A rtykuł omawia problematykę czynności prawnych podjętych w celu przestępczym, które stanowią mechanizm dokonywania w dalszej kolejności czynów zabronionych przez ustawę karną. Czynności takie mają na celu obejście przepisów ustawy karnej, w związku zczym mimo tego, że nie stanowią same w sobie przestępstwa (lecz mają na celu umożliwienie jego dokonania), dotknięte są sankcją bezwzględnej nieważności. Obejście ustawy, polegające na doprowadzeniu do braku zastosowania norm sankcjonujących względem wytworzonego stanu zakazanego przez normy prawne, wymagać będzie zamiaru wszystkich stron czynności prawnej. Niekiedy jednak ze względu na stronę przedmiotową przestępstwa, którego popełnienie umożliwia czynność prawna podjęta w celu przestępczym, wystarczający będzie zamiar tylko jednej ze stron czynności prawnej (sprawcy przestępstwa).

Podjęcie czynności prawnej w celu przestępczymNa temat pojęcia przestępstwa zob. L. Gardocki, Pojęcie przestępstwa i podziały przestępstw w polskim prawie karnym, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, sectio G (Ius), 2013/2, s. 29–40. nie było przedmiotem szerszej dyskusji w nauce prawa cywilnego. Również orzecznictwo nie poświęciło temu zagadnieniu większej uwagi. Zalążek dyskusji w przedmiocie dokonania takich czynności prawnych znajdujemy w wyroku Sądu Najwyższego z 28.10.2005 r.Wyrok SN z 28.10.2005 r. (II CK 174/05), OSNC 2006/9, poz. 149 z glosami M. Gutowskiego, „Monitor Prawniczy” 2007/18, s. 1023 i n. oraz P. Księżaka, „Monitor Prawniczy” 2007/23, s. 1325. , w którym sąd stwierdził, że konsekwencją ich dokonania jest zastosowanie sankcji bezwzględnej nieważnościUzasadnienie przywołanego wyroku budzi jednak wątpliwości, czy zastosowanie art. 58 § 1 ustawy z 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2018 r. poz. 1025 ze zm.) powinno nastąpić ze względu nasprzeczność czynności prawnej z ustawą, czy też ponieważ czynność ta miała na celu obejście ustawy.Zob. A. Kappes, Nieważność czynności prawnej podjętej w celu przestępczym, „Glosa” 2007/2, s. 60. . Problematyka ta sygnalizowana jest ponownie w uzasadnieniu wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z 30.01.2009 r.Wyrok NSA z 30.01.2009 r. (II FSK 1544/2007), OSP 2010/5, poz. 55., w którym sąd wskazał, że za zastosowaniem sankcji bezwzględnej nieważności w przypadku czynności prawnej sprzecznej z normami prawa karnego przemawia „spójność całego systemu prawnego”. Naczelny Sąd Administracyjny wyraził takie stanowisko na gruncie stanu faktycznego, w którym popełnione zostało przestępstwo oszustwa (art. 286 § 1 Kodeksu karnegoUstawa z 6.06.1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 2019 r. poz. 1950 ze zm.), dalej k.k. )Takie stanowisko, na gruncie podobnego stanu faktycznego, w którym popełnione zostało przestępstwo oszustwa, wyraził również SN w wyroku z 19.01.2011 r. (V CSK 189/10), LEX nr 1108520.. Sąd ten uznał, że norma prawna wynikająca z przepisu art. 286 § 1 k.k. zakazuje podejmowania czynności prawnych z zamiarem uzyskania korzyści majątkowych wskutek wprowadzenia w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania. Wydaje się, że stanowisko takie wynika z zastosowania dyrektywy wykładni sensu largo, jaką stanowi wnioskowanie z mniejszego na większe (a minori ad maius)Zob. L. Morawski, Zasady wykładni prawa, Toruń 2010, s. 248–252. . Mianowicie skoro norma prawna z art. 286 § 1 k.k. sankcjonuje podejmowanie czynności prawnych z zamiarem uzyskania korzyści majątkowych wskutek wprowadzenia w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, to tym bardziej dokonywania takich czynności prawnych zakazuje. Wydaje się jednak, że wykładnia taka nie znajduje uzasadnienia, co będę starał się wykazać w ramach analizy przeprowadzonej w niniejszym artykule. Analiza ta będzie miała na celu wykazanie, że cel przestępczy czynności prawnej stanowi obejście norm prawa karnego. Czynność prawna podjęta w celu przestępczym dotknięta więc będzie, moim zdaniem, sankcją bezwzględnej nieważności, jednak nie ze względu na sprzeczność z ustawą karną, ale ze względu na cel, jaki stanowi obejście ustawy karnej.

