U stawa – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce,Ustawa z 20.07.2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce ( Dz.U. poz. 1668 ze zm.), dalej p.s.w.n. uchwalona 20.07.2018 r., wprowadzona w życie w terminie i na zasadach określonych w ustawie z 3.07.2017 r.,Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz.U. z 2018 r. poz. 1669). zawiera w dziale I „Przepisy ogólne”, rozdziale 5 „Pracownicy uczelni” regulacje niezgodne z podstawową – gwarantowaną przepisami Konstytucji RP (art. 32 ust. 1) oraz przepisami Kodeksu pracyUstawa z 26.06.1974 r. – Kodeks pracy (Dz.U. z 2019 r. poz. 1040 ze zm.), dalej k.p.(rozdział IIa „Równe traktowanie w zatrudnieniu”, art. 18^3a–art. 18^3e) – zasadą niedyskryminowania w zatrudnieniu.

P ierwszym z naruszeń zasady niedyskryminowania w zatrudnieniu jest wyłączenie stosowania przepisów art. 25¹ § 1–3 k.p. do pracowników, dla których uczelnia nie jest podstawowym miejscem pracy, oraz nauczycieli akademickich pobierających świadczenie emerytalne (art. 117 ust. 4 pkt 1–2 p.s.w.n.)A.M. Świątkowski, Klauzule derogacyjne w prawie o szkolnictwie wyższym a zakaz dyskryminacji ze względu na wiek, „Palestra” 2019/4, s. 36.. Następne, jaskrawe naruszenie zasady równego traktowania w zatrudnieniu sformułowane zostało w art. 121a p.s.w.n. Przepis ten zabrania rozwiązywania umów o pracę oraz dokonywania zmiany warunków pracy nauczyciela akademickiego będącego sędzią Trybunału Konstytucyjnego (TK), Sądu Najwyższego (SN) lub Naczelnego Sądu Administracyjnego (NSA) (ust. 1). Z dniem objęcia przez nauczyciela akademickiego stanowiska sędziego w jednym z wyżej wymienionych sądów Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce przewiduje automatyczne przekształcenie umowy terminowej zawartej z nauczycielem akademickim w umowę o pracę na czas nieokreślony (ust. 2). Bezwzględna, dożywotnia stabilizacja umownego stosunku pracy wygasa ex lege w razie utraty urzędu sędziowskiego albo nabycia uprawnień do stanu spoczynku (ust. 3). Wyjątek od powyższej reguły odnosi się jedynie do sędziego – nauczyciela akademickiego, który zrzeknie się urzędu sędziego albo uprawnienia do stanu spoczynku (ust. 4).

Stan faktyczny

Przepis art. 121a p.s.w.n. został wprowadzony na wniosek senatoraPrzebieg procesu legislacyjnego wszczętego 5.04.2018 r., zakończonego 20.07.2018 r., dokumentują stenogramy z posiedzeń organów legislacyjnych. Zob. https://www,senat.gov.pl/prace/senat/posiedzenia/przebieg.508,I,html (stenogram z 63. posiedzenia Senatu w dniach 10–13.07.2018 r.); https:// www,senat.gov.pl/prace/komisje-senackie/przebieg,7945,I,html (stenogram z 70. Posiedzenia Komisji Nauki, Edukacji i Sportu w dniu 11.07.2018 r.); https://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/biuletyn.xsp?skrnr=ENM-146 (zapis przebiegu posiedzenia Komisji Nauki, Edukacji i Sportu w dniu 18.07.2018 r.); https://www.sejm.gov.pl/StenoInter8.nsf/04D88C8CFA345A0C12582D00003CCI/%24File/67-c ksiazka. pdf (sprawozdanie stenograficzne z 67. posiedzenia Sejmu w dniu 20.07.2018 r., s. 367–360). bez przeprowadzenia merytorycznej dyskusji. Zamierzeniem wnioskodawcy było „wzmocnienie niezależności sędziów TK, SN, NSA”, polegające na zapewnieniu im dożywotniego zatrudnienia w szkole wyższej bez względu na zdarzenia wymienione w przepisach art. 123–124 p.s.w.n. i sytuacje uregulowane w przepisach Kodeksu pracy (art. 45), zezwalające pracodawcy – uczelni wyższej na wypowiedzenie umowy o pracę pracownikowi zatrudnionemu w charakterze nauczyciela akademickiego. Przedstawiciel ministra nauki i szkolnictwa wyższego nie zajął wobec zgłoszonej poprawki wyraźnego, jednoznacznego (za lub przeciw) stanowiska w toku procesu legislacyjnego.

