S zybkimi krokami zbliża się kolejny Krajowy Zjazd Adwokatury. Zgodnie z ustaloną tradycją przed każdym Zjazdem czasopismo adwokatury polskiej „Palestra” udostępnia swoje łamy członkom samorządu adwokackiego dla wypowiedzenia się na tematy objęte porządkiem obrad, a przede wszystkim dla dokonania oceny działalności organów adwokatury w mijającej kadencji, jak i dla wypracowania programu działania na następną kadencję i przyszłe lata. Do tradycji należy również słowo wstępne redaktora naczelnego. Tak było dawniej, tak jest i dziś. Mam nadzieję, że tak będzie i w przyszłości.

1. Od obalenia poprzedniego systemu, zwanego komunizmem, minęło 27 lat. Żyjemy w demokratycznym państwie prawnym, w którym wolności i prawa człowieka są gwarantowane Konstytucją i międzynarodowymi paktami, a ochrona ich realizowana przez niezależne sądy krajowe i międzynarodowe.

Niepokoi, że od pewnego czasu kontestuje się tak wiele z tego, co wydarzyło się w naszym kraju po transformacji ustrojowej w roku 1989, w tym tak ogromnie ważną zasadę trójpodziału władzy. Zapowiadane i realizowane są daleko idące zmiany w wymiarze sprawiedliwości, mogące skutkować ograniczeniem władzy sądowniczej, władzy samorządów, w tym także samorządów zawodowych. Realizowane są one w trybie do niedawna bardzo rzadko stosowanym (czyli poselskich projektów ustaw), w czasie niesłychanie „śpiesznym”, często bez jakiejkolwiek dyskusji i niemal zawsze bez uwzględniania poprawek zgłaszanych przez opozycję oraz zainteresowane organizacje pozarządowe. Zaniepokojenie wywołuje to, co dzieje się wokół Trybunału Konstytucyjnego; to, że orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego uznawane są przez sprawujących władzę polityków za „prywatne zdania sędziów je wydających” i do niedawna nie były publikowane.

Czytamy, czy też słyszymy o tym, że przewidywane są dalsze zmiany, które mają objąć prawie wszystkie podstawowe dziedziny życia politycznego, społecznego, gospodarczego, edukacyjnego i kulturalnego. Czyż nie zmierza to wszystko do budowy nowego państwa, opartego na scentralizowanej władzy wykonawczej, uległej władzy ustawodawczej i podległej tym władzom – władzy sądowniczej? Czyż postulat wprowadzenia tzw. izby ludowej w Sądzie Najwyższym, dodajmy – izby „ponadnajwyższej”, nie przywodzi czasów na szczęście minionych?

Według opinii wielu ekspertów, organizacji krajowych i zagranicznych w Polsce występuje poważny kryzys konstytucyjny, który, ze względu na dobro wspólne, powinien zostać przezwyciężony na podstawie obowiązującej Konstytucji i międzynarodowych standardów przyjmowanych w prawie Unii Europejskiej. Wobec tego, że kryzys ten może zagrażać prawom i wolnościom obywatelskim, prawom człowieka, a także prawidłowej działalności samorządu oraz wykonujących zawód adwokata (ochrona tajemnicy zawodowej, wolność słowa, niezależne sądownictwo, sprawa stawek adwokackich, sprawa nieodpłatnej pomocy prawnej i in.), zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy Prawo o adwokaturze (dalej: Poa) Adwokatura jest zobowiązana do przedstawienia swojego stanowiska w tej nadzwyczaj ważnej dla państwowości polskiej sprawie.

W czasie kadencji organów samorządu w sprawach związanych z ustrojem państwa, tworzeniem prawa i jego jakością, a także zagrożeniami innego typu wypowiada się Naczelna Rada Adwokacka i jej Prezydium, a także działające przy NRA komisje. W ostatniej kadencji szczególnie aktywne były Komisja Praw Człowieka i Komisja Legislacyjna. Komisja Legislacyjna kierowana przez adw. prof. Piotra Kardasa wniosła wiele ważnych propozycji przy opracowywaniu zmian w prawie karnym, które weszły w życie 15 lipca 2015 r. „Palestra” tym zmianom poświęciła prawie cały numer (7–8/2015), publikując 14 artykułów naukowych. Wysiłek ten okazał się na razie daremny, ponieważ nowy minister sprawiedliwości uznał, że zmiany w prawie karnym powinny pójść w innym kierunku. Komisja Praw Człowieka zorganizowała wiele znaczących konferencji, podejmując trudne tematy, szczególnie z zakresu ochrony praw i wolności obywatelskich, praw człowieka.

