braku możliwości wskazania przez osobę uprawnioną miejsca zamieszkania dłużnika alimentacyjnego za granicą”.

Uznanie egzekucji za bezskuteczną jest o tyle istotne, że uprawnia wierzyciela alimentacyjnego do złożenia stosownego wniosku do właściwego dla niego organu w celu podjęcia przez tego ostatniego odpowiednich działań wobec dłużnika alimentacyjnego. W świetle niniejszej ustawy procedura ta jest bardziej odformalizowanaTak D. Sobolewska, Łatwiej będzie zmusić do opłacania alimentów rodziców mieszkających za granicą, http:// www.gazetaprawna.pl., ponieważ do wskazanego wniosku wystarcza dołączenie zaświadczenia organu prowadzącego postępowanie egzekucyjne o bezskuteczności egzekucji, jej przyczynach i stosownie podjętych działaniach, które nie przyniosły oczekiwanego rezultatu (art. 3 ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów). Ponadto istotne pozostaje przywrócenie i zwiększenie przez niniejszy akt prawny tzw. świadczenia z funduszu alimentacyjnego do wartości 500 zł na jedno dziecko (art. 10 powyższej ustawy). Są to koszty, które winny pozwolić egzystować dziecku do czasu znalezienia osoby obowiązanej do świadczenia. Dotychczasowa wysokość niniejszych świadczeń, zdaniem autorki, umożliwiała jedynie „wegetację”.

Największe znaczenie dla polepszenia sytuacji wierzyciela alimentacyjnego, w przypadku ściągania należnych mu świadczeń od dłużnika przebywającego za granicą, będzie jednak miało powoływane wyżej rozporządzenie Rady UE w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych. Posiada ono przy tym w państwach członkowskich UE pierwszeństwo przed pozostałymi aktami międzynarodowymi mającymi zastosowanie w tożsamej dziedzinieZ zastrzeżeniem, że: „Niniejsze rozporządzenie nie wyłącza stosowania zawartej przez Szwecję, Danię, Finlandię, Islandię oraz Norwegię Konwencji z 23 marca 1962 r. dotyczącej odzyskiwania należności z tytułu zobowiązań alimentacyjnych przez państwa członkowskie, które są jej stronami (…)” – art. 69 ust. 3 rozporządzenia. (art. 69 ust. 2 rozporządzenia). Istotne jest również wskazanie, że Dania nie zaakceptowała treści powyższego aktu prawnego. Głównym jego postulatem jest natomiast uproszczenie i przyspieszenie wykonalności zapadłego orzeczenia alimentacyjnego. W tym celu Komisja UE optowała za:

1. uproszczeniem życia obywateli,
2. zwiększeniem pewności prawnej,
3. zapewnieniem skuteczności i trwałości egzekucji należnościUzasadnienie wniosku Komisji w przedmiocie projektu rozporządzenia Rady w sprawie właściwości, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń sądowych oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych, KES 2005, 1629, Bruksela, 15 grudnia 2005, KOM 2005, 649..

Przy analizie pierwszego z wyszczególnionych założeń Komisja podkreślała przede wszystkim chęć odformalizowania procedury związanej z uznaniem orzeczenia alimentacyjnego wydanego w jednym państwie członkowskim przez inne, stanowiące miejsce zamieszkania dłużnika. Dodatkowo postulowano zwiększenie wsparcia wobec wierzyciela alimentacyjnego przez funkcjonowanie centralnych organów państw członkowskich. Poza tym podnoszono potrzebę ujednolicenia źródeł prawa w zakresie alimentacjiTamże.. Realizacja drugiego ze wskazanych postulatów optowała w kręgu całkowitego zapoznania wierzyciela alimentacyjnego z danym stanem faktycznym, główną uwagę skupiano zaś na ochronie niniejszej osoby wobec kolizji przepisów alimentacyjnychTamże.. Priorytetowy cel ostatniego założenia upatrywano z kolei w możliwości wykonania orzeczenia na rzecz osoby uprawnionej do alimentów z taką samą mocą w każdym państwie członkowskim. Ponadto domagano się, aby sama procedura realizacji wyroku była w jak największym stopniu uproszczona (pkt 9 wstępu rozporządzenia Rady UE z 18 grudnia 2008 r.). Wśród mechanizmów niezbędnych do zapewnienia skuteczności powyższego założenia Komisja wymieniała następujące:

• powszechną wykonalność orzeczeń w sprawach alimentacyjnych, z jednoczesnym odstępstwem od exequatur,
• zniesienie środków tymczasowych zapewniających uznanie orzeczenia jednego państwa w innym kraju,
• zwiększenie dostępu do informacji dotyczących dłużnika oraz możliwość bezpośredniego egzekwowania z jego majątku obarczających go zobowiązań alimentacyjnychUzasadnienie wniosku Komisji..