Sprawą zgodności lub sprzeczności z Konstytucją art. 121a p.s.w.n. zajął się prezydent RPWniosek prezydenta RP z 30.01.2019 r. o zbadanie na podstawie art. 191 ust. 1 pkt 1 Konstytucji RP zgodności: 1) art. 121a ustawy z 20.07.2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz.U. poz. 1668 ze zm.) z art. 121 ust. 2 zdanie pierwsze oraz art. 118 ust. 1 Konstytucji; 2) art. 121a ust. 1 i 2 ustawy z 20.07.2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz.U. poz. 1668 ze zm.) z art. 32 ust. 1 zdanie pierwsze Konstytucji; 3) art. 121a ustawy z 20.07.2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz.U. poz. 1668 ze zm.) z art. 70 ust. 5 Konstytucji (dalej wniosek prezydenta RP).. 1.01.2019 r. złożył do TK wniosek o zbadanie zgodności wymienionego przepisu w aspekcie proceduralnym – naruszenia trybu postępowania legislacyjnego w Senacie RPW ocenie prezydenta RP „dodanie materii objętej art. 121a p.s.w.n. oznacza wprowadzenie «novum normatywnego», regulacji nieistniejącej w zakresie przedmiotowym (...), umożliwiającej obejście wymogu rozpatrywania projektu ustawy w trzech czytaniach, (...) co należy uznać za «ukrytą formę» inicjatywy ustawodawczej”, wniosek prezydenta RP, s. 10–11. oraz materialnoprawnym – zgodności z zasadą równego traktowania i zakazem dyskryminacji w zatrudnieniu nauczycieli akademickich niebędących sędziami TK, SN, NSA. Wniósł także o zbadanie kwestii ewentualnego naruszenia przez ustawodawcę konstytucyjnie zagwarantowanej uczelniom wyższym autonomii (art. 70 ust. 5 ustawy zasadniczej).

W niniejszym artykule zajmę się wyłącznie zagadnieniami z dziedziny prawa pracy, głównie zasadą równego traktowania zatrudnionych. W odróżnieniu od wywodów zamieszczonych we wniosku prezydenta RP do TK za najważniejszą sprawę z punktu widzenia prawa pracy uważam skoncentrowanie się na odpowiedzi, czy w przypadku art. 121a p.s.w.n. można pisać o dyskryminacji nauczycieli akademickich niebędących sędziami TK, SN, NSA, a nie – jak uczyniono to we wniosku do TK – na porównaniu położenia sędziów „uprzywilejowanych” zatrudnionych aktualnie (orzekających) lub w przeszłości (pozostających w stanie spoczynku) z pozycją zawodową pozostałych sędziów zatrudnionych w innych instytucjach wymiaru sprawiedliwości niewymienionych w art. 121a p.s.w.n. Ci ostatni są – i mogą być – również zatrudnieni w charakterze nauczycieli akademickich w uczelniach wyższych. Ustawa z 20.07.2018 r. reguluje bowiem status zawodowy i uprawnienia pracownicze nauczycieli akademickich, a nie sędziów.

Legalność dyferencjacji nauczycieli akademickich

Nauczyciele akademiccy aktualnie lub w przeszłości zatrudnieni również w charakterze sędziów TK, SN, NSA zostali uprzywilejowani przez ustawodawcę mimo obowiązku równego traktowania w stosunkach pracy w uczelniach wyższych. Wykorzystanie przez ustawodawcę kontratypu w przypadkach odnoszących się do zasady równego traktowania wszystkich zatrudnionych i niedyskryminowania ze względu na prawnie zabronione kryteria jest legalne wyłącznie w sytuacjach określonych w art. 18^3b § 3 i 4 k.p. Ustawodawca wprowadził kontratyp wyłącznie z myślą o wyrównaniu szans i faktycznych nierówności wszystkich lub znacznej liczby dotychczas zatrudnionych (§ 3). Można byłoby więc uzasadnić sens poprawki wprowadzonej do Prawa o szkolnictwie wyższym i nauce, udowadniając, że nauczyciele akademiccy zatrudnieni również w niektórych, najwyższych organach wymiaru sprawiedliwości, wymienionych w art. 121a ust. 1 p.s.w.n., byli wcześniej z powodu dodatkowego zatrudnienia gorzej traktowani aniżeli pozostali pracownicy naukowo-dydaktyczni. Nie ma jednak na to dowodów.