Ważną rolę dla prezentacji stanowiska adwokatury odgrywają od lat opinie amicus curiae. Ostatnio przedstawiane zostały kilkakrotnie Trybunałowi Konstytucyjnemu. Przedstawiciele Adwokatury spotkali się z Komisją Wenecką i przekazali jej stanowisko na temat przebiegu procesów legislacyjnych nad budzącymi wątpliwości ustawami. Przyjęte zostały przez NRA uchwały w sprawie niskiej jakości prac legislacyjnych parlamentu, o czym informowano Prezydenta RP, Marszałków Sejmu i Senatu, Premiera Rządu.

Po wyczerpaniu możliwości krajowych NRA złożyła też skargę do Komisji Europejskiej w związku z uchwaloną ustawą o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawniczej (Dz.U. z 2015 r. poz. 1255) z zarzutem naruszenia przez Polskę art. 56 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej.

Trudny do przecenienia jest głos adwokatów i aplikantów adwokackich, w tym tak liczących się, jak Prezes NRA Andrzej Zwara, prof. Maciej Gutowski, prof. Jacek Giezek, prof. Piotr Kardas, Jacek Dubois, Krzysztof Stępiński i in., pojawiający się na łamach wielu czasopism i portali społecznościowych Warto też zwrócić uwagę na aktywność adwokatów na tworzonych przez nich i dla nich portalach internetowych, jak Adwokatura Polska, Pokój Adwokacki czy Polska Palestra. Owe głosy nie są jednolite, bo wśród Palestry istnieje bogactwo postaw, wyborów ideologicznych, sympatii politycznych. Istnieją jednak fundamenty wspólne wszystkim, a przynajmniej chcę wierzyć, że tak jest. Te fundamenty to dobro Adwokatury i dobro Rzeczypospolitej. Jednego i drugiego nie będzie bez poszanowania prawa i bez wzajemnego szacunku – jak nie przywołać tu dewizy naszego zawodu: Prawo, Honor, Ojczyzna.

Adwokatura Polska, odkąd istnieje jako świadome środowisko zawodowe i samorząd, opowiadała się za państwem demokratycznym, opartym na podziale władzy, za niezależnym sądownictwem i niezawisłymi sędziami, niezależnym wymiarem sprawiedliwości. Wypada przypomnieć, że to Adwokatura jako pierwsza z zawodów prawniczych postulowała już w 1981 r. w uchwale Ogólnopolskiego Zjazdu Adwokatów w Poznaniu powołanie Trybunału Konstytucyjnego „dla badania zgodności z Konstytucją norm niższego rzędu” i Trybunału Stanu „dla ochrony praworządności i przed godzącym w nią działaniem ze strony Rządu i posłów” i wyrażała jednoznaczny pogląd, że podstawową gwarancją praworządności jest niezawisłe sądownictwo.

Obowiązkiem Krajowego Zjazdu Adwokatury jest odniesienie się do tych najważniejszych dla Społeczeństwa i dla Adwokatury problemów, dokonanie oceny podejmowanych przez organy Adwokatury dotychczasowych działań oraz przyjęcie najodpowiedniejszego programu dla Adwokatury na najbliższe lata.

2. Nową okolicznością w stosunku do poprzednich Zjazdów jest zwiększenie liczbowe osób świadczących pomoc prawną, w tym adwokatów i aplikantów adwokackich. Obecnie aplikantów adwokackich jest ponad 5700, a adwokatów wpisanych na listy adwokackie ponad 19 000. Nie wszystkie osoby wpisane na listę adwokatów wykonują zawód (prawie 3500 nie wykonuje zawodu).

Już prawie połowa adwokatów wykonujących zawód ma staż krótszy niż pięć lat. Na marginesie omawianych liczb należy wskazać na całkowitą błędność poglądu, że tzw. otwarcie zawodów prawniczych będzie miało istotny wpływ na podniesienie znaczenia zawodu w opinii publicznej i w oczach decydujących polityków, a młodym zapewni godziwe warunki życia i pracy.

Coraz liczniejsze i głośniejsze są głosy pochodzące od aplikantów i młodych adwokatów, że czują się zawiedzeni, a niekiedy – że wprost oszukani. W tej sytuacji poszukuje się racjonalnych środków zmierzających do – z jednej strony – poprawy aktualnego stanu rzeczy, a z drugiej – przeciwstawienia się zakusom władzy, zmierzającym do dalszego podporządkowania tych środowisk własnym, arbitralnym decyzjom, mającym charakter wyłącznie polityczny.

Adwokatura nie będzie organizować strajków, ale próbować za pomocą dialogu z władzą bronić wartości, którym ma służyć i które świadczą o sensie istnienia tego zawodu. Jako uzasadnienie prawne dla tego dialogu i wysuwanych przez Adwokaturę postulatów przywołuje się najczęściej art. 17 ust. 1 Konstytucji, art. 1 ust. 1 Poa w związku z art. 5, art. 42 ust. 2 i art. 45 ust. 1 Konstytucji. Niektórzy takie zachowanie samorządu adwokackiego określają pogardliwym niegdyś powiedzeniem „pisz pan na Berdyczów”, czyli działaj całkowicie nieskutecznie.

