T erroryzm jest obecnie poważnym zagrożeniem dla światowego pokoju i bezpieczeństwa, stąd w prawie międzynarodowym podejmowane są próby zwalczania tego zjawiska, między innymi poprzez opracowanie tekstów konwencji międzynarodowych czy działalność Rady Bezpieczeństwa ONZ.Konwencja międzynarodowa w sprawie zwalczania finansowania terroryzmu – International Convention for the Suppression of the Financing of Terrorism, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ rezolucją nr 54/109 z dnia 9 grudnia 1999 r., U.N. Doc. A/RES/54/109; Konwencja międzynarodowa w sprawie zwalczania terrorystycznych zamachów bombowych – International Convention for the Suppression of Terrorist Bombings, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ rezolucją nr 52/164 z dnia 15 grudnia 1997 r., U.N. Doc. A/RES/52/164; Zgromadzenie Ogólne ONZ, rezolucja nr 51/210 z dnia 17 grudnia 1996 r., Measures to eliminate international terrorism, U.N. Doc. A/RES/51/210; Rezolucje Rady Bezpieczeństwa ONZ: nr 1452 (2002); nr 1455 (2003); nr 1526 (2004); nr 1735 (2006); nr 1822 (2008); nr 1904 (2009); nr 1989 (2011); nr 2083 (2012); nr 2129 (2013); nr 2133 (2014); nr 2160 (2014); nr 2161 (2014); nr 2170 (2014); nr 2178 (2014); nr 2199 (2015); nr 2249 (2015); nr 2253 (2015); nr 2255 (2015). Wspólne stanowisko Rady UE nr 2001/931/WPZiB z dnia 27 grudnia 2001 r. w sprawie stosowania szczególnych środków w walce z terroryzmem, Dz. Urz. UE 2001, L 344, s. 93. Szczególnym aspektem tej walki są próby odcięcia terrorystów od źródeł ich finansowania, które przybierają formę zamrożenia funduszy oraz innych aktywów i zasobów finansowych oraz majątkowych. Przy realizacji tego aspektu zwalczania terroryzmu na wybrane podmioty profesjonalne nakładane są różne obowiązki, odpowiadające charakterowi ich działalności.

Jedną z kategorii podmiotów zobowiązanych do podjęcia działań w omawianej materii są adwokaci, na których – najogólniej rzecz ujmując – nałożony został obowiązek gromadzenia i przekazywania niektórych informacji dotyczących ich klientów właściwym organom publicznym. Jednocześnie istotą wykonywania zawodu adwokata jest zaufanie, które obejmuje obowiązek zachowania w tajemnicy wszystkiego, czego adwokat dowiedział się w związku ze świadczeniem pomocy prawnej. Tajemnica adwokacka jest powszechnie uważana za jedną z gwarancji prawa do sądu i do sprawiedliwego procesu.Europejski Trybunał Praw Człowieka: sprawa nr 18603/03 André i inni v. Francja, wyrok z 24 lipca 2008 r., pkt 41. Cour constitutionnelle (Belgia): wyrok nr 10/2008 z 23 stycznia 2008 r., pkt B.7.1, B.7.10; wyrok nr 127/2013 z 26 września 2013 r. Cour de cassation (Belgia): sprawa nr C.13.0532.F, wyrok z 22 stycznia 2015 r., pkt 46. England and Wales Court of Appeal: sprawa Bowman and Fels [2005] 1 WLR 3083, wyrok z 8 marca 2005 r., pkt 87. High Court of Australia: sprawa Baker v. Campbell [1983] 153 CLR 52, wyrok z 26 października 1983 r., J. Brennan, pkt 18, J. Deane, pkt 15; sprawa Carter v. Northmore Hale Davy &Leake [1995] 183 CLR 121, postanowienie z 14 czerwca 1995 r., J. Deane, pkt 5, J. McHugh, pkt 5. Hong Kong Court of Appeal: sprawa Citic Pacific Limited v. Secretary for Justice & Commissioner of Police [2015] CACV 7/2012 (CA), wyrok z 29 czerwca 2015 r., pkt 2, 36. Hong Kong Court of Final Appeal: sprawa Akai Holdings Ltd v. Ernst & Young [2009] 12 HKCFAR 649, wyrok z 30 października 2009 r., pkt 66–69; sprawa Secretary for Justice v. Florence Tsang Chiu Wing [2014] 17 HKCFAR 739, wyrok z 13 października 2014 r., pkt 27–29. House of Lords: sprawa R (Morgan Grenfell Ltd) v. Special Commissioner [2002] UKHL 21, opinie z 16 maja 2002 r., Lord Hoffman, pkt 7; sprawa Three Rivers District Council and others v. Governor and Company of the Bank of England (No 6) [2004] UKHL 48, opinie z 11 listopada 2004 r., pkt 87. Supreme Court of Canada: sprawa R v. McClure [2001] 1 R.C.S. 445, wyrok z 2 marca 2001 r., pkt 17, 21. W związku z powyższym mamy do czynienia z kolizją interesu publicznego, jakim jest skuteczne przeciwdziałanie terroryzmowi z jednej strony, z zapewnieniem poszanowania praw człowieka z drugiej.

Niniejsze opracowanie będzie stanowiło komparatystyczną analizę rozwiązania konfliktu pomiędzy gwarancjami wynikającymi z tajemnicy adwokackiej dla klienta adwokata a wymogami zwalczania zagrożeń dla światowego pokoju i bezpieczeństwa. Po omówieniu międzynarodowych aspektów badanego zagadnienia, obejmujących również odwołania do prawa Unii Europejskiej, zostaną przedstawione polskie uregulowania i orzecznictwo. Na podstawie analizy porównawczej autorka podejmie próbę odpowiedzi na pytanie, czy rozwiązania polskie odpowiadają standardom wypracowanym na arenie międzynarodowej.