Oprócz tego w uwagach wstępnych do rozporządzenia z 18 grudnia 2008 r. podkreślono chęć realizacji zasady równości wobec wszystkich wierzycieli alimentacyjnych oraz klarowność przepisów prawnych dotyczących takich osób (pkt 10, 11 i 15 wstępu do rozporządzenia). Szczególnie istotne jest także sformułowanie wskazane w pkt 15 wstępu, zgodnie z którym: „fakt, że pozwany ma zwykłe miejsce pobytu w państwie trzecim, nie powinien z założenia wyłączać stosowania przepisów wspólnotowych dotyczących jurysdykcji i nie powinno się już przewidywać żadnego odesłania do przepisów dotyczących jurysdykcji zawartych w prawie krajowym (…)”.

Przy formułowaniu powoływanego wyżej aktu prawnego Rada skoncentrowała się przede wszystkim na stworzeniu uproszczonego, szybszegoPatrz także art. 58 ust. 6, 7 rozporządzenia. i mniej kosztownego sposobu rozstrzygania sporów alimentacyjnych. W tym celu wprowadziła zapis, że: „celem zagwarantowania szybkiego i skutecznego odzyskiwania należności z tytułu zobowiązań alimentacyjnych i zapobiegania działaniom opóźniającym postępowanie, orzeczenia dotyczące zobowiązań alimentacyjnych wydane w państwie członkowskim powinny z zasady być uznawane za tymczasowo wykonalne (…)”Pkt 22 wstępu do rozporządzenia Rady UE w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych z 18 grudnia 2008 r.. Ponadto przepisy powyższego rozporządzenia skoncentrowane zostały w szczególnej mierze na ochronie strony słabszej, czyli małoletniego dziecka, stanowiąc tym samym, że: „by zagwarantować ochronę strony słabszej (…) wybór sądu nie powinien być możliwy w przypadku zobowiązań alimentacyjnych na rzecz dziecka poniżej 18 roku życia”Pkt 19 zd. 2 wstępu do rozporządzenia.. Po trzecie wreszcie w celu zminimalizowania kosztów obciążających wierzyciela alimentacyjnego postanowiono, że:

• powinno się szerzej wykorzystywać nowoczesne technologie komunikacyjne,
• należy zmniejszyć wymogi formalne przy wykonywaniu orzeczeń,
• zasadne jest ograniczenie tłumaczenia dokumentów do niezbędnego minimumTak odpowiednio w pkt 23, 27, 28, 38 wstępu do rozporządzenia..

Zasadniczym aspektem opisywanego aktu prawnego jest poszanowanie na równi orzeczeń sądowych zapadłych w sprawach alimentacyjnych z decyzjami organów administracyjnych w tożsamych kwestiach, pod warunkiem że te ostatnie nie będą stronnicze i umożliwią stronom tzw. wypowiedzenie sięPkt 12 wstępu do rozporządzenia..

Wreszcie elementarnym założeniem niniejszego aktu prawnego jest stworzenie w każdym państwie UE specjalnego urzędu składającego się z jednego lub kilku organów centralnych, które zobligowane będą do odnalezienia osoby dłużnika alimentacyjnego. Dodatkowo jednostki te uprawnione zostały do wyliczenia szacunkowej wielkości majątku osoby zobowiązanej do alimentacji, określenia jej pracodawcy oraz wglądu do licznych dokumentów, np. podatkowych, rejestrów ludności, samochodów itp. (pkt 33 wstępu do rozporządzenia). Dzięki temu usprawni się i urzeczywistni procedura uzyskania informacji o dłużniku alimentacyjnym.

Według G. Grabowskiej, sprawozdawcy rozporządzenia w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych, urzędy te będą wyglądały następująco: „powstanie taki special unit – organ w ramach Ministerstwa Sprawiedliwości, kooperujący z Ministerstwem Spraw Wewnętrznych i Administracji przede wszystkim dla potrzeb identyfikacji dłużników i wymiany informacji. Będzie on ściśle współpracował z analogicznymi organami pozostałych państw członkowskich. (…) A 27 takich specjalnych units włączonych w Europejską Sieć Sądowniczą może naprawdę dużo zrobić, może się stać postrachem dla uciekających przed niepłaceniem alimentów za granicę”Tak G. Grabowska w wywiadzie pt. Alimenty bez granic, umieszczonym na stronie Fundacji Prawo Europejskie: http://www.uniaeuropejska.net.pl..