Rozważania na temat czynności prawnych podjętych w celu przestępczym należy rozpocząć, mając na uwadze sytuacje, w których zachowanie sprawcy przestępstwa kwalifikowane jest w świetle prawa karnego jako czynność sprawczaNa temat czynności sprawczej jako znamienia strony przedmiotowej przestępstwa zob. M. Kulik (w:) Prawo karne materialne: część ogólna, red. M. Mozgawa, Warszawa 2011, s. 178. Wsprawie kwalifikowania zachowania jako czynu w prawie karnym zob. Ł. Pohl (w:) System Prawa Karnego, red. L.K. Paprzycki, A. Marek, t. 3, Nauka o przestępstwie. Zasady odpowiedzialności, red. R. Dębski, Warszawa 2017, s. 224–247., a w świetle prawa cywilnego jako element stanu faktycznego składającego się na czynność prawnąChodzić tu może jedynie o uzewnętrznioną wolę podmiotu prawa cywilnego wywołania określonych w treści czynności prawnej skutków prawnych, a więc o oświadczenie woli. Zachowanie takie podlega jednoczesnej subsumpcji – na temat procesu subsumpcji zob. S. Czepita, Sylogistyczny model stosowania prawa (w:) Konwergencja czy dywergencja kultur isystemów prawnych?, red. O. Nawrot, S. Sykuna, J. Zajadło, Warszawa 2012, s. 75–89 – pod hipotezy norm prawnych ustanowionych za pomocą dwóch odmiennych metod regulacji (metody karnej oraz metody cywilistycznej). Zob. S. Grzybowski, Prawo spółdzielcze w systemie porządku prawnego, Warszawa 1976, s. 13. Autor ten wskazuje, że nie jest pozbawione uzasadnienia zwrócenie uwagi na rozróżnienie trzech metod regulacji: metody cywilistycznej, polegającej na zrównaniu (równorzędności) pod względem prawnym pozycji stron w stosunku prawnym, z czym łączy się brak bezpośredniego przymusu ze strony organów państwa, metody administracyjnej, opartej na koncepcji władztwa i podporządkowania oraz metody karnej operującej szczególnego rodzaju sankcjami. . Przykładem takiej sytuacji będzie głosowanie na walnym zgromadzeniu spółki akcyjnej przy posłużeniu się fałszywym zaświadczeniem o złożeniu dokumentu akcji uprawniającej do głosowania (art. 591 pkt 1 k.s.h.Ustawa z 15.09.2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz.U. z 2019 r. poz. 505 ze zm.), dalej k.s.h. )Kolejnym przykładem może być również głosowanie na zgromadzeniu obligatariuszy przy posłużeniu się fałszywym zaświadczeniem o złożeniu dokumentu obligacji uprawniającej do głosowania – art. 95 pkt 1 ustawy z 15.01.2015 r. o obligacjach (Dz.U. z 2018 r. poz. 483 ze zm.). . Ustawa sankcjonuje posłużenie się takim zaświadczeniem, nakładając karę grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do roku. Jednak popełnienie przestępstwa uzależnione jest w takiej sytuacji od dokonania czynności prawnej, jaką stanowi oddanie głosu na walnym zgromadzeniuS. Grzybowski wskazywał, że na uchwałę organu korporacji składają się jednostronne czynności prawne jego uczestników – S. Grzybowski (w:) System prawa cywilnego, red. W. Czachórski, t. 1, Część ogólna, red. S. Grzybowski, Ossolineum 1985, s. 487. Natomiast Z. Radwański stwierdzał, że jednostkowe oświadczenia woli członków organu korporacji, wyrażane w akcie głosowania, współkonstytuują jej oświadczenie woli – Z. Radwański (w:) System Prawa Prywatnego, red. Z. Radwański, t. 2, Prawo cywilne – część ogólna, red. Z. Radwański, Warszawa 2008, s. 183. . W takiej sytuacji czynność prawna (oddanie głosu) dotknięta będzie sankcją bezwzględnej nieważności ze względu na sprzeczność z ustawą (art. 58 § 1 k.c.), która nie uprawnia do głosowania na walnym zgromadzeniu w przypadku braku złożenia akcji na okaziciela (art. 406 § 2, art. 4063 § 1 k.s.h.).

Nieważne jako sprzeczne z ustawą (art. 58 § 1 k.c.) będzie również przeniesienie własności pieniędzy pochodzących z korzyści związanych z popełnieniem czynu zabronionego, jeżeli strony umowy przenoszącej własność będą w porozumieniuZob. W. Wróbel (w:) Kodeks karny. Część szczególna, t. 3, Komentarz do art. 278–363, red. A. Zoll, Warszawa 2016, s. 682. co do popełnienia przestępstwa prania pieniędzy (art. 299 § 1 k.k.). W takiej sytuacji, ze względu na złą wiarę nabywcy, nie znajdzie zastosowania przepis art. 169 § 1 k.c., ustanawiający wyjątek od zasady nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet.Mechanizm prania pieniędzy stanowią również pozorne czynności prawne. W takiej sytuacji również nie można mówić o ważnym przysporzeniu po jakiejkolwiek z ich stron, gdyż czynności takie dotknięte są sankcją bezwzględnej nieważności (art. 83 k.c.). Zob. A. Jedliński, Pozorność jako wada czynności prawnej i konsekwencje prawne pozorności, „Rejent” 2005/5, s. 67–68. Z kolei brak porozumienia stron co do popełnienia przestępstwa prania pieniędzy nie będzie oznaczał wyłączenia dobrej wiary nabywcy własności pieniędzy. Taka sytuacja nie będzie więc wyłączała zastosowania art. 169 § 1 k.c.