Drugi przypadek, wyłączający odpowiedzialność za nierówne traktowanie nauczycieli akademickich będących sędziami, dotyczy stosunków zatrudnienia w instytucjach kościelnych i związkach wyznaniowych korzystających z przywileju zatrudnienia wyłącznie osób o identycznym światopoglądzie jak pracodawca (§4)A.M. Świątkowski, Kontratyp zakazu dyskryminacji ze względu na religię iświatopogląd, „Przegląd Sądowy” 2019/5, s. 7 i n.. Nie wydaje się jednak, aby wymienione przypadki wyłączenia odpowiedzialności prawnej za naruszenie zasady równego traktowania mogły mieć zastosowanie w sytuacji uregulowanej w art. 121a p.s.w.n. Nauczyciele akademiccy będący sędziami „najwyższych sądów” w państwie nie mogą więc być beneficjentami działań pozytywnych regulowanych przepisami art. 18^3b § 3 k.p. Sędziowie takich sądów nie są zazwyczaj zatrudnieni w kościołach i związkach wyznaniowych. Przeto powyższe konkluzje nie przyczyniają się do rozwiązania problemu odmiennego traktowania nauczycieli akademickich sędziów od innych nauczycieli zatrudnionych w uczelniach wyższych. Należy przeto rozważyć, czy uzasadnione jest zróżnicowanie pozycji zawodowej nauczycieli akademickich należących do dwóch całkowicie odmiennych kategorii zawodowych (sędziowie i pozostali pracownicy naukowo-dydaktyczni) z perspektywy ochrony trwałości zobowiązaniowych stosunków pracy nawiązanych z uczelnią wyższą.

Stosowanie zasady równego traktowania w zatrudnieniu oznacza brak wszelkiej dyskryminacji polegającej na zróżnicowanym traktowaniu sędziów TK, SN i NSA – nauczycieli akademickich i pozostałych nauczycieli szkół wyższych, niebędących sędziami. Odmienne traktowanie porównywanych kategorii osób zatrudnionych jest utożsamiane ze stosowaniem kryterium dyferencjacji. O tym, czy takie postępowanie jest równoznaczne z nieprzestrzeganiem zasady równego traktowania wymienionej w art. 18^3a § 1 k.p., decyduje kryterium dyferencjacji. Zatrudnienie w TK, SN, NSA nie zostało wymienione w katalogu prawnie zabronionych kryteriów różnicowania nauczycieli akademickich sformułowanym w tym przepisie. Z naciskiem jednakże należy zaznaczyć, że kilkanaście wymienionych w tej normie prawnej kryteriów nie wyczerpuje katalogu zakazanych podstaw różnicowania zatrudnionych. Katalog prawnych mierników służących do oceny zgodności albo niezgodności z przepisami prawa pracy jest otwarty. W art. 18^3a § 1 k.p. wyraźnie zaznaczono, że „pracownicy powinni być równo traktowani w zakresie nawiązywania i rozwiązywania stosunku pracy” oraz w innych sprawach, „w szczególności” bez względu na wymienione w tym przepisie wskaźniki zgodnego z prawem postępowania. Przepis ten bowiem „nie zawiera zamkniętego katalogu przyczyn dyskryminacji, ale wymienia je przykładowo. Otwarty katalog tych przyczyn pozwala na jego uzupełnienie”A.M. Świątkowski, Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 2019, s. 97.. Tego typu mechanizm prawny zobowiązuje pracodawców do prowadzenia jednolitej polityki zatrudnienia nauczycieli akademickich bezpodstawnie faworyzowanych przez ustawodawcę z tego względu, że są albo byli sędziami orzekającymi w określonych typach najwyższych w państwie organów wymiaru sprawiedliwości i pozostałych nauczycieli pracujących w szkołach wyższych.