Powszechna możliwość korzystania z powoływanego rozporządzenia przejawiać się będzie w ujawnieniu przez Komisję ogółowi publiczności stosownych informacji o funkcjonujących w danym państwie urzędach. Przede wszystkim będą to wiadomości o nazwie i adresie danej jednostkiArt. 49 ust. 3 rozporządzenia.. Istotnie usprawniającym proces zaspokojenia wierzyciela alimentacyjnego postanowieniem Rady jest wprowadzenie elementu współpracy pomiędzy organami centralnymi różnych państw. W tym celu organy te powinny spotykać się na regularnych posiedzeniachArt. 60 rozporządzenia.. Do podstawowych ich obowiązków będą należały:

• uzyskiwanie i dzielenie się zdobytymi informacjami o:

a) sytuacji wierzyciela i dłużnika,
b) postępowaniach w toku,
c) wydanych orzeczeniach;

• udzielanie pomocy i informacji wierzycielom będącym stroną postępowania na ich terenie;
• proponowanie zawarcia ugody między wierzycielami i dłużnikamiArt. 50–51 rozporządzenia..

Rozporządzenie wskazuje nadto, który organ stosowny będzie zastępować wierzyciela posiadającego miejsce stałego zamieszkania w państwie członkowskim w sprawach dotyczących dochodzenia roszczeń alimentacyjnych. Jako właściwe określono:

• organ centralny państwa członkowskiego, w którym wnioskodawca ma miejsce pobytu,
• wybrane przez prawo każdego państwa członkowskiego odpowiednie instytucje publiczne lub inne instytucje nadzorowane przez uprawnione do tego organyArt. 55 oraz 51 ust. 3 rozporządzenia..

Istotna jest także kwestia zwolnienia od opłat osoby, której udzielono pomocy. Ogólnie przyjętą regułą jest, że każdy organ centralny będzie obowiązany samodzielnie pokrywać własne kosztyPatrz art. 54 rozporządzenia.. Szczególnie istotny jest zapis w pkt 36 wstępu do rozporządzenia, z którego wynika całkowite zwolnienie z kosztów związanych z postępowaniem dotyczącym zobowiązań alimentacyjnych, gdy uprawnionym z tego tytułu jest dziecko poniżej 21. roku życiaTakże art. 46 ust. 1 rozporządzenia.. Kolejne pozytywy, jakie niesie ze sobą niniejsze rozporządzenie, zostały wskazane w art. 45 aktu. Przepis ten dotyczy zakresu pomocy prawnej udzielanej wierzycielowi alimentacyjnemu. W jej granicach mieści się: porada skłaniająca strony do zawarcia ugody, pomoc udzielana w przypadku rozpoczęcia drogi sądowej, tłumaczenie potrzebnych dokumentów oraz zwolnienie z różnego rodzaju kosztów, w tym np. kosztów postępowania, kosztów podróży osoby, której udzielono pomocy, w przypadku konieczności jej osobistego stawiennictwa w sądzie. Dodatkowo treścią rozporządzenia objęto zakaz obowiązkowego wymogu złożenia kaucji, zastawu lub depozytu przez osobę wnoszącą o wykonanie orzeczenia zapadłego w innym państwie członkowskimArt. 44 ust. 5 rozporządzenia..

Kolejnymi ważnymi aspektami rozporządzenia, leżącymi w interesie wierzyciela alimentacyjnego, są:

• brak wymogu od strony dochodzącej wykonania orzeczenia alimentacyjnego wydanego w innym państwie członkowskim posiadania w państwie członkowskim wykonania adresu pocztowego oraz pełnomocnikaArt. 41 ust. 2 rozporządzenia.,
• zakaz opóźnienia realizacji wymaganych świadczeń alimentacyjnych przez ponowne badanie istoty orzeczenia sądowego zapadłego w innym państwie członkowskimArt. 42 rozporządzenia. ,
• zasada pierwszeństwa zaspokojenia wierzyciela alimentacyjnego przed kosztami poniesionymi przy dochodzeniu tego uprawnieniaArt. 43 rozporządzenia. Na marginesie warto dodać, że w pierwotnym projekcie rozporządzenia Rady w sprawie właściwości, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń sądowych oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych, COM 2005, 649-2005/0259 (CSN), przewidywano wprowadzenie możliwości pewniejszego zaspokojenia wierzyciela alimentacyjnego poprzez automatyczne, bezpośrednie ściągnięcie od dłużnika zaległych należności w systemie miesięcznym oraz polecenie tymczasowego zamrożenia rachunku bankowego osoby zobowiązanej..

Reasumując, mając na względzie przede wszystkim dobro małoletnich, zasadna wydaje się aprobata dla nowo przyjętych rozwiązań prawnych w materii ściągania alimentów, zmierzających w kierunku usprawnienia i uproszczenia uzyskania świadczeń od osób zobowiązanych. Miejmy nadzieję, że analizowane rozporządzenie faktycznie przerodzi się w realne udogodnienia dla wierzycieli alimentacyjnych. Trzeba jednak zaczekać na praktykę. W przyszłości, jako de lege ferenda, należałoby się zastanowić nad potrzebą harmonizacji przepisów prawnych w zakresie dotyczącym realizacji obowiązku alimentacyjnego we wszystkich państwach członkowskich UE.