Powyżej przywołane czynności prawne, pomimo że stanowią w świetle prawa karnego czynności sprawcze, są jednak nieważne ze względu na sprzeczność z ustawą cywilną, a nie ustawą karną. Możliwe są jednak również sytuacje, w których zachowanie stanowiące w świetle prawa karnego czynność sprawczą, a w świetle prawa cywilnego czynność prawną, podlegać będzie na gruncie prawa cywilnego subsumpcji pod normy prawne ustanawiające inne niż bezwzględna nieważność sankcje wadliwych czynności prawnych. Niekiedy natomiast popełnienie przestępstwa będzie uzależnione od ważności dokonanych przez sprawcę czynności prawnych. Sytuacja taka wystąpi w przypadku przestępstwa z art. 301 § 3 k.k. (karalne bankructwo), gdzie strona przedmiotowa przestępstwa będzie wypełniona, gdy sprawca zaciągnie zobowiązanie oczywiście sprzeczne z zasadami gospodarowania. Przez zwrot „zaciąga zobowiązania” niewątpliwie należy rozumieć dokonywanie czynności prawnych zobowiązujących lub czynności o tzw. podwójnym, zobowiązująco-rozporządzającym skutku. W przypadku czynności prawnej rozporządzającej, dokonanej w wykonaniu istniejącego wcześniej zobowiązania, znamiona czynu zabronionego będą wypełnione już przez dokonanie wcześniejszej, zobowiązującej czynności prawnej.

Wracając na grunt rozważań w przedmiocie przestępstwa oszustwa (art. 286 § 1 k.k.), należy wskazać, że taką sytuacją będzie dokonanie czynności prawnej, której konsekwencje prowadzą do niekorzystnego rozporządzenia mieniem pokrzywdzonego za pomocą wprowadzenia go w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działaniaZob. T. Oczkowski (w:) System Prawa Karnego, red. L.K. Paprzycki, A. Marek, t. 9, Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze, red. R. Zawłocki, Warszawa 2015, s. 136–137. . Zgodnie z przywołanym wyżej stanowiskiem NSA czynność taka będzie nieważna jako sprzeczna z ustawą (art. 58 § 1 k.c.), a dokładniej wskazując, z normą prawną wynikającą z art. 286 § 1 k.k. Przykładem takiej czynności prawnej będzie umowa pożyczki zawierana przez jedną ze stron bez zamiaru wykonania zobowiązania do zwrotu kwoty pożyczki. W takim przypadku pożyczkodawca wprowadzany jest przez pożyczkobiorcę (sprawcę) w błąd polegający na przekonaniu o zwrocie kwoty pożyczki (błąd sensu stricto)W przypadku błędu sensu stricto oświadczenie woli odpowiada rzeczywistej woli składającego, jednak powziętej na skutek fałszywego wyobrażenia o rzeczywistości – zob. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2001, s. 307. . Wprowadzenie w błąd następuje wskutek złożenia przez pożyczkobiorcę (sprawcę) oświadczenia woli, którego treść wypełnia essentialia negotii umowy pożyczki (art. 720 k.c.). Mogą jednak powstać wątpliwości, czy na gruncie prawa cywilnego przywołane tu stany faktyczne (wprowadzenie w błąd, wyzyskanie błędu, niezdolność do należytego pojmowania przedsiębranego działania) nie powinny być oceniane w świetle przepisów o wadach oświadczania woli (błędzie – art. 84–86 k.c.) lub wyzysku (art. 388 § 1 k.c.Kwalifikacja prawna wyzysku w prawie cywilnym może budzić wątpliwości – w sprawie zestawienia przedstawionych w nauce poglądów zob. D. Bierecki, Regulacja prawna wyzysku. Uwagi de lege lata i de lege ferenda, „Rejent” 2015/7, s. 21–37. Według części autorów wyzysk stanowi jedną z postaci wad oświadczenia woli. Takie postrzeganie wyzysku uzasadniałoby jednoczesną kwalifikację wyzyskania błędu w rozumieniu art. 286 k.k. jako wyzysku w rozumieniu art. 388 k.c. Inni autorzy, moim zdaniem słusznie, kwalifikują jednak wyzysk jako szczególny przypadek sprzeczności z zasadami współżycia społecznego. Wydaje się, że za takim stanowiskiem przemawia konieczność jednoczesnego wystąpienia obiektywnej (rażąca dysproporcja świadczeń) i subiektywnej przesłanki wyzysku (wyzyskanie przymusowego położenia, niedołęstwa lub niedoświadczenia). Wydaje się przy tym słuszne stanowisko, że podejmując próbę kwalifikacji prawnej wyzysku, należy przede wszystkim położyć nacisk na niemoralne zachowanie się wyzyskującego, które doprowadziło do niesłusznego ukształtowania treści umowy. Zob. Z. Radwański (w:) System Prawa Prywatnego…, t. 2, s. 386. ). Taka ocena mogłaby prowadzić do subsumpcji tych stanów faktycznych pod hipotezy norm prawnych ustanawiających sankcję wzruszalności (względnej nieważności; art. 84 § 1, art. 86 § 1, art. 388 § 1 k.c.), a nie sankcję nieważności (bezwzględnej nieważności; art. 58 § 1 k.c.) czynności prawnej. B. Lewaszkiewicz-PetrykowskaB. Lewaszkiewicz-Petrykowska (w:) System prawa cywilnego..., t. 1, s. 702. wskazuje, że w nauce prawa cywilnego używa się przemiennie określeń nieważność i bezwzględna nieważność oraz wzruszalność i względna nieważność, przy czym nie wpływa to na charakter tych sankcji wadliwych czynności prawnych. Pojęć tych używa się dla oddania skutków, jakie niesie za sobą wystąpienie tych sankcji . Różnice te są oddawane przez pojęcia terminologiczne używane dla określenia tych sankcji. Pojęcia nieważność i wzruszalność mają na celu oddanie, od kiedy możliwe jest powołanie się na konsekwencje w postaci braku wywołania przez czynność prawną skutków prawnych przewidzianych w jej treści. W przypadku nieważnej czynności prawnej takie konsekwencje występują od momentu jej dokonania (ab initio), z mocy samego prawa (ex lege). W przypadku wzruszalnej czynności prawnej konsekwencje takie wystąpią od momentu złożenia oświadczenia woli o uchyleniu się od skutków prawnych takiej czynności (art. 88 k.c.) lub od wydania konstytutywnego wyroku sądu (np. art. 388 k.c.). Skutki