We wniosku prezydenta RP problem odnoszący się do nieprzestrzegania przez ustawodawcę autonomii szkół wyższychPrzytoczona we wniosku do TK fachowa literatura odnosząca się do poprzednio obowiązujących przepisów uchylonych przez p.s.w.n. – A. Krzywoń, Konstytucyjne aspekty autonomii szkoły wyższej (w:) Prawo nauki. Zagadnienia wybrane, red. A. Wiktorowska, A. Jakubowski, Warszawa 2014, s. 65; H. Izdebski, J.M. Zieliński, Prawo o szkolnictwie wyższym. Komentarz, Warszawa 2015, s. 37; A. Budnik, A. Miruć, Autonomia szkół wyższych w świetle przepisów prawa o szkolnictwie wyższym (w:) Inflacja prawa administracyjnego, red. P.J. Suwaj, Warszawa 2012, s. 207 – ma zastosowanie do każdego przedsiębiorcy zatrudniającego pracowników. został mocno, znacznie ponad miarę, wyeksponowany. Nie tylko bowiem uczelniom wyższym występującym w roli pracodawców zatrudniających nauczycieli akademickich i innych pracowników niebędących takimi nauczycielami przysługuje „swoboda prowadzenia polityki personalnej” i związana z nią samodzielność i niezawisłość podejmowania decyzji – w ramach powszechnie obowiązującego prawa pracy – w sprawach nawiązywania i rozwiązywania stosunków pracy. Zatem argumentacja prezydenta RP o tym, że art. 121a p.s.w.n. pozbawia władze wyższych uczelni ustawowego prawa zawierania, zmieniania i rozwiązywania stosunków pracy z nauczycielami akademickimi zatrudnionymi w TK, SN, NSA odnosi się do wszystkich innych pracodawców. Zbędne, jako nieuzasadnione merytorycznie z perspektywy prawa pracy, są dalsze argumenty wymienione we wniosku, mające wspierać zasadniczą tezę wywodów prawnych, odnoszące się do swobody ustalania profili studiów i programów nauczania oraz uprawnień do dysponowania przez władze uczelni wyższych funduszami przeznaczonymi na naukę i kształcenieWniosek prezydenta RP, s. 24–25.

Dożywotnia ochrona trwałości stosunków pracy niektórych nauczycieli akademickich

Zakaz rozwiązania umowy o pracę

Zakaz rozwiązywania umów o pracę zawartych przez uczelnie wyższe z nauczycielami akademickimi zatrudnionymi na stanowiskach sędziów TK, SN albo NSA gwarantuje tym nauczycielom akademickim dożywotnie zatrudnienie. Analizowany przepis art. 121a ust. 1 p.s.w.n. wyłącza sformułowane w art. 123 ust. 1 pkt 1 i 2 oraz ust. 2 p.s.w.n. podstawy wypowiedzenia umowy o pracę nawiązanej z nauczycielem akademickim – sędzią: otrzymanie negatywnej oceny okresowej, podjęcie lub wykonywanie dodatkowego zatrudnienia bez zgody rektora uczelni wyższej. W praktyce oznacza to wyłączenie tych pracowników naukowo-dydaktycznych – sędziów z powszechnej i obowiązkowej procedury ocen okresowych w sprawach dotyczących kształcenia i wychowywania studentów, uczestniczenia w kształceniu doktorantów, prowadzenia działalności naukowej, uczestniczenia w pracach organizacyjnych na rzecz zatrudniającej ich uczelni wyższej oraz stałego podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Uzyskanie negatywnej oceny okresowej uniemożliwia rektorowi szkoły wyższej zatrudniającej sędziego TK, SN lub NSA zerwanie więzi prawnej za wypowiedzeniem oraz ze skutkiem natychmiastowym w przypadkach uregulowanych nie tylko przepisami Prawa o szkolnictwie wyższym i nauce, ale również przepisami Kodeksu pracy. Artykuł 121a ust. 1 p.s.w.n. uniemożliwia również uczelni wyższej jako pracodawcy nauczyciela akademickiego rozwiązanie z nim stosunku pracy bez wypowiedzenia, w trybie art. 52 k.p. Artykuł 121a ust. 1 p.s.w.n. został tak szeroko i bezwzględnie sformułowany, że taki nauczyciel akademicki – sędzia może bez obawy wyciągnięcia wobec niego przez pracodawcę konsekwencji prawnych zaprzestać wykonywania podstawowych obowiązków pracowniczych, dydaktycznych i naukowych.

Skoro art. 121a ust. 1 p.s.w.n. wyłącza nawet obowiązek rektora uczelni wyższej rozwiązania umowy o pracę z nauczycielem, który uzyskał dwie kolejne negatywne oceny okresowe (art. 123 ust. 2 w zw. z art. 128 ust. 1 p.s.w.n.), nie sposób wyobrazić sobie, aby władze szkoły wyższej poważnie traktowały nałożoną na nie przez ustawodawcę powinność systematycznego przeprowadzania ocen okresowych nauczycieli akademickich będących sędziami TK, SN, NSA. Osoby te pozostają de facto poza niemal wszelkim nadzorem pracodawcy.