1. Uregulowania i  zalecenia wynikające z  prawa międzynarodowego i  unijnego

Walka z terrorystami, czyli z przeciwnikiem, który nie jest do końca znany i precyzyjnie określony, jest bardzo utrudniona. Dlatego też stale prowadzony jest monitoring tego zjawiska, przeprowadzane są różne badania, pozwalające w jak największym stopniu uszczelnić międzynarodowy system zwalczania terroryzmu.

Jednym z elementów pozwalających na opracowanie strategii odcięcia terrorystów od źródeł ich finansowania jest działalność Financial Action Task Force (dalej: FATF). Do ustaleń i zaleceń FATF odwołują się i na nich opierają się inne instytucje, które tworzą formalnoprawne ramy walki z zagrożeniem dla światowego pokoju i bezpieczeństwa, jakim jest terroryzm, w tym Rada Bezpieczeństwa ONZ czy organy Unii Europejskiej. Zalecenia FATF mają zastosowanie do prawników wyłącznie, kiedy uczestniczą oni w dokonywaniu określonych typów transakcji, oraz wyłącznie do tych prawników, którzy wykonują wolne zawody.Financial Action Task Force, International Standards on Combating Money Laundering and the Financing of Terrorism & Proliferation – The FATF Recommendations, 2012.

Zgodnie z zaleceniem nr 22 „obowiązek należytej staranności oraz obowiązek ewidencjonowania, określony w zaleceniach 1, 11, 12, 15 i 17, mają zastosowanie do wskazanych niefinansowych działalności i zawodów w następujących sytuacjach: (...)

(d) prawników, notariuszy, innych wolnych zawodów prawniczych i księgowych – kiedy przygotowują lub przeprowadzają transakcje dla ich klienta dotyczące następujących działań:

• kupno i sprzedaż nieruchomości;
• zarządzanie pieniędzmi, papierami wartościowymi lub innymi aktywami klienta;
• zarządzanie kontami bankowymi, osz­czędnościowymi i rachunkami papierów wartościowych;
• organizowanie wkładów dla stworzenia, operacje zarządzania spółkami;
• tworzenie, obrót lub zarządzanie osobami prawnymi lub innymi jednostkami, kupno i sprzedaż jednostek biznesowych”. 

W raporcie z 2013 r. FATF zwróciła uwagę, że zawody prawnicze są narażone na zetknięcie z praniem pieniędzy lub finansowaniem terroryzmu, gdyż przestępcy często chcą wykorzystać wiedzę i umiejętności prawników do przeprowadzenia operacji majątkowych i finansowych. Jednocześnie zwrócono uwagę na konieczność dokształcania prawników w wykrywaniu podejrzanych transakcji, aby mogli oni zapobiegać wykorzystaniu świadczonych przez nich usług w nielegalnych celach.Financial Action Task Force, Money Laundering and Terrorist Financing Vulnerabilities of Legal Professionals, 2013, s. 4–6, 71, 83.

Prawnik jest zobowiązany upewnić się, że dana transakcja nie stanowi aktu finansowania terroryzmu, w związku z czym nie jest objęta obowiązkiem ewidencjonowania i zgłaszania transakcji podejrzanych. Co więcej, obowiązek ten nie powstaje w sytuacjach, w których zgodnie z prawem krajowym adwokata obowiązuje tajemnica zawodowa, a w szczególności zaleceniami FATF nie są objęte procesy sądowe. Wyłączenie to zostało poczynione ze względu na ochronę prawa do sądu. Wskazuje się, że niepewność co do zakresu tajemnicy adwokackiej w odniesieniu do obowiązku przedstawiania raportów w poszczególnych państwach może skutkować w konsekwencji znaczną odpowiedzialnością zawodową prawników. Dodatkowo, również w świetle takiego zagrożenia jak terroryzm, organy ścigania powinny szanować tajemnicę adwokacką, nawet jeśli powyższe miałoby oznaczać opóźnienia w prowadzeniu postępowania.Financial Action Task Force, Money Laundering and Terrorist Financing Vulnerabilities of Legal Professionals, 2013, s. 12–13, 17–18, 20–21, 31, 69.

Jak bowiem wskazano w zaleceniu nr 23,Financial Action Task Force, International Standards on Combating Money Laundering and the Financing of Terrorism & Proliferation – The FATF Recommendations, 2012. „wymagania określone w zaleceniach 18–21 mają zastosowanie do niefinansowych działalności i zawodów, z zastrzeżeniem następujących warunków:

a) prawnicy, notariusze, inne wolne zawody prawnicze i księgowi powinni być zobowiązani do zgłaszania podejrzanych transakcji, kiedy, w imieniu lub na zlecenie klienta, biorą oni udział w transakcji finansowej w odniesieniu do czynności opisanych w paragrafie (d) zalecenia nr 22. Państwa powinny rozszerzyć obowiązek zgłaszania na pozostałe czynności zawodowe księgowych, włączając audyt”.

Samo zalecenie mówi jednak niewiele, dlatego trzeba odnieść się do treści noty interpretacyjnej do zalecenia 23: „1. Prawnicy, notariusze, inne wolne zawody prawnicze i księgowi działający jako wolne zawody prawnicze nie mają obowiązku zgłaszania podejrzanych transakcji, jeżeli stosowne informacje zostały przez nich uzyskane w okolicznościach, w których są oni objęci obowiązkiem tajemnicy zawodowej lub tajemnicy adwokackiej.

2. Każde państwo określa zakres tajemnicy adwokackiej lub zawodowej. Przyjmuje się, że obejmuje ona informacje otrzymywane przez prawników, notariuszy lub inne wolne zawody prawnicze od jednego z ich klientów:

a) w toku ustalania sytuacji prawnej klienta, lub

b) w wykonywaniu ich pracy polegającej na obronie lub reprezentacji klienta w ramach lub w związku z postępowaniem sądowym, administracyjnym, arbitrażowym lub mediacyjnym.

3. Państwa mogą zezwolić prawnikom, notariuszom, innym wolnym zawodom prawniczym i księgowym na przedstawianie ich raportów przedstawicielom we właściwych samorządach zawodowych, z zastrzeżeniem stworzenia właściwych form współpracy pomiędzy tymi organizacjami a jednostką informacji finansowej.

4. Sytuacja, kiedy prawnik, notariusz, osoba wykonująca inny wolny zawód prawniczy lub księgowy, działając jako osoby wykonujące wolny zawód prawniczy, próbują odwieść klienta od zaangażowania się w bezprawną działalność, nie stanowi ujawnienia informacji poufnej”.

Na arenie międzynarodowej adwokaci zdają się akceptować specyficzne potrzeby i obowiązki wynikające z walki z terroryzmem oraz źródłami jego finansowania. Do tajemnicy adwokackiej odnosi się zasada nr 4 opracowanego przez Międzynarodowe Stowarzyszenie Adwokatur (International Bar Association) zbioru „Międzynarodowych zasad postępowania dla zawodów prawniczych”:Międzynarodowe Stowarzyszenie Adwokatur, Międzynarodowe zasady postępowania dla zawodów prawniczych/IBA International Principles on Conduct for the Legal Profession, 28 maja 2011 r. „Prawnik powinien w każdym czasie utrzymywać oraz mieć przyznaną ochronę poufności w stosunku do spraw jego obecnych lub byłych klientów, chyba że co innego jest dozwolone lub wymagane przez prawo i/lub stosowne zasady wykonywania zawodu”.

W nocie wyjaśniającej do tej zasady Stowarzyszenie zauważa, że coraz powszechniejsze staje się wprowadzanie wyjątku od obowiązku zachowania tajemnicy adwokackiej w przypadku walki z terroryzmem i przeciwdziałania praniu pieniędzy, chociaż krajowe adwokatury najczęściej sprzeciwiają się regulacjom wprowadzanym w tym zakresie. Dlatego Stowarzyszenie wskazuje, że wszelkie odstępstwa od poszanowania tajemnicy adwokackiej powinny być czynione w najwęższym możliwym zakresie.

Stosowne uregulowania, z poszanowaniem powyżej wskazanych zasad, zostały wprowadzone w prawie Unii Europejskiej, pierwotnie dyrektywą Rady 91/308/EWG,Dyrektywa Rady 91/308/EWG z dnia 10 czerwca 1991 r. w sprawie przeciwdziałania korzystaniu z systemu finansowego w celu prania pieniędzy, Dz. Urz. L 166, s. 77, 28 czerwca 1991 r. do której zostały dodane przepisy kształtujące obowiązki prawników w 2001 r., po zamachach na World Trade Center.Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2001/97/WE z dnia 4 grudnia 2001 r. zmieniająca dyrektywę Rady 91/308/EWG w sprawie przeciwdziałania korzystaniu z systemu finansowego w celu prania pieniędzy, Dz. Urz. L 344, s. 76, 28 grudnia 2001 r. Dyrektywa od początku limitowała obowiązki adwokatów do określonego typu transakcji i zobowiązywała państwa do wprowadzenia gwarancji wynikających z poszanowania tajemnicy zawodowej.Art. 2a pkt 5: „Państwa członkowskie powinny zapewnić, aby obowiązkom określonym dyrektywą poddane zostały następujące instytucje: (...) 5) notariusze i pozostali przedstawiciele wolnych zawodów prawniczych, gdy uczestniczą oni a) pomagając swym klientom w przygotowaniu lub dokonaniu transakcji dotyczących: i) zakupu i sprzedaży dóbr nieruchomych lub przedsiębiorstw handlowych; ii) zarządu środkami pieniężnymi, papierami wartościowymi lub innymi aktywami należącymi do klienta; iii) otwierania lub zarządzania kontami bankowymi, rachunkami oszczędnościowymi lub rachunkami papierów wartościowych; iv) organizacji wkładu niezbędnego do tworzenia, zarządzania lub do prowadzenia działalności spółek; v) tworzenia lub działalności trustów, spółek albo podobnych struktur lub zarządzania nimi; b) lub działając w imieniu i na rzecz swojego klienta, w transakcjach finansowych lub transakcjach dotyczących nieruchomości”. Art. 6: „1. Państwa członkowskie zobowiązują instytucje i osoby objęte niniejszą dyrektywą, a w stosownych przypadkach także ich kierownictwo i pracowników do pełnej współpracy z władzami odpowiedzialnymi za zwalczanie zjawiska prania pieniędzy, polegającej na: a) informowaniu tych władz, z własnej inicjatywy, o każdym fakcie, który może wskazywać na dokonywanie prania pieniędzy; b) dostarczaniu na wniosek właściwych władz wszystkich niezbędnych informacji, zgodnie z postępowaniem ustalonym przez odpowiednie ustawodawstwo. 2. Informacje określone w ust. 1 są przekazywane władzom odpowiedzialnym za zwalczanie zjawiska prania pieniędzy tego państwa członkowskiego, na którego terytorium znajduje się instytucja lub osoba przekazująca informacje. Informacje są zwykle przekazywane przez osobę lub osoby wyznaczone przez instytucje kredytowe, lub osobę objętą niniejszą dyrektywą zgodnie z postępowaniem określonym w art. 11 ust. 1 lit. a). (...) 3. (...) Państwa członkowskie nie mają obowiązku stosowania wymagań określonych w ust. 1 w stosunku do notariuszy, przedstawicieli wolnych zawodów prawniczych, audytorów, zewnętrznych księgowych oraz doradców podatkowych, w odniesieniu do informacji, które otrzymują od swojego klienta lub uzyskują na jego temat podczas ustalania jego sytuacji prawnej lub podczas wykonywania swoich obowiązków polegających na obronie lub reprezentowaniu tego klienta w postępowaniu sądowym, lub w związku z takim postępowaniem, włączając w to doradztwo w sprawie wszczynania lub unikania postępowania, bez względu na to, czy takie informacje są uzyskane lub otrzymane przed, w trakcie czy po zakończeniu takiego postępowania”. W 2005 r. Parlament Europejski i Rada przyjęły koleją dyrektywę (2005/60/WE)Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2005/60/WE z dnia 26 października 2005 r. w sprawie przeciwdziałania korzystaniu z systemu finansowego w celu prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu (Tekst mający znaczenie dla EOG), Dz. Urz. L 309, s. 15, 25 listopada 2005 r., w której podtrzymano ograniczenie obowiązków adwokatów do wskazanych transakcji, państwa członkowskie UE zaś nadal są zobowiązane do poszanowania tajemnicy zawodowej:

Art. 23 ust. 2: „Państwa Członkowskie nie mają obowiązku stosowania wymagań określonych w art. 22 ust. 1 w stosunku do notariuszy, prawników wykonujących wolne zawody, audytorów, zewnętrznych księgowych oraz doradców podatkowych w odniesieniu do informacji, które otrzymują od swojego klienta lub uzyskują na jego temat podczas ustalania jego sytuacji prawnej lub podczas wykonywania swoich obowiązków polegających na obronie lub reprezentowaniu tego klienta w postępowaniu sądowym, lub w związku z takim postępowaniem, włączając w to doradztwo w sprawie wszczynania lub unikania postępowania, bez względu na to, czy takie informacje są uzyskane lub otrzymane przed, w trakcie czy po zakończeniu takiego postępowania”.

Z powyżej przedstawionych materiałów wynika kilka istotnych wniosków. Po pierwsze, tajemnica adwokacka nie jest absolutna. Jakkolwiek stanowi ona jedną z gwarancji prawa do sądu, to może być ograniczona w ramach walki z terroryzmem. Jednakże ingerencja w tajemnicę powinna dotyczyć określonych czynności, które mogą być podejmowane przez adwokatów. Nie może ona natomiast naruszać istoty wykonywania zawodu adwokata, to jest obowiązków związanych z prowadzeniem procesów sądowych, ale również z ustalaniem sytuacji prawnej klienta na etapie pozasądowym.

Omówienie przepisów i ich źródeł prawnomiędzynarodowych stanowi wstęp do rozważań nad praktyką stosowania komentowanych rozwiązań. Praktyka ta zostanie pokazana w drugiej części opracowania, w której najpierw zostaną przedstawione orzeczenia trybunałów międzynarodowych, a następnie sądów krajowych wybranych państw, które to orzeczenia staną się podstawą do skomentowania polskiego prawa i praktyki.

2. Orzecznictwo sądów międzynarodowych oraz sądów innych państw

Kolizja pomiędzy potrzebami wynikającymi ze zwalczania finansowania terroryzmu oraz prawem do sądu i jego elementem, jakim jest tajemnica adwokacka, były przedmiotem badania różnych sądów i trybunałów.