takiego unieważnienia czynności prawnej realizowane są ex tunc, a więc w wyniku złożenia oświadczenia woli lub wydania orzeczenia sądu czynność prawna nie wywołuje ab initio skutków przewidzianych w jej treści. Zarówno skutki nieważności czynności prawnej ex lege (bezwzględnej nieważności), jak i unieważnienia (wzruszalności; względnej nieważności) czynności prawnej po jej dokonaniu, występują erga omnes. Jeżeli natomiast chodzi o pojęcia „bezwzględności” i „względności” nieważności, to mają one na celu uwypuklenie różnic w zakresie skuteczności sankcji względem osób trzecich, innych niż strony wadliwej czynności prawnej. „Bezwzględność” polega na powszechnym skutku sankcji nieważności, wedle którego może się na taką sankcję powołać każdy, kto ma w tym interes prawny, w każdym czasie, sąd zaś ma obowiązek uwzględnić taką sankcję z urzędu. Natomiast „względność” nieważności polega na możności powołania się na sankcję jedynie przez stronę czynności prawnej nią dotkniętej, i to tylko tę, która np. złożyła dotknięte wadą oświadczenie woli (art. 84–87 k.c.) lub tę, która została wyzyskana (art. 388 k.c.). Wiąże się to z przyznaniem takiej stronie uprawnień o charakterze prawa podmiotowego kształtującego (w przypadku oświadczenia woli dotkniętego wadą) lub legitymacji czynnej do wystąpienia z powództwem o unieważnienie czynności prawnej (w przypadku wyzyskania).

Do wystąpienia przestępstwa z art. 286 § 1 k.k. wymagany jest jednak również po stronie sprawcy zamiar uzyskania korzyści majątkowej (przestępstwo to ma charakter kierunkowy)Na temat charakteru przestępstwa kierunkowego zob. M. Nawrocki, Strona podmiotowa przestępstwa kierunkowego, „Ius Novum” 2017/3, s. 164–167.. W nauce prawa karnego wskazuje się, że zamiar taki składa się z dwóch elementów: sposobu zachowania się sprawcy (wprowadzanie w błąd albo wyzyskanie błędu lub niezdolności do pojmowania przedsiębranego działania) oraz z chęci uzyskania korzyści majątkowej w wyniku przyjętego sposobu zachowania i niekorzystnego rozporządzenia mieniem przez pokrzywdzonegoZob. T. Oczkowski (w:) System Prawa Karnego…, t. 9, s. 125 wraz z przywołaną tam literaturą. . Jednak w świetle art. 84 § 1 i 2 k.c., jeżeli wprowadzenie w błąd będzie dotyczyło treści czynności prawnej, a błąd będzie istotny, wyłączone będzie zastosowanie art. 58 § 1 k.c., a czynność prawna dotknięta będzie sankcją wzruszalności, a nie nieważności czynności prawnej. Strona umowy może jednak uchylić się od oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu, wyłącznie jeżeli został on wywołany przez drugą stronę albo gdy druga strona wiedziała o błędzie lub mogła błąd z łatwością zauważyć (art. 84 § 1 k.c.). A contrario inny błąd strony umowy nie podlega hipotezie ani normy prawnej z art. 84 § 1 k.c. (chyba że dotyczy treści czynności nieodpłatnej), ani z art. 58 § 1 k.c. Inna sytuacja wystąpi, jeżeli błąd zostanie wywołany przez drugą stronę podstępnie. Do uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli nie jest wtedy wymagane, aby błąd był istotny, ani aby dotyczył treści czynności prawnej (art. 86 § 1 k.c.). Zdaję sobie sprawę, że trudno sobie wyobrazić sytuację, w której pomimo przestępstwa oszustwa występuje po stronie sprawcy ważne przysporzenie ze względu na brak uchylenia się od skutków oświadczenia woli przez poszkodowanego. Należy w tym miejscu zastanowić się, czy popełnienie takiego przestępstwa wpisuje się w społeczno-gospodarczą przesłankę ustawodawczej koncepcji sankcji nieważności czynności prawnej. Sankcja ta chroni nie tylko uzasadnione interesy jednostek, ale także ogólny, społeczny interes. Powstaje więc pytanie, czy przeciwdziałanie cywilnoprawnym skutkom przestępstwa oszustwa stanowi interes ogólny, o wysokim stopniu społecznej doniosłości, a w takim przypadku ustawodawca nie pozostawia utrzymania czynności prawnej swobodnej decyzji zainteresowanych podmiotów, posługując się sankcją nieważnościZob. J. Preussner-Zamorska, Nieważność czynności prawnej w prawie cywilnym, Warszawa 1983, s. 76.. Ustawodawca jednak explicite przewiduje w treści art. 84 § 1 k.c. wzruszalność, a nie nieważność czynności prawnej dokonanej pod wpływem błędu. Nie narusza to przywołanego przez NSA postulatu „spójności systemu prawnego”. O braku takiej spójności można by mówić, gdyby prawo cywilne w ogólne nie regulowało skutków błędu strony czynności prawnej. Tymczasem regulacja taka występuje przy zastosowaniu jednej z przewidzianych przez ustawodawcę sankcji wadliwych czynności prawnych (w szerszym znaczeniu stanowiącej jedną z wielu postaci odpowiedzialności cywilnejMożna wyróżnić następujące postacie odpowiedzialności cywilnej: odpowiedzialność odszkodowawczą, odpowiednie ukształtowanie stosunku cywilnoprawnego (jego przekształcenie lub rozwiązanie), sankcje wadliwych czynności prawnych, przymusowe wykonanie zobowiązania oraz inne postacie odpowiedzialności związane głównie z osobą człowieka (ochroną jego dóbr osobistych). Zob. K. Pietrzykowski, Powstanie i ustanie stosunku członkostwa w spółdzielni, Warszawa 1990, s. 190–191; A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998, s. 212–213; T. Dybowski (w:) System prawa cywilnego, red. W. Czachórski, t. 3, Prawo zobowiązań – część ogólna, red. Z. Radwański, Ossolineum 1981, s. 166–167; M. Kaliński (w:) System Prawa Prywatnego, red. Z. Radwański, t. 6, Prawo zobowiązań – część ogólna, red. A. Olejniczak, Warszawa 2014, s. 12; E. Łętowska, Sankcje w prawie cywilnym – zarys problemu, „Monitor Prawniczy” 2013/19, s. 1016–1023. ).

Podobnie w przypadku wyzyskania błędu lub niezdolności do pojmowania przedsiębranego działania należy in casu ustalić, czy stany takie nie wynikają z niedoświadczenia lub niedołęstwa strony czynności prawnej. Jeżeli tak, należy je podporządkować pod hipotezę normy prawnej wynikającej z art. 388 § 1 k.c. Jeżeli nie, powstaje pytanie, czy w przypadku braku takiego podporządkowania zastosowanie znajdzie sankcja nieważności czynności prawnej. Wydaje się, że przyjęcie takiego stanowiska wymagać będzie stwierdzenia nieważności czynności prawnej jako sprzecznej z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 2 k.c.). Nie będziemy mieć bowiem do czynienia w takiej sytuacji ze szczególnym wypadkiem sprzeczności czynności prawnej z zasadami współżycia społecznego, jaką stanowi wyzyskZob. D. Bierecki, Regulacja prawna wyzysku..., s. 21–37; Z. Radwański (w:) System Prawa Prywatnego..., t. 2, s. 386.. Z kolei gdy będziemy mieć do czynienia z przestępstwem wyzysku (art. 304 k.k.), umowa zawarta z zastrzeżeniem świadczenia niewspółmiernego ze świadczeniem wzajemnym nie powinna być rozpatrywana w świetle art. 58 § 1 lub 2 k.c., lecz art. 388 § 1 k.c. Sytuacja taka wystąpi jedynie w przypadku wyzyskania przymusowego położenia kontrahenta wyzyskującego. Wyłącznie bowiem taki stan faktyczny sankcjonuje art. 304 k.k. Jednoczesne obowiązywanie norm prawnych z art. 388 § 1 k.c. i art. 304 k.k. powoduje, że przestępstwo wyzyskania przymusowego położenia nie może być rozpatrywane na gruncie prawa cywilnego w świetle art. 58 § 1 lub 2 k.c. (jako czynność prawna nieważna ze względu na sprzeczność z ustawą lub zasadami współżycia społecznego). Na tym gruncie stan faktyczny, w którym następuje wyzyskanie przymusowego położenia kontrahenta, podlega subsumpcji pod hipotezę normy prawnej z art. 388 § 1 k.c., która uprawnia wyzyskanego do żądania zmniejszenia swojego świadczenia lub zwiększenia należnego jej świadczenia, a w wypadku gdy jedno i drugie byłoby nadmiernie utrudnione, do żądania unieważnienia umowyPor. W. Zalewski (w:) System Prawa Karnego..., t. 9, s. 742. .

Mając na uwadze powyższe przykłady czynności prawnych, w przypadku których zachowanie sprawcy stanowi w świetle prawa karnego czynność sprawczą, a w świetle prawa cywilnego czynność prawną, należy zwrócić uwagę także na inne czynności prawne, które stanowią mechanizm dokonywania w dalszej kolejności czynów zabronionych przez ustawę karną. Wydaje się, że takie czynności prawne powinny być rozpatrywane w świetle art. 58 § 1 k.c., jednak nie ze względu na sprzeczność z ustawą, ale z powodu ich celu, który polega na obejściu ustawy, jednak nie cywilnej, ale karnej. Takie właśnie czynności prawne należy zakwalifikować pod pojęciem „czynności prawnej podjętej w celu przestępczym”. Rozpoczynając rozważania nad tak rozumianymi czynnościami prawnymi podjętymi w celu przestępczym, należy w pierwszej kolejności podjąć próbę wyjaśnienia pojęcia „obejście ustawy”. Wydaje się, że treść czynności prawnych podejmowanych w celu obejścia ustawy nie przeczy dyspozycji wynikających z niej norm prawnych, ale ma na celu doprowadzenie do braku możliwości ich zastosowania. Chodzi bowiem o takie ukształtowanie sytuacji prawnej określonego podmiotu prawnego, aby w procesie subsumpcji nie doszło do zastosowania norm sankcjonujących. Przy czym stan faktyczny podlegający subsumpcji stanowi sytuację zakazaną przez normy prawnePor. Z. Radwański (w:) System prawa cywilnego..., t. 1, s. 516, który wskazywał, że czynność prawna prowadząca do obejścia prawa nie jest objęta zakazem prawnym, ale jest przedsięwzięta w celu osiągnięcia skutku zakazanego przez prawo. Zob. także Z. Radwański (w:) System Prawa Prywatnego…, t. 2, s. 231–232. Por. A. Janiak (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1, Część ogólna, red. A. Kidyba, Warszawa 2009, s. 319–321. Autor ten wskazuje, że czynność mająca na celu obejście ustawy nie zawiera w swojej treści elementów wprost zabronionych przez prawo, ale służy realizacji celu zabronionego przez ustawę. Podobnie M. Gutowski, Nieważność czynności prawnej, Warszawa 2012, s. 274–275. Natomiast W. Wąsowicz, Obejście prawa jako przyczyna nieważności czynności prawnych, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 1999/1, s. 94, uznaje, że skutki czynności prawnej mającej na celu obejście ustawy nie dają się pogodzić z sensem norm prawnych wyrażających zakazy bądź nakazy. Zdaniem tego autora obejście prawa stanowi swoistą klauzulę generalną, która nie odsyła poza system prawny, ale odwołuje się