Tymczasem pojawiają się propozycje, czy wręcz żądania, daleko idących zmian samej Adwokatury. W zamieszczonym nieco niżej w tym zeszycie „Palestry”, bardzo ciekawym, a przez to i dyskusyjnym, artykule dwóch Koleżanek z Krakowa Katarzyny Witkowskiej‑Moździerz i Angeliki Arter-Krzyżek postawionych zostało wiele zarzutów pod adresem samorządu adwokackiego i przedstawionych wiele propozycji, które – w ocenie Autorek – zmierzają nie tylko do poprawy wizerunku Adwokatury w odbiorze publicznym, ale również do jej radykalnej poprawy ekonomicznej.

Choć nie podzielam niektórych poglądów Autorek lub inaczej oceniam rzeczywistość, to uważam, że wyrażone w ich artykule opinie są bliskie dla przeważającej młodszej części Koleżanek i Kolegów wykonujących zawód adwokata. Jestem też przekonany, że podniesione zostaną w dyskusji zjazdowej. Krajowy Zjazd będzie się musiał przeto odnieść do nich, jak również do kilku nie mniej ważnych problemów natury ogólnej i szczegółowej.

3. W zmienionych warunkach politycznych w Kraju oraz zmieniających się okolicznościach działania nie tylko przecież wymiaru sprawiedliwości Krajowy Zjazd Adwokatury w uchwale zjazdowej powinien również:

• Wyjaśnić, na czym polega zawód adwokata, jakie ciążą na nim obowiązki i jakie przysługują mu uprawnienia, co oznacza niezależność adwokata (i wobec kogo), co oznacza, że adwokat podlega tylko ustawom, do realizacji jakich celów powołana została adwokatura, jakie zadania i w jaki sposób winien realizować samorząd zawodowy (np. ochronę praw adwokatury). Wskazane byłoby odwołanie się do uchwały Nadzwyczajnego Zjazdu Adwokatury z 6 marca 2010 r., na którym szczególnym gościem był śp. Prezydent Lech Kaczyński – podkreślono wówczas rolę Adwokatury w obronie demokracji, praw człowieka i samorządności.
• Przypomnieć o zasługach adwokatów i Adwokatury dla Narodu i Państwa Polskiego w różnych okresach historii, począwszy od rozbiorów, do transformacji ustrojowej w 1989 r. i czasów całkowicie współczesnych. Adwokaci polscy w najtrudniejszych dla Narodu i Państwa momentach, nawet za cenę wolności i życia, bronili najistotniejszych wartości, takich jak niepodległość, suwerenność, wolność, sprawiedliwość, solidarność. W różnych okresach sprawowali najwyższe funkcje państwowe, w tym w Podziemnym Państwie w czasie okupacji, i z tego powodu zasiadali na ławie oskarżonych w procesie 16 w Moskwie, odważnie bronili w procesach politycznych doby Polski Ludowej, za co społeczeństwo darzyło ich ogromnym zaufaniem i szacunkiem. Niezrozumiałe jest to, że Adwokatura od połowy lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku zaczęła tracić na znaczeniu, co znalazło odbicie w wielokrotnych zmianach ustawy Prawo o adwokaturze, zawsze na jej niekorzyść.
• Zobowiązać przyszłą Naczelną Radę Adwokacką do podejmowania odpowiednich działań przeciwko dalszej deprecjacji zawodu adwokata oraz do czynienia starań w kierunku legislacyjnego przywrócenia samorządowi pełnej pieczy nad stanem adwokatury m.in. w postaci organizacji egzaminów na aplikację adwokacką i egzaminu adwokackiego oraz dokonanie weryfikacji zapisów uprawniających do wpisu na listę adwokatów bez aplikacji i egzaminu adwokackiego. Należy chyba wykazać, że nadmierna deregulacja zawodu tylko w niewielkim zakresie spełniła oczekiwania polityków (zwiększenie stanu liczbowego), doprowadziła natomiast do daleko posuniętej pauperyzacji znacznej części adwokatów, szczególnie rozpoczynających wykonywanie zawodu, oraz dopuszczenia do zawodu osób bez dostatecznych kwalifikacji i niezbędnego doświadczenia.
• Zwrócić się do adwokatów pełniących odpowiedzialne funkcje w Rządzie i Parlamencie o ściślejszą współpracę z samorządem adwokackim, reprezentowanie interesów zawodu, z którego wyszli, o powstrzymanie się od wypowiedzi, które mogą budzić uzasadnione wątpliwości z pozycji godności zawodu adwokata.
• Zobowiązać przyszłą Naczelną Radę Adwokacką do organizacji jubileuszu 100 lat niepodległej i niezawisłej Adwokatury, podczas którego przedstawiona zostanie historia i osiągnięcia Polskiej Adwokatury i podjęta poważna refleksja nad Jej przyszłością.