Przepisy dyrektywy Rady 91/308/EWG były badane przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej w sprawie C-305/05 Ordre des barreaux francophones et germanophones.Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, sprawa C-305/05 Ordre des barreaux francophones et germanophones i inni v. Conseil des ministres, wyrok z 26 czerwca 2007 r., ECLI:EU:C:2007:383. Niemniej, aby zrozumieć istotę orzeczenia TSUE, trzeba najpierw odnieść się do sposobu wykonania dyrektywy przez Belgię, w szczególności do nowelizacji dokonanej w ustawie z dnia 11 stycznia 1993 r.Belgia, Loi relative à la prévention de l’utilisation du système financier aux fins du blanchiment de capitaux et du financement du terrorisme, 11 stycznia 1993 r., Moniteur Belge z 9 lutego 1993 r., s. 2828. W tym zakresie należy wskazać, że Belgia zachowała ograniczenia transakcyjne wynikające z przepisów dyrektywy Rady 91/308/EWG,4 Art. 2b: „O ile wyraźnie to zastrzeżono, postanowienia niniejszej ustawy mają także zastosowanie do adwokatów: 1. w sytuacji gdy udzielają klientowi pomocy w przygotowaniu lub przeprowadzeniu transakcji dotyczącej: a) zakupu lub sprzedaży dóbr nieruchomych lub przedsiębiorstw handlowych; b) zarządu środkami pieniężnymi, papierami wartościowymi lub innych aktywów należących do klienta; c) otwierania lub zarządzania kontami bankowymi, rachunkami oszczędnościowymi lub rachunkami papierów wartościowych; d) organizacji wkładu niezbędnego do tworzenia, zarządzania lub do prowadzenia działalności spółek; e) tworzenia lub działalności trustów, spółek albo podobnych struktur lub zarządzania nimi; 2. lub gdy działają w imieniu i na rzecz swojego klienta w transakcjach finansowych lub transakcjach dotyczących nieruchomości”. a także wyłączyła z obowiązku zgłaszania informacje przekazywane adwokatowi w związku z toczącym się postępowaniem sądowym lub w celu uzyskania porady prawnej. Dodatkowym zabezpieczeniem dla ochrony gwarancji wynikających z tajemnicy adwokackiej jest wymóg przekazywania informacji w celu ich weryfikacji organom Adwokatury – dziekanowi, który również jest zobowiązany do dochowania tajemnicy zawodowej, i dopiero w sytuacji potwierdzenia przez te organy, że są spełnione przewidziane prawem przesłanki, informacje są dostarczane właściwym organom publicznym.Art. 14a ust. 3: „Osoby, o których mowa w art. 2b, które z racji wykonywania działalności wymienionych w tym artykule stwierdzą istnienie okoliczności, o których wiedzą lub podejrzewają, że są związane z praniem pieniędzy lub finansowaniem terroryzmu, zobowiązane są do natychmiastowego powiadomienia o nich dziekana izby, do której należą. Jednakże osoby, o których mowa w art. 2b nie przekazują tych informacji, jeżeli otrzymały je od jednego ze swoich klientów lub które uzyskały na temat jednego ze swoich klientów w związku z oceną sytuacji prawnej tego klienta lub w związku z wykonywaniem swej funkcji obrońcy lub reprezentowania klienta w postępowaniu sądowym lub dotyczącym takiego postępowania, włączając w to porady w przedmiocie sposobu wszczęcia lub uniknięcia postępowania, niezależnie od tego, czy informacje te uzyskane lub otrzymane zostały przed, podczas lub po tym postępowaniu. Dziekan dokonuje weryfikacji spełnienia przesłanek, o których mowa w art. 2b i w powyższym akapicie. Jeżeli przesłanki te są spełnione, przekazuje niezwłocznie te informacje do działu przetwarzania informacji finansowych”

Trybunał Sprawiedliwości UE w swoim wyroku nie doszukał się naruszenia prawa do obrony przez przepisy dyrektywy Rady 91/308/EWG. Podkreślił, że dyrektywa nakłada obowiązki na adwokatów wyłącznie w ograniczonym zakresie. Obowiązek informacji zostaje wyłączony w momencie zwrócenia się przez klienta do adwokata o pomoc lub reprezentację w postępowaniu sądowym, chociażby miało to polegać wyłącznie na udzieleniu porady prawnej.Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, sprawa C-305/05 Ordre des barreaux francophones et germanophones i inni v. Conseil des ministres, wyrok z 26 czerwca 2007 r., ECLI:EU:C:2007:383, pkt 33–36.

Orzeczenie TSUE zostało wydane na skutek pytania prejudycjalnego skierowanego do Trybunału przez belgijski Cour constitution­­nelle. Po otrzymaniu wyroku TSUE sąd belgijski wydał własne orzeczenie, w którym uznał on w pierwszej kolejności, że walka z finansowaniem terroryzmu uzasadnia zniesienie lub ograniczenie tajemnicy adwokackiej. Niemniej wskazał również, że powyższe nie oznacza zgody na bezwarunkowe lub nieograniczone zniesienie tajemnicy, gdyż adwokaci nie są organami ścigania. Stąd Sąd uznał belgijskie przepisy za konstytucyjne oraz proporcjonalne wyłącznie dlatego, że zgodnie z treścią dyrektywy ograniczały one obowiązki informacyjne adwokatów do udziału adwokatów wyłącznie przy przeprowadzaniu ściśle określonych transakcji oraz ze względu na fakt, że nie obejmowały one informacji uzyskanych w toku prowadzenia lub przygotowania sprawy sądowej lub ustalania sytuacji prawnej klienta, czyli udzielania porady prawnej. Cour constitutionnelle podkreślił rolę gwarancji dla tajemnicy adwokackiej wynikających z przekazywania przez adwokatów informacji dziekanom izb adwokackich, a nie bezpośrednio właściwej władzy państwowej. Jeden z przepisów został jednakże uznany przez sąd belgijski za niezgodny z konstytucją. Zobowiązywał on pracowników i współpracowników adwokata do przekazywania właściwej władzy publicznej informacji za każdym razem, kiedy przekazanie tych informacji przez samego adwokata nie było możliwe. Cour constitutionnelle wskazał, że osoba trzecia dla relacji adwokat–klient, jaką jest pracownik lub współpracownik adwokata, nie musi dysponować wystarczającą wiedzą prawniczą, aby należycie ocenić sytuację i konieczność zastosowania kwestionowanych przez belgijską adwokaturę przepisów.Cour constitutionnelle (Belgia), wyrok nr 10/2008 z 23 stycznia 2008 r., pkt B.8–B.9.10, B.14.2–B.14.3, B.15.1– B.15.4.

Również Europejski Trybunał Praw Człowieka badał granice ingerencji władz publicznych w tajemnicę adwokacką w związku z walką z terroryzmem w sprawie 12323/11 Michaud v. Francja.Europejski Trybunał Praw Człowieka, sprawa 12323/11 Michaud v. Francja, wyrok z 6 grudnia 2012 r. Na podstawie wyżej wymienionych dyrektyw Unii Europejskiej francuski Conseil National des Barreaux przyjął w dniu 12 lipca 2007 r. decyzjęConseil National des Barreaux (Francja), décision du 12 juillet 2007 portant adoption d’un règlement relatif aux procédures internes destinées à mettre en oeuvre les obligations de lutte contre le blanchiment des capitaux et le financement du terrorisme et dispositif de contrôle interne destiné à assurer le respect des procédures, JORF n°183 du 9 août 2007 page 13331, texte n° 19. regulującą omawianą materię. Zgodnie z art. 1 tej decyzji dotyczyła ona tylko działalności adwokata przy wykonywaniu określonych, wymienionych w dyrektywach, czynności i transakcji. Z punktu widzenia niniejszego opracowania najważniejszy jest art. 2, który wskazywał, że decyzja nie dotyczy sytuacji, kiedy adwokat udziela porady prawnej lub działa w związku z postępowaniem sądowym.

ETPCz oceniał zgodność przepisów francuskich z art. 8 EKPC (prawo do poszanowania życia prywatnego) i nie dopatrzył się naruszenia praw człowieka. ETPCz uznał ingerencję władz w prawo skarżącego, który był adwokatem, za mającą podstawę w prawie krajowym, które jest wystarczająco precyzyjne i pozwala na określenie w sposób niebudzący wątpliwości zakresu nałożonych na skarżącego obowiązków, cel zaś nałożonych ograniczeń – walka z terroryzmem – był uzasadniony. Ingerencja państwa w powyższe prawo nie została uznana przez ETPCz za nieproporcjonalną. Trybunał oparł się na ograniczeniu obowiązków adwokatów wynikających z zakwestionowanych przepisów wyłącznie do określonych czynności i transakcji oraz na wyłączeniu opisanym w art. 2 decyzji z 2007 r. Ponadto, co zostało przez ETPCz szczególnie podkreślone, omawiane regulacje nie obligują adwokatów do przedkładania informacji bezpośrednio właściwej władzy państwowej, ale Prezesowi Adwokatury przy Conseild’Etat i Cour de CassationPrésident de l’ordre des avocats au Conseil d’Etat et à la Cour de cassation. lub dziekanowi okręgowej rady, której dany adwokat jest członkiem, czyli innemu adwokatowi, będącemu związanym tymi samymi zasadami deontologicznymi.Europejski Trybunał Praw Człowieka, sprawa 12323/11 Michaud v. Francja, wyrok z 6 grudnia 2012 r., pkt 94–100, 127–131.

Brytyjskie przepisy implementujące dyrektywy Unii Europejskiej były przedmiotem oceny ze strony England and Wales Court of Appeal w sprawie Bowman and Fels.England and Wales Court of Appeal, sprawa Bowman and Fels [2005] 1 WLR 3083, wyrok z 8 marca 2005 r. Sekcja 328 i następne Proceeds of Crime ActZjednoczone Królestwo, Proceeds of Crime Act 2002, 24 lipca 2002 r. przewidywały karanie za przestępstwo polegające na dokonywaniu transakcji w odniesieniu do mienia, co do którego istnieje co najmniej uzasadnione podejrzenie, że stanowi mienie powiązane z przestępstwem (criminal property), przy czym odpowiedzialność karna była wyłączona, jeżeli dany podmiot przedstawił informacje o tym mieniu właściwej instytucji państwowej. Jednocześnie przepisy wskazywały, że nie popełnia przestępstwa osoba, która nie zgłosiła danego mienia, jeżeli jest profesjonalnym prawnikiem i uzyskała o nim informacje w okolicznościach objętych tajemnicą adwokacką, czyli w związku z udzielaniem porady prawnej lub prowadzeniem sprawy sądowej. Sąd uznał, że tajemnica adwokacka ma w tym przypadku szeroki zakres i chroni nie tylko informacje uzyskane o danej transakcji w związku z poradą lub procesem dotyczącym tej konkretnej transakcji, ale również te uzyskane w toku innego procesu, niezwiązanego stricte z daną transakcją, w związku z czym nie podlegają one wówczas obowiązkowi zgłoszenia właściwej władzy. Powyższe ma znaczenie ze względu na specyficzne okoliczności sprawy, bowiem adwokatem, który chciał zgłosić transakcję właściwej władzy, nie był ten adwokat, którego klient danej transakcji dokonał, ale pełnomocnik przeciwnika procesowego, który powziął informację o transakcji w toku postępowania sądowego.England and Wales Court of Appeal, sprawa Bowman and Fels [2005] 1 WLR 3083, wyrok z 8 marca 2005 r., pkt 83–84, 86, 99–101.

Badaniem omawianego zagadnienia zajmowały się nie tylko sądy i trybunały europejskie. Przepisy dotyczące obowiązków adwokatów w zakresie walki z terroryzmem z ustawy z 2001 r.Kanada, Proceeds of Crime (Money Laundering) and Terrorist Financing Act, S.C. 2000, c. 17. stanowiły również przedmiot rozważań Supreme Court of Canada w sprawie Canada (Attorney General) v. Federation of Law Societies of Canada.Supreme Court of Canada, sprawa Canada (Attorney General) v. Federation of Law Societies of Canada [2015] 1 R.C.S. 401, wyrok z 13 lutego 2015 r.

Przede wszystkim Sąd zakwestionował możliwość przeszukiwania biur adwokackich i zatrzymywania dokumentów bez nakazu sądowego. W omawianym wyroku Supreme Court of Canada odniósł się również do interesującego nas zagadnienia zbierania przez adwokatów niektórych danych ich klientów w celu przekazania ich właściwej władzy. Sekcja 11.1 zaskarżonej ustawy z 2001 r. zobowiązywała wskazane podmioty, w tym adwokatów, do rejestrowania danych określonych klientów. W tym zakresie zdaniem Supreme Court of Canada ustawa naruszyła sekcję 7„Everyone has the right to life, liberty and security of the person and the right not to be deprived thereof except in accordance with the principles of fundamental justice”. Supreme Court of Canada, sprawa Canada (Attorney General) v. Federation of Law Societies of Canada [2015] 1 R.C.S. 401, wyrok z 13 lutego 2015 r., pkt 59. Canadian Charter of Rights and Freedoms.Kanada, Constitution Act 1982, Part I, Canadian Charter of Rights and Freedoms. Sąd stwierdził, że dla takiego wniosku wystarczy sam fakt, że adwokatom można wymierzyć karę pozbawienia wolności za niewypełnianie obowiązków wynikających z ustawy i nie ma znaczenia ustalenie, czy jednocześnie dochodzi do naruszenia interesów klientów adwokatów. Państwo nie może bowiem nakładać na adwokatów ciężarów, które podważyłyby ich fundamentalny obowiązek dbania o interesy klienta. Przyjęte uregulowania de facto skutkowały przekształceniem adwokatów w agentów państwa i stwarzały ryzyko nadużycia informacji poufnych oraz powstania szkody w reprezentacji klienta przez adwokata i tym samym nie mogły zostać utrzymane w kanadyjskim porządku prawnym.Supreme Court of Canada, sprawa Canada (Attorney General) v. Federation of Law Societies of Canada [2015] 1 R.C.S. 401, wyrok z 13 lutego 2015 r., pkt 77, 81, 109–111.

Wskazane orzecznictwo potwierdza to wszystko, co w sposób mniej lub bardziej oczywisty wynika z dokumentów oraz aktów prawnych prawa międzynarodowego. Tajemnica adwokacka powinna mieć jak najszerszy zakres, a jej ograniczenia powinny stanowić niezbędne minimum i nie powinny godzić w istotę wykonywania zawodu adwokata. Stąd przy ocenie zgodności wyjątków od tajemnicy adwokackiej z prawami człowieka nieocenione znaczenie ma zasada proporcjonalności. Przy weryfikowaniu, czy nie zostały przekroczone jej granice, ważne jest zbadanie mechanizmów gwarancyjnych, jakimi są: dostateczne doprecyzowanie wyjątków od tajemnicy adwokackiej poprzez wskazanie konkretnych sytuacji, w jakich adwokat ma udostępniać właściwej władzy informacje, czy udział organów samorządu zawodowego w przekazywaniu tych informacji.

3. Polskie prawo i praktyka orzecznicza

Polska jest członkiem ONZ oraz Unii Europejskiej, stąd jest zobowiązana wykonywać ciążące na niej z tego tytułu obowiązki.Art. 9, art. 90 ust. 1 i art. 91 ust. 3 Konstytucji RP. Jednym z nich było wprowadzenie do polskiego prawodawstwa ograniczeń tajemnicy adwokackiej wynikających ze zwalczania terroryzmu.

W Polsce tajemnica adwokacka jest uregulowana w art. 6 ustawy Prawo o adwokaturze.Ustawa z dnia 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze, Dz.U. z 2015 r. poz. 615 ze zm. Zgodnie z art. 6 ust. 4 ustawy Prawo o adwokaturze obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej nie dotyczy informacji udostępnianych na podstawie przepisów ustawy z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (Dz.U. z 2014 r. poz. 455)Ustawa z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu, Dz.U. z 2014 r. poz. 455 ze zm. – w zakresie określonym tymi przepisami. Jako że w Polsce są dwa wolne zawody prawnicze zajmujące się poradnictwem prawnym oraz prowadzeniem postępowań sądowych, uwagi przedstawione w tej części opracowania mają odniesienie również do tajemnicy radcowskiej.

Na mocy art. 8 ust. 3 i 3b ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu na adwokatów został nałożony obowiązek rejestrowania i zgłaszania określonego rodzaju transakcji.33 Obowiązek ten odnosi się do transakcji dotyczących: 1) kupna i sprzedaży nieruchomości lub przedsiębiorstw; 2) zarządzania pieniędzmi, papierami wartościowymi lub innymi wartościami majątkowymi; 3) otwierania rachunków lub zarządzania nimi; 4) organizacji wpłat i dopłat na kapitał zakładowy i akcyjny, organizacji wkładu do tworzenia lub prowadzenia działalności spółek lub zarządzania nimi; 5) tworzenia działalności przedsiębiorców w innej formie organizacyjnej, a także zarządzania nimi. Kwestię tajemnicy adwokackiej w kontekście tych zobowiązań określa art. 11 ust. 5 ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu, zgodnie z którym obowiązek informowania o transakcjach objętych przepisami ustawy nie dotyczy przypadku, gdy adwokaci, radcowie prawni i prawnicy zagraniczni, biegli rewidenci oraz doradcy podatkowi reprezentują klienta na podstawie pełnomocnictwa procesowego w związku z toczącym się postępowaniem albo udzielają porady służącej temu postępowaniu. Już z powyższego wynika, że w warstwie normatywnej ochrona tajemnicy adwokackiej jest określona w sposób węższy niż w art. 23 ust. 2 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2005/60/WE, gdyż nie obejmuje usług polegających na udzielaniu porad prawnych niezwiązanych z postępowaniem sądowym.

Ustawa formułuje dodatkową możliwość zabezpieczenia ochrony tajemnicy adwokackiej poprzez wskazanie, że informacje o transakcjach mogą być przekazywane Generalnemu Inspektorowi Informacji Finansowej za pośrednictwem właściwego miejscowo organu samorządu zawodowego, o ile krajowy organ samorządu podejmie uchwałę określającą szczegółowe zasady i tryb przekazywania takich informacji (art. 11 ust. 4 ustawy). Naczelna Rada Adwokacka nie przyjęła uchwały w tym zakresie.Pismo Naczelnej Rady Adwokackiej nr NRA-018-SEK-3/4/16 z 27 stycznia 2016 r. wysłane na adres e-mailowy autorki opracowania. Krajowa Rada Radców Prawnych w § 9 Regulaminu wykonywania zawodu radcy prawnegoUchwała Krajowej Rady Radców Prawnych nr 94/IX/2015 z 13 czerwca 2015 r. w sprawie Regulaminu wykonywania zawodu radcy prawnego. ograniczyła się tylko do lakonicznego stwierdzenia, że radca prawny wykonujący zawód poza stosunkiem pracy w urzędach obsługujących organy administracji rządowej i jednostkach samorządu terytorialnego obowiązany jest do wykonywania obowiązków określonych w przepisach ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu.

Dla oceny polskich regulacji należy zwrócić uwagę na wyrok Trybunału Konstytucyjnego w sprawie o sygn. akt K 41/05. Trybunał zaznaczył, że omawiane uregulowania powinny być oceniane przez pryzmat przepisów prawa unijnego, które wykonują, w związku z czym nie mogą one pozbawiać jednostki dostępu do pomocy prawnej. Zauważył on, że zakres czynności zawodowych, z którymi wiązałyby się omawiane obowiązki, nie został w ustawie jednoznacznie określony, na przykład poprzez enumeratywne wymienienie usług, których świadczenie bezwzględnie obligowałoby prawnika do naruszenia tajemnicy komunikowania się z klientem. W związku z powyższym Trybunał uznał za zasadne dokonanie takiej interpretacji kwestionowanych przepisów, która pozwoliłaby uniknąć stwierdzenia ich niekonstytucyjności. Dlatego ostatecznie TK podkreślił, że niedopuszczalna jest taka wykładnia przepisów ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu, która obowiązek gromadzenia i przekazywania informacji odnosiłaby do prawników wykonujących zawody zaufania publicznego w zakresie, w jakim świadczą oni pomoc prawną polegającą na ustalaniu sytuacji prawnej klienta lub w inny sposób związaną z przygotowywanym, wszczętym (prowadzonym) lub zakończonym postępowaniem sądowym.Trybunał Konstytucyjny, wyrok z 2 lipca 2007 r., sygn. akt K 41/05.

W konsekwencji w drodze interpretacji na­leży przyjąć, że wyłączenie od obowiązku rejestrowania i zgłaszania określonych transakcji obejmuje sferę udzielania porad prawnych w zakresie szerszym, niż mogłoby to wynikać expressis verbis z przepisów ustawowych. Mowa jest tu o takim zakresie, który odpowiada przepisom unijnym, regulacjom innych państw członkowskich Unii Europejskiej oraz poziomowi ochrony nakreślonemu w orzecznictwie TSUE i ETPCz.

4. Podsumowanie

Terroryzm jest nadzwyczajnym zagrożeniem dla światowego pokoju i bezpieczeństwa. Nie można bowiem przewidzieć, gdzie, kiedy oraz kto może dopuścić się dokonania aktu terroru. W związku z tą nieprzewidywalnością uzasadnione jest stosowanie szczególnych środków w walce z terroryzmem, w tym z jego finansowaniem.

Jednym z takich środków może być ograniczenie tajemnicy zawodowej. Adwokaci świadczący profesjonalne usługi prawne są narażeni na nieświadome wspieranie terroryzmu. Niemniej relacje klient–adwokat, oparte na zaufaniu, powinny być w jak najmniejszym stopniu zaafektowane przez wprowadzanie ograniczenia. Przede wszystkim wyjątki od tajemnicy adwokackiej dotyczą przeprowadzania określonego typu transakcji. Nie mogą one natomiast naruszać istoty wykonywania zawodu adwokata, czyli prowadzenia postępowań sądowych oraz ustalania sytuacji prawnej klienta, to jest udzielania porad prawnych. Nie należy bowiem zapominać, że adwokat nie jest przedstawicielem władzy państwowej, zwłaszcza organów ścigania, i nie powinien wyręczać tychże w wykonywaniu ich obowiązków. Aby móc powiedzieć, że wprowadzane ograniczenia nie godzą w prawo do sądu, którego istotnym elementem jest tajemnica adwokacka, uregulowania krajowe muszą zawierać pewne gwarancje, jak na przykład udział organów adwokatury w procesie przekazywania informacji właściwym władzom.

Analiza prawa i orzecznictwa polskiego na tle prawa i orzecznictwa międzynarodowego oraz innych państw pozwala na uznanie, że w warstwie normatywnej i orzeczniczej Polska szanuje standardy wypracowane w państwach, które w wysokim stopniu respektują zasadę demokratycznego państwa prawa. Jedynym mankamentem prawa polskiego jest brak zabezpieczenia ochrony tajemnicy zawodowej w procesie przekazywania informacji Generalnemu Inspektorowi Informacji Finansowej. Niemniej nie jest to wynik działań polskiego prawodawcy, gdyż ten taką możliwość ustawowo dopuszcza, a bierności władz adwokackich i radcowskich, które zaniechały skorzystania z takiego rozwiązania. Adwokaci (jak i radcy prawni) mogą mieć problem z samodzielną oceną, czy dana transakcja kwalifikuje się do zgłoszenia. Dlatego wsparcie ze strony samorządu zawodowego i ocena danego przypadku przez innych prawników, również związanych tajemnicą zawodową, jeszcze przed przekazaniem informacji, ma istotne znaczenie.