do wartości stanowiących fundament norm prawnych o bardzo ogólnym charakterze. . Przykładem czynności prawnej podjętej w celu obejścia ustawy karnej będzie zawarcie umowy sprzedaży alkoholu w celu rozpijania małoletniego poprzez dostarczenie mu napoju alkoholowego w dalszej kolejności, po nabyciu takiego przedmiotu sprzedaży do majątku kupującegoNależy także zaznaczyć, że w takim przypadku nieważna będzie ewentualna umowa zlecenia zawarta przez małoletniego z kupującym alkohol, jednak nie ze względu na swoją treść, ale brak zdolności do czynności prawnych małoletniego (zawarcie umowy zlecenia kupna oznaczonej rzeczy nie należy do drobnych, bieżących spraw życia codziennego, jak np. samo zawarcie przez osobę małoletnią umowy sprzedaży w takiej sprawie).. Należy stwierdzić, że w takim przypadku umowa sprzedaży będzie nieważna jako zmierzająca do obejścia ustawy, której normy prawne zakazują sprzedaży alkoholu małoletnim (art. 15 ust. 1 pkt 2 ustawy z 26.10.1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowiUstawa z 26.10.1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz.U. z 2018 r. poz. 2137 ze zm.). ). W takiej jednak sytuacji wymagana będzie świadomość przestępczego celu umowy sprzedaży po obu jej stronach. Stanowisko takie wynika z przyjęcia kompromisowej teorii koncepcji oświadczenia woli, według której ze względu na konieczność zapewnienia ochrony zaufania adresata oświadczenia woli rozstrzygający dla treści oświadczenia woli jest jego przejaw, a nie akt woli, jedynie zaś w przypadkach przez ustawę przewidzianych wadliwość aktu woli prowadzi do nieważności lub wzruszalności czynności prawnej (art. 82–88 k.c.)Zob. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne…, s. 259–260. . Brak zastosowania dyspozycji określonych norm prawnych wskutek dokonania czynności prawnej prowadzącej w dalszej kolejności do stanu zakazanego przez ustawę nie może wpływać na ważność umowy, jeżeli stanowi zamiar wyłącznie jednej jej strony. Stworzenie w taki sposób stanu przez ustawę zakazanego powinno być objęte wspólnym celem stron umowy. To właśnie taką sytuację sankcjonuje art. 58 § 1 k.c., ustanawiając sankcję nieważności czynności prawnej mającej na celu obejście ustawy.

Wydaje się, że nieważna, jako zmierzająca do obejścia ustawy, będzie również umowa pożyczki zawierana z jednoczesnym zastrzeżeniem zabezpieczenia spłaty kwoty pożyczki przez przeniesienie na rzecz pożyczkodawców rzeczy znacząco przewyższających wartość ich świadczenia. W praktyce obrotu cywilnoprawnego pojawiły się bowiem takie umowy pożyczki zawierane z jednoczesnym przewłaszczeniem na zabezpieczenie własności pożyczkobiorcy, najczęściej nieruchomości. Zdarza się, że w takich wypadkach umowa pożyczki zawierana jest jedynie w celu zawarcia innej umowy – przewłaszczenia na zabezpieczenie, w której obiektywna wartość świadczenia polegającego na przeniesieniu własności rzeczy (np. nieruchomości) przewyższa znacząco wartość świadczenia pożyczkodawcy w umowie pożyczki. Możemy mieć tu do czynienia z dwiema umowami: umową pożyczki i umową przewłaszczenia na zabezpieczenie lub z umową pożyczki, z której accidentalia negotii będzie wynikało przewłaszczenie rzeczy pożyczkobiorcy na zabezpieczenie spłaty pożyczki. Elementy podmiotowo istotne określonej czynności prawnej nie mogą wypełniać swą treścią essentialia negotii innej czynności prawnej (w takiej sytuacji będziemy mieć do czynienia z dwiema różnymi umowami). Podobna sytuacja wystąpi w przypadku postanowień umów nienazwanych, do których przepisy o umowach nazwanych mogą znajdować zastosowanie jedynie w drodze analogiiZob. B. Gawlik, Pojęcie umowy nienazwanej, „Studia Cywilistyczne”, t. XVIII, Kraków 1971, s. 5–35.. Zastosowanie do postanowień umowy o przeniesieniu własności rzeczy na zabezpieczenie spłaty pożyczki (przewłaszczeniu na zabezpieczenie) znajdzie przepis art. 155 § 1 k.c. i przepis art. 156 k.c. (gdy z accidentalia negotii umowy pożyczki będzie wynikało jedynie zobowiązanie do przeniesienia własności rzeczy, ale wyłączony będzie skutek rozporządzający tego zobowiązania). Te ogólne przepisy nie stanowią postanowień umów nienazwanych, do których przepisy o umowach nazwanych znajdą zastosowanie w drodze analogii, lecz ustanawiają normatywną podstawę przeniesienia własności rzeczy, także na zabezpieczenie wierzytelnościZob. S. Rudnicki (w:) Nieruchomości. Problematyka prawna, Warszawa 2013, s. 834.. Z tego powodu zastosowanie tych przepisów jest możliwe wskutek wprowadzenia do umowy pożyczki postanowień, z których wynikać będzie przeniesienie własności rzeczy na zabezpieczenie spłaty pożyczki. Należy przy tym wyjaśnić, że powrotne przeniesienie własności rzeczy na pożyczkobiorcę następować będzie na podstawie umowy rozporządzającej, do której zastosowanie znajdzie przepis art. 156 k.c., zawartej w wykonaniu zobowiązania wynikającego z wcześniejszej umowy zobowiązującej do przeniesienia własności (umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie). Przewłaszczenie rzeczy na zabezpieczenie i powrotne przeniesienie jej własności z majątku przewłaszczającego następuje bowiem na podstawie dwóch czynności prawnych (koncepcja dualistyczna). Obszernego przedstawienia poglądów w sprawie konstrukcji prawnej przewłaszczenia na zabezpieczenie dokonuje A. BieranowskiA. Bieranowski, Przewłaszczenie nieruchomości na zabezpieczenie (w:) Nieruchomości w prawie cywilnym, administracyjnym i podatkowym, red. S. Babiarz, Warszawa 2016, s. 117–126., który jednak odrzuca koncepcję dualistyczną, uznając koncepcję monolityczną przewłaszczenia na zabezpieczenie, w świetle której przeniesienie własności rzeczy na rzecz przewłaszczającego i powrotne przeniesienie własności następuje na podstawie jednej czynności prawnejZob. A. Bieranowski, Przewłaszczenie…, s. 126–130..

Abstrahując w tym miejscu od samego problemu ważności umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie nieruchomościZob. A. Bieranowski, Przewłaszczenie…, s. 117–119., należy wskazać, że przeniesienie własności na zabezpieczenie spłaty pożyczki nie może być postrzegane jako świadczenie ekwiwalentne do wypłaty kwoty pożyczki. Nie występuje w takim wypadku w ogóle problem subiektywnej czy też obiektywnej ekwiwalentności świadczeń stron umowy pożyczki (i jednocześnie stron umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie), gdyż umowa taka nie jest umową wzajemnąZob. A. Szpunar, O umowie pożyczki, „Państwo i Prawo” 1992/12, s. 32.. Zobowiązanie z takiej umowy nie może stanowić także causa dla przeniesienia własności na zabezpieczenie jej spłatyInaczej wyrok SN z 25.08.2004 r. (IV CK 589/03), LEX nr 188468. Słuszną krytykę stanowiska SN przeprowadza A. Bieranowski (w:) Przewłaszczenie…, s. 126. Należy także zauważyć, że przyjęcie stanowiska SN prowadziłoby do niesłusznego wniosku, iż causa umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie wynika z treści innej czynności prawnej. Wydaje się, że stanowisko, iż zobowiązanie z umowy pożyczki nie może stanowić causa dla umowy przewłaszczenia własności na zabezpieczenie spłaty pożyczki znalazło swój wyraz w projektowanym art. 7203 § 1 k.c. zawartym w projekcie ustawy o zmianie niektórych ustaw w celu przeciwdziałania lichwie (druk sejmowy nr 3600). Zgodnie z projektem tego przepisu, jeżeli w związku z umową pożyczki pieniężnej zawartą z osobą fizyczną i niezwiązaną bezpośrednio z działalnością gospodarczą lub zawodową tej osoby pożyczkobiorca zobowiązuje się udzielić zabezpieczenia zwrotu pożyczki, zobowiązanie to powinno znaleźć się w tej umowie. W drodze wnioskowania a contrario należy przyjąć, że zobowiązanie to stanowić będzie accidentalia negotii umowy pożyczki. Treść tej umowy obejmować więc będzie zobowiązanie pożyczkodawcy do przeniesienia własności pieniędzy na rzecz pożyczkobiorcy, zobowiązanie pożyczkobiorcy do zwrotu tej samej ilości pieniędzy (essentialia negotii) oraz zobowiązanie pożyczkobiorcy do udzielenia zabezpieczenia zwrotu pożyczki (accidentalia negotii). Brak objęcia postanowieniami umowy pożyczki zobowiązania do zabezpieczenia spłaty kwoty pożyczki obwarowany jest w projektowanym art. 7203 § 2 k.c. sankcją nieważności umowy pożyczki. Należy również zauważyć, że projekt ustawy o zmianie niektórych ustaw w celu przeciwdziałania lichwie przewiduje sankcję nieważności umowy, w której osoba fizyczna zobowiązuje się do przeniesienia własności nieruchomości służącej zaspokajaniu jej potrzeb mieszkaniowych w celu zabezpieczenia roszczeń wynikających z tej lub innej umowy niezwiązanej bezpośrednio z działalnością gospodarczą lub zawodową tej osoby (projekt art. 3871 § 1 k.c.). Projekt przewiduje jednak sytuację, w której zobowiązanie takie stanowi jedynie część treści umowy, obwarowując je sankcją nieważności, ale utrzymując w mocy pozostałą treść umowy, chyba że z okoliczności wynika, że bez postanowień dotkniętych nieważnością umowa nie zostałaby zawarta (projekt art. 3871 § 2 k.c.).. Umowy pożyczki zawierane z zastrzeżeniem zabezpieczenia spłaty ich kwot przez przeniesienie na rzecz pożyczkodawców rzeczy znacząco przewyższających wartość ich świadczenia podejmowane są jedynie w celu zawarcia kolejnej umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie, a w dalszej kolejności w przestępczym celu wyłudzenia przedmiotu zabezpieczenia od dłużnikaPor. P. Żak, O bezprawnym przejmowaniu nieruchomości dłużników, „Prokuratura i Prawo” 2017/1, s. 70–93. Czynność sprawcza należąca do znamion występku z art. 286 § 1 k.k. oznacza każde zachowanie prowadzące do powstania u osoby oszukiwanej błędu, który może mieć wpływ na podjęcie przez nią decyzji rozporządzenia mieniem – zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 23.10.2015 r. (II AKa 174/15), Legalis nr 1372789.. Z tego powodu same takie umowy pożyczki są nieważne jako zmierzające do obejścia ustawy karnej. Służą one bowiem w dalszej kolejności niekorzystnemu rozporządzeniu mieniem pożyczkobiorcy za pomocą wprowadzenia go w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania (przestępstwo z art. 286 § 1 k.k.)W wyroku z 16.12.2015 r. (V KK 194/15), Legalis nr 1364826, SN wskazał, że w zakres pojęcia „rozporządzenie mieniem” w rozumieniu art. 286 § 1 k.k. należy zakwalifikować czynności prawne rozporządzające, czynności prawne zobowiązujące oraz czynności prawnej o podwójnym skutku zobowiązująco-rozporządzającym. Z kolei w postanowieniu z 27.09.2013 r. (IV KK 211/13), Legalis nr 950261, SN wyjaśnił, że „Powstanie szkody w mieniu nie jest warunkiem koniecznym uznania rozporządzenia nim za niekorzystne. Ustawowe znamię, stanowiące skutek przestępstwa oszustwa określonego w art. 286 § 1 KK, wypełnione zostaje wtedy, gdy sprawca działając w sposób opisany w tym przepisie, doprowadza inną osobę do rozporządzenia mieniem, w wyniku którego dochodzi do pogorszenia sytuacji majątkowej pokrzywdzonego. Przyjmuje się przy tym, że dla oceny, czy rozporządzenie mieniem było niekorzystne, istotne jest jedynie to, czy w jego wyniku doszło do ogólnego pogorszenia sytuacji majątkowej pokrzywdzonego, w tym m.in. do zmniejszenia szans na zaspokojenie jego roszczeń w przyszłości lub do zwiększenia ryzyka po stronie pokrzywdzonego”.. W umowach tych, ze względu na ich przestępczy cel, wystarczająca jest jego świadomość jedynie po jednej z jej stron, a mianowicie po stronie pożyczkodawcy. Wynika to z samej istoty przestępstwa oszustwa, które może być popełnione wyłącznie w zamiarze bezpośrednim i wymaga wprowadzenia poszkodowanego w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do pojmowania przedsiębranego działaniaZob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 27.10.2015 r. (IIAKa 309/15), Legalis nr 1461068..

Należy zauważyć, że w omówionych wyżej przykładach dopiero dokonanie czynności prawnej wraz z dalszym wystąpieniem zabronionego przez ustawę karną zachowania (składającego się na elementy struktury przestępstwaNa temat struktury przestępstwa zob. Ł. Pohl (w:) System Prawa Karnego…, t. 3, s. 209. ) poprzez dokonanie kolejnej czynności prawnej (np. zawarcie opisanej wyżej umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie w celu popełnienia przestępstwa z art. 286 § 1 k.k.) lub wystąpienie innego zachowania (np. dostarczenia alkoholu małoletniemu) prowadzić będzie do nieważności pierwszej czynności prawnej (dokonanej w celu przestępczym). Powstaje więc tu pytanie, czy nieważność jednej czynności prawnej (dokonanej w celu przestępczym) może być uzależniona od dokonania czynności kolejnej lub wystąpienia innego niż podjęcie czynności prawnej zachowania zabronionego przez ustawę karną, którego nie przewiduje treść czynności dokonanej w celu przestępczym. Należy stwierdzić, że czynność prawna dokonana w celu przestępczym będzie nieważna ex tunc, ale przyczyna zastosowania sankcji nieważności (stwierdzenia nieważności czynności prawnej) ujawni się dopiero w dalszej kolejności. Obejście prawa może bowiem polegać na dokonaniu szeregu czynności prawnychPrzykładem może być umowa sprzedaży alkoholu zawarta w celu przeniesienia go w dalszej kolejności przez kupującego donandi causa na osobę, której zachowanie wskazuje, że znajduje się w stanie nietrzeźwości (art. 15 ust. 1 pkt 1 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałania alkoholizmowi). . W przypadku omawianego zagadnienia nie oznacza to jednak, że pierwsza z czynności prawnych stanie się nieważna dopiero w momencie ujawnienia się jej celu przestępczego poprzez dokonanie kolejnej czynności prawnej lub podjęcie innego zachowania. Czynność prawna mająca na celu obejście ustawy (także ustawy karnej) zawsze jest nieważna ex tunc i nie wywołuje skutków prawnych ab initio.