A ktualna rola art. 162 k.p.c. w trakcie procesu cywilnego jest niebagatelna. Rola ta wynika z ugruntowanego już w zasadzie stanowiska judykatury oraz doktryny w zakresie stosowania normy prawnej wynikającej z rzeczonego przepisu. Na chwilę obecną nie ulega wątpliwości, że następstwem niezgłoszenia przez stronę wniosku o wpisanie do protokołu zastrzeżenia o naruszeniu przez sąd przepisów postępowania w toku posiedzenia (a jeżeli strona nie była obecna – na najbliższym posiedzeniu) jest utrata możliwości powoływania się na takie naruszenie w dalszym toku postępowania (w tym także w przypadku wnoszenia zażalenia, apelacji lub skargi kasacyjnej)Por. np. Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z 20 grudnia 2007 r., I ACa 772/07, LexisNexis nr 2048820 oraz por. np. E. Stefańska, M. Manowska (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom 1 (art. 1–50537), wyd. I, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2011, s. 323.. Można wręcz stwierdzić, że w przypadku niedopełnienia przez stronę obowiązku zgłoszenia sądowi dostrzeżonych naruszeń może dojść do sanacji zaistniałych naruszeń przepisów postępowaniaPodobnie J. May, Obrona pozwanego w procesie cywilnym przed sądem I instancji, wyd. I, LexisNexis, Warszawa 2013, s. 185 oraz P. Osowy, Uchybienia procesowe sądu (uwagi na temat aktualności i przydatności art. 162 k.p.c.), „Przegląd Sądowy” 2005, nr 7–8, s. 109 oraz s. 113 i n..

Od powyższej reguły istnieją dwa wyjątki, którymi są:

1. naruszenie przez sąd przepisów prawa procesowego, które sąd powinien wziąć pod rozwagę z urzędu (art. 162 zd. 2 k.p.c.w zw. z art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 398¹³ § 1 k.p.c.)Por. np. E. Stefańska, M. Manowska (red.), Kodeks postępowania cywilnego, s. 324 oraz por. np. A. Góra-Błaszczykowska (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Tom I. Komentarz do artykułów 1–729, wyd. I, Warszawa 2013, s. 324,
2. uprawdopodobnienie przez stronę, że bez swojej winy nie zgłosiła wniosku o wpisanie zastrzeżenia do protokołu (art. 162 zd. 2 k.p.c.)Tamże.

Na gruncie dotychczasowych rozbieżnych poglądów doktryny oraz wyrażonego niedawno stanowiska Sądu Najwyższego Por. wyrok Sądu Najwyższego z 27 listopada 2013 r., V CSK 544/12, Lexis nr 8278670.nasuwa się pytanie: czy przy zgłaszaniu wniosku o wpisanie do protokołu zastrzeżenia o naruszeniu przez sąd przepisów postępowania istnieje obowiązek wskazywania przez stronę naruszonych przez sąd przepisów? Udzielenie odpowiedzi na tak postawione pytanie ma znaczenie zasadnicze. W przypadku odpowiedzi twierdzącej złożenie wniosku o wpisanie do protokołu zastrzeżenia o naruszeniu przez sąd przepisów postępowania bez wskazania tychże przepisów oznaczać będzie utratę możliwości powoływania się na takie naruszenie w dalszym toku postępowania (z zastrzeżeniem wyżej opisanych wyjątków).

I. Obowiązek wskazania naruszonych przez sąd przepisów postępowania

Wykładnia językowa art. 162 k.p.c. wskazuje, że strona procesu jest zobowiązana jedynie zwrócić uwagę sądu na uchybienie przepisom  postępowania, wnosząc jednocześnie o wpisanie zastrzeżenia do protokołu. Dyspozycja rzeczonego przepisu nie wskazuje bezpośrednio (ani nawet pośrednio), że zgłaszając wniosek o wpisanie do protokołu zastrzeżenia o naruszeniu przez sąd przepisów postępowania, należy wskazywać, które dokładnie przepisy postępowania sąd naruszył. Przepis ten stanowi jedynie o zwróceniu uwagi sądu na zaistniałe uchybienie i zgłoszeniu wniosku o wpisanie zastrzeżenia do protokołu. Mając na uwadze powyższe, w świetle wykładni językowej art. 162 k.p.c., strona, zgłaszając do protokołu zastrzeżenie o naruszeniu przez sąd przepisów postępowania, nie ma obowiązku wymieniania naruszonych przepisów postępowania.