Artykuł 121a ust. 1 p.s.w.n. nie wyłącza jedynie przypadku automatycznego wygaśnięcia stosunku pracy sędziego TK, SN lub NSA – nauczyciela akademickiego (art. 124 p.s.w.n.)A.M. Świątkowski, Wygaśnięcie stosunku pracy (w:) Różnorodność w jedności. Studia z zakresu prawa pracy, zabezpieczenia społecznego i polityki społecznej. Księga pamiątkowa dedykowana profesorowi Wojciechowi Muszalskiemu, red. B. Godlewska-Bujok, K. Walczak, Warszawa 2019, s. 151.. Z wyjątkiem sytuacji wymienionych w art. 124 pkt 1, 3, 4, 5 p.s.w.n., powodujących wygaśnięcie stosunku pracy, pracodawca zatrudniający nauczyciela akademickiego będącego sędzią nie ma żadnych środków prawnych umożliwiających zakończenie zatrudnienia. Przeto jedynie wymierzenie kary dyscyplinarnej lub zastosowanie środków karnych z powodu przewinienia dyscyplinarnego lub popełnienia czynu zabronionego przepisami prawa karnego za czyn uchybiający obowiązkom nauczyciela akademickiego lub zawodu przez niego wykonywanego (art. 276 ust. 1 pkt 6 p.s.w.n.) oraz utrata zdolności prawnej do zajmowania stanowiska w uczelni wyższej (art. 113 w zw. z art. 20 ust. 1 pkt 1–3 p.s.w.n) umożliwiają uchylenie dożywotniej ochrony trwałości stosunku pracy nauczyciela akademickiego – sędziego TK, SN, NSA. O tym jednak nie decyduje rektor uczelni, lecz komisja dyscyplinarna, sąd karny albo inny właściwy organ władzy publicznej.

Wobec nauczycieli akademickich – sędziów TK, SN, NSA, którzy utracili urząd sędziego albo uprawnienia do stanu spoczynku, nie stosuje się zakazu, nazwanego przez ustawodawcę „ograniczeniem”, rozwiązywania umowy o pracę (art. 121a ust. 3 p.s.w.n.). Jedynie zrzeczenie się urzędu sędziego albo wynagrodzenia należnego w okresie stanu spoczynku uzasadnia dalsze korzystanie z prawa dożywotniego zatrudnienia (art. 121a ust. 4 p.s.w.n.).

Przed wygaśnięciem terminowejInterpretując przepisy p.s.w.n., używam pojęcia „terminowa” umowa o pracę wyłącznie wobec umowy zawartej na czas określony. Zgodnie z p.s.w.n. nauczyciel akademicki zawierający pierwszą umowę o pracę z uczelnią wyższą może być zatrudniony na czas określony lub nieokreślony (art. 117 ust. 1 p.s.w.n.). (zawartej na czas określony) umowy o pracę nawiązanej przed wejściem w życie Prawa o szkolnictwie wyższym i nauce z nauczycielem akademickim – sędzią TK, SN, NSA z uczelnią wyższą oraz nauczyciela akademickiego, który w trakcie zatrudnienia na podstawie wcześniej nawiązanej na czas określony terminowej umowy o pracę został sędzią jednego z wymienionych wyżej sądów, chroni przepis art. 121a ust. 2 p.s.w.n. Wskazany przepis informuje o decyzji ustawodawcy automatycznej zamiany terminowej umowy o pracę w umowę zawartą na czas nieokreślony.

Osiągnięcie wieku emerytalnego przez nauczyciela akademickiego również nie uzasadnia wypowiedzenia mu umowy o pracę przez pracodawcęA.M. Świątkowski, Wiek – obiektywne kryterium różnicowania uprawnień pracowników?, „Przegląd Sądowy” 2011/1, s. 7.. W przypadku nauczycieli akademickich będących sędziami wymienionych wyżej sądów przejście w stan spoczynku z powodu osiągnięcia wieku emerytalnego dla sędziów, wyznaczonego w odrębnych przepisach, nie wywołuje następstw prawnych dla umownego stosunku pracy nawiązanego z nauczycielem akademickim. Przepisy Prawa o szkolnictwie wyższym i nauce zapewniają starszym wiekiem nauczycielom akademickim możliwość ponownego nawiązywania, po przejściu na emeryturę, z dotychczasowym pracodawcą nowej umowy o pracę. Może ona zostać zawarta z nauczycielami akademickimi, którzy po osiągnięciu ustawowego „powszechnego” wieku emerytalnego (60 lat – kobieta, 65 lat – mężczyzna) rozwiązywali umowę o pracę. Zmiana wieku emerytalnego w obecnie obowiązującej ustawie – Prawie o szkolnictwie wyższym i nauce – umożliwia wyłącznie nauczycielom akademickim – sędziom w stanie spoczynku nieograniczone, jednoczesne korzystanie ze świadczeń emerytalnych i wynagrodzenia za pracę.

Omawiana ustawa nie wprowadza ograniczeń w korzystaniu przez nauczyciela akademickiego – sędziego TK, SN, NSA z przysługującego mu powszechnego i nieograniczonego uprawnienia do rozwiązania umowy o pracę za wypowiedzeniem lub bez wypowiedzenia w sytuacji uregulowanej w art. 55 § 1¹ k.p. Mutatis mutandis powyższe stwierdzenie znajduje odpowiednie zastosowanie do przypadku rozwiązania umowy o pracę na podstawie porozumienia stron stosunku pracy. Przepis art. 121a ust. 1 p.s.w.n. zabrania pracodawcy – uczelni wyższej rozwiązać umowę o pracę. Wobec powyższego zakazu adresowanego do pracodawcy nie można stosować wykładni rozszerzającej. Ma zastosowanie wyłącznie do jednostronnych czynności prawnych, jakimi są oświadczenia woli o rozwiązaniu umowy o pracę, dokonywane wyłącznie przez pracodawcę. Objęcie powyższym zakazem pracownika, będącego drugą stroną indywidualnego stosunku pracy, spowodowałoby możliwość interpretowania analizowanej normy jako zakazu uczestniczenia w zawieraniu porozumień zmierzających do rozwiązania umowy o pracę. Ustawodawca, wprowadzając nietypową normę prawną, zmierzał wyłącznie do zagwarantowania niektórym zatrudnionym w podwójnym charakterze, nauczycieli akademickich i sędziów, bezwzględną ochronę jednego stosunku pracy, nawiązanego z uczelnią wyższąNa marginesie tych uwag należy zwrócić uwagę na fragment wywodu zamieszczonego we wniosku prezydenta RP do TK w sprawie dotyczącej „zawężenia” uprawnienia do rozwiązania stosunku pracy. Zdaniem wnioskodawcy Kodeks pracy „zawsze nazywa stronę umowy, do której adresuje takie ograniczenie”. Jako przykład wymieniono przepisy art. 41 i 48 § 2 k.p. Wniosek prezydenta RP, s. 16. Posługując się powyższą wskazówką, można byłoby wyprowadzić wniosek, że p.s.w.n. nie stosuje się do powszechnych standardów prawa pracy sformułowanych w Kodeksie pracy. Można także próbować dezawuować sens zakazu rozwiązywania stosunku pracy adresowanego do pracodawcy – uczelni wyższej, argumentując, że art. 121a ust. 1 p.s.w.n. nie wskazuje adresata takiego zakazu. .

Zakaz zmiany warunków pracy

Przepis art. 121a ust. 1 p.s.w.n. zabrania pracodawcy także dokonywania zmiany „warunków pracy” nauczyciela akademickiego będącego sędzią TK, SN, NSA. Powyższy zakaz umieszczony w tej samej jednostce normatywnej, w której sformułowano zakaz rozwiązywania umowy o pracę, powinien być rozumiany jako bezwzględny zakaz rozwiązywania i zmiany składników umów o pracę. Definiując istotne składniki umowy o pracę wymienione w art. 29 § 1 k.p., ustawodawca posługuje się sformułowaniem „warunki pracy i płacy”, mającym charakter zbitki pojęciowej. W katalogu pięciu terminów prawnych wykorzystywanych w celu wyodrębnienia „przedmiotowo istotnych” składników umowy o pracę art. 29 § 1 k.p. wymienia cztery konieczne składniki umowy o pracę, które winny być uzgodnione przez strony indywidualnego, zobowiązaniowego stosunku pracy. Są to: rodzaj pracy; miejsce świadczenia pracy; wynagrodzenie za pracę odpowiadające rodzajowi pracy, ze wskazaniem składników wynagrodzenia; wymiar czasu pracy (art. 29 § 1 pkt 1–4 k.p.). Lista składników umowy o pracę nie jest zamkniętaA.M. Świątkowski, Kodeks pracy…, s. 203 i n.. Ustawodawca, posługując się sformułowaniem „w szczególności” zamieszczonym na wstępie wyliczenia konkretnych, uznanych przez niego za istotne składników umowy o pracę, pozwolił stronom negocjującym warunki zatrudnienia na rozbudowanie sformułowanego w art. 29 § 1 k.p. katalogu elementów umowy o pracę. Zatem strony zawierające umowę o pracę mogą również wskazać inne, istotne dla każdej z nich warunki zatrudnienia. Wprowadzone do umowy o pracę dodatkowe warunki zatrudnienia nazywane są przez prawników „podmiotowo istotnymi”. Ponieważ ustawodawca nie mógł przewidzieć, jakie warunki zostały wynegocjowane przez strony umów stanowiących podstawę zatrudnienia nauczycieli akademickich będących sędziami TK, SN, NSA, ograniczył się do wymienienia w art. 121a ust. 1 p.s.w.n. najważniejszego z przedmiotowo istotnych składników umowy pracę – rodzaju pracy. Wynagrodzenie za pracę powinno odpowiadać rodzajowi wykonywanej pracy (art. 78 § 1 k.p.). „Rodzaj pracy, jako podstawowe kryterium różnicowania wynagrodzeń pracowników, uwzględnia znaczenie wykonywanych czynności, stopień zużycia organizmu pracownika podczas wykonywania tych czynności oraz odpowiedzialność, jaką pracownik może ponosić w razie niewykonania zleconych czynności”A.M. Świątkowski, Kodeks pracy…, s. 527..

Zakazując w art. 121a ust. 1 p.s.w.n. dokonywania zmian w „warunkach pracy” uzgodnionych przez strony indywidualnego stosunku pracy, ustawodawca musiał mieć na względzie nie tylko warunki zatrudnienia, ale również odpowiadające tym warunkom warunki wynagrodzenia przysługującego za świadczenie pracy określonego rodzaju. Nie jest zatem trafna teza sformułowana we wniosku prezydenta RP o zbadanie dopuszczalności wypowiedzenia zmieniającego w części odnoszącej się do legalności obniżenia wynagrodzenia za pracę nauczyciela akademickiego – sędziego TK, SN, NSA. Wątpliwy zatem jest wyprowadzony z niej wniosek, że przepis art. 121a ust. 1 p.s.w.n. „sytuuje się jako lex specialis wobec art. 29 § 1 k.p.”Wniosek prezydenta RP, s. 17., co z kolei umożliwia pracodawcy dokonanie zmian w płacy nauczyciela akademickiego, zarówno in minus, jak i in plus, uprzednio uzgodnionej przez strony umowy o pracę.

Przepisy intertemporalne

Obie ustawy, wcześniejsza – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (uchwalona 20.07.2018 r.) oraz późniejsza – Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (uchwalona 30.08.2018 r.) weszły wżycie 1.10.2018 r. Wyjątki od powyższej zasady zostały sformułowane w przepisach późniejszej ustawy: art. 1 oraz art. 350 ustawy – Przepisy wprowadzające Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce. Pierwsza norma, art. 1 ustawy późniejszej, uchwalonej 30.08.2018 r., dotyczy ustawy wcześniejszej, uchwalonej 20.07.2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce. Natomiast druga norma, art. 350 ustawy późniejszej, uchwalonej 30.08. 2018 r., odnosi się do tej samej ustawy. W obu normach prawnych zamieszczono wykaz przepisów, które wchodzą w życie w terminie późniejszym niż 1.10.2018 r. W obu wykazach nie wymieniono art. 121a p.s.w.n.

Można byłoby więc oczekiwać, że analizowany przepis art. 121a p.s.w.n. obowiązuje od 1.10.2018 r. Jednakże art. 246 ust. 3 ustawy późniejszej, uchwalonej 30.08.2018 r., normującej przepisy wprowadzające ustawę wcześniejszą – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, uchwaloną 20.07.2018 r., stanowi, że do umów o pracę obowiązujących w dniu wejścia w życie Prawa o szkolnictwie wyższym i nauce oraz umów zawartych w okresie od dnia wejścia w życie tej ustawy stosuje się do 30.09.2020 r. we wszystkich sprawach, z wyjątkiem minimalnego wynagrodzenia zasadniczego, przepisy poprzednio obowiązującej ustawy z 27.07.2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższymUstawa z 27.07.2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz.U. z 2017 r. poz.2183 ze zm.)., uchylonej art. 169 pkt 3, oraz przepisy wydane na podstawie art. 151 tej, nieobowiązującej już (od 1.10.2018 r.), ustawy.

Pod rządem obowiązujących do 30.09.2018 r. przepisów ustawy z 27.07.2005 r. również zatrudniano nauczycieli akademickich w charakterze sędziów w TK, SN i NSA. Nie korzystali oni jednak z prawa do dożywotniego zatrudnienia w uczelniach wyższych oraz dożywotniej ochrony prawnej przed rozwiązaniem stosunków pracy. Nauczyciele akademiccy – sędziowie orzekający w tych sądach oraz sędziowie w stanie spoczynku zatrudnieni pod rządem poprzednio i aktualnie obowiązujących przepisów Prawa o szkolnictwie wyższym zostaną objęci dożywotnią ochroną prawną, gwarantowaną aktualnie obowiązującym przepisem art. 121a p.s.w.n. z dniem 1.10.2020 r. Pod warunkiem oczywiście, że do tego dnia Trybunał Konstytucyjny nie uzna powyższego przepisu za niezgodny z ustawą zasadniczą.

Uwagi końcowe

W rozmaitych systemach prawa pracy występują różnego rodzaju osobliwości. Nie należy zatem postrzegać przepisu art. 121a p.s.w.n. jako kuriozum. Mogą bowiem zdarzyć się przypadki, w których nauczyciele akademiccy orzekający w najwyższych organach krajowych wymiaru sprawiedliwości mogą potrzebować wzmożonej ochrony prawnej. Nie szokuje również sformułowana przez ustawodawcę gwarancja dożywotniego zatrudnienia tych nauczycieli, którzy są lub byli sędziami sprawującymi wymiar sprawiedliwości w najwyższych krajowych organach wymiaru sprawiedliwości. W państwach anglosaskich nauczyciele akademiccy mają zagwarantowane uprawnienia do nauczania i prowadzenia badań naukowych do końca życia. Nie korzystają jednak z uprawnienia do pobierania dodatkowego wobec emerytury wynagrodzenia.

Zainteresowanie prawnika specjalizującego się w prawie pracy budzą natomiast inne kwestie. Pierwsza z nich dotyczy braku rozważań we wniosku prezydenta RP do TK o zbadanie zgodności z ustawą zasadniczą legalności działań podjętych przez ustawodawcę, mających znamiona dyskryminowania pozostałych nauczycieli akademickich, niemających uprawnień do orzekania w TK, SN, NSA bądź niezamierzających zajmować się dodatkową pracą w wymienionych organach wymiaru sprawiedliwości. Tak drastyczne uprzywilejowanie niektórych nauczycieli akademickich w żadnym wypadku nie może być postrzegane jako zgodne z prawem, świadome i celowe działania podejmowane przez władzę państwową dla wyrównania szans zawodowych. Prawnika zajmującego się prawem pracy poważnie niepokoi działalność ustawodawcy, mocno, lecz powierzchownie zaangażowanego w proces zmierzający do stosowania zakazanej przez prawo praktyki bezpośredniej dyskryminacji w zatrudnieniu. Artykuł 121a p.s.w.n. nakłada na uczelnie wyższe – pracodawców zatrudniających sędziów TK, SN, NSA obowiązek dyskryminowania pozostałych nauczycieli akademickich. Podstawowa zasada równości wobec prawa odnosi się w tym przypadku do sfery zatrudnienia. W stosunkach społecznych nauczyciele akademiccy mogą się – zgodnie z prawem – różnić. Jedni są dodatkowo zatrudnieni w najwyższych organach wymiaru sprawiedliwości, inni, będący rodzicami, mają dodatkowe, częściowo tylko rekompensowane (500+) obowiązki. Ich szczególny status i związane z nim dodatkowe obowiązki nie uprawniają ich do korzystania z żadnych dodatkowych przywilejów, nieprzysługujących innym osobom należącym do tej samej grupy zawodowej.

Wysokie organy władzy państwowej nie uwzględniają tego, że uczelnie wyższe to również pracodawcy. Ich władze nie korzystają z większej autonomii aniżeli inni pracodawcy w sprawach zatrudnienia, zwalniania z pracy oraz zmieniania warunków umowy o pracę (zatrudnienia). Nauczyciele akademiccy, również dodatkowo zatrudnieni w najwyższych organach wymiaru sprawiedliwości, są pracownikami podlegającymi w sprawach z zakresu prawa pracy władztwu pracodawcy. Artykuł 121a p.s.w.n. został umieszczony, co sygnalizowałem wcześniej, wśród przepisów mających zastosowanie do „pracowników uczelni”. W tej kategorii spraw trudno posługiwać się argumentacją akcentującą szczególną konieczność przestrzegania autonomii. Identyczny, osobliwy zakaz rozwiązywania umów o pracę mógłby być wprowadzony przez ustawodawcę do wszystkich stosunków pracy również innych branż zawodowych aniżeli szkolnictwo wyższe, niekształtowanych bezpośrednio przez powszechnie obowiązujące przepisy Kodeksu pracy.

W każdym przypadku musiałby być oceniony jako norma bezpośrednio dyskryminująca tych pracowników określonej branży zawodowej, którzy nie są dodatkowo zatrudnieni jako sędziowie.