Zasadę pierwszeństwa wykładni językowej i subsydiarności wykładni systemowej i funkcjonalnej można sprowadzić do twierdzenia, że „interpretator powinien się opierać na zasadach wykładni językowej i dopiero gdy ta prowadzi do niedających się usunąć wątpliwości, korzystać z wykładni systemowej, jeśli natomiast również wykładnia systemowa nie doprowadziła do usunięcia wątpliwości interpretacyjnych, to wolno posłużyć się wykładnią funkcjonalną”Tak L. Morawski, Zasady wykładni prawa, wyd. II, Wydawnictwo Dom Organizatora, Toruń 2010, s. 74.. Prymat wykładni językowej nad innymi dyrektywami wykładni potwierdza również judykaturaPor. np. wyrok Sądu Najwyższego z 18 stycznia 2008 r., V CSK 351/07, LexPolonica nr 1878809.. Wobec okoliczności, że wykładnia językowa art. 162 k.p.c. w kontekście wyżej postawionego pytania nie budzi wątpliwości, zasada pierwszeństwa wykładni językowej i subsydiarności wykładni systemowej i funkcjonalnej nakazuje odstąpić od stosowania pozostałych dyrektyw wykładni.

Pomimo powyższego należy wskazać, że również zastosowanie wykładni systemowej, pozwalającej na ustalenie znaczenia przepisu ze względu na kontekst systemowy, czyli inne normy prawne tworzące system, do którego należy norma określona na podstawie interpretowanego przepisu, nie prowadzi do wniosku, jakoby na stronie zgłaszającej zastrzeżenie spoczywał obowiązek wskazywania, które dokładnie przepisy postępowania zostały naruszone przez sąd.

Reguły wykładni systemowej zakładają między innymi, że ustalanie treści normy prawnej jest możliwe przez porównanie jej z normami sąsiadującymi. W tym miejscu podkreślenia wymaga fakt, że gdy zamiarem ustawodawcy było wprowadzenie obowiązku wskazywania lub przytaczania, czy to przez stronę procesu, czy też przez sąd, konkretnych przepisów postępowania, zostało to w Kodeksie postępowania cywilnego uregulowane wprost. I tak w art. 328 k.p.c., dotyczącym uzasadniania przez sąd wyroku, mowa jest o wyjaśnianiu podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa. W art. 424⁵ k.p.c. z kolei na stronę żądającą stwierdzenia niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia ustawodawca nałożył obowiązek wskazania przepisu prawa, z którym zaskarżony wyrok jest niezgodny.

A contrario, tam gdzie ustawodawca nie posłużył się sformułowaniami, z których wyraźnie wynika obowiązek wskazywania przez stronę naruszonego przepisu prawa, przyjmuje się w doktrynie, że obowiązek taki nie istnieje. Przy apelacji przykładowo Kodeks używa pojęcia „zarzut”. Zarzut apelacji jest to przedstawione w apelacji twierdzenie skarżącego, że zaskarżony wyrok sądu pierwszej instancji jest wadliwy ze względu na niewłaściwe zastosowanie prawa materialnego lub uchybienia procesowe, które miały wpływ na jego treść. Przy czym, jak przyjmuje się w doktrynie, dopuszczalne jest sformułowanie zarzutu w sposób ogólny, szczególnie w przypadku gdy apelacja nie jest sporządzana przez profesjonalnego pełnomocnikaPor. W. Broniewicz, Glosa do wyroku SN z 1 grudnia 2000 r., V CKN 153/00, LexPolonica nr 354883, OSP 2002, nr 5, s. 235; podobnie T. Wiśniewski, (w:) H. Dolecki (red.), T. Wiśniewski (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom II. Artykuły 367–50537, Wolters Kluwer Polska, Kraków 2010, s. 36..

Jedynie wykładnia funkcjonalna art. 162 k.p.c. może pozwolić na stwierdzenie, że strona, jeżeli jest reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika, zgłaszając wniosek o wpis do protokołu zastrzeżenia o naruszeniu przez sąd przepisów postępowania, ma obowiązek wskazywania konkretnych, naruszonych przez sąd przepisów. W tym kontekście należy powiedzieć, że ratio legis art. 162 k.p.c. była próba zwalczenia praktyki profesjonalnych pełnomocników, którzy w celu przedłużania postępowania nie podnosili dokonanych przez sąd naruszeń przepisów postępowania, aż do momentu wniesienia środka zaskarżeniaPodobnie W. Siedlecki, Podstawy rewizji cywilnej, Warszawa 1959, s. 66 oraz M. Sychowicz, Zwrócenie uwagi na uchybienia przepisom postępowania – art. 162 k.p.c., (w:) Aurea praxis, aurea theoria. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Tadeusza Erecińskiego, red. J. Gudowski i K. Weitz, t. I, Warszawa: LexisNexis 2011, s. 665 i 676 oraz wyrok Sądu Najwyższego z 10 lutego 2010 r., V CSK 234/09, OSNC-ZD 2010, nr D, poz. 102, Lexis nr 2372308; wyrok Sądu Najwyższego z 2 marca 2010 r., II CSK 286/09, Lexis nr 2222240 oraz wyrok Sądu Najwyższego z 24 września 2009 r., IV CSK 185/09, Lexis nr 2079727. Argumenty prakseologiczne oraz postulaty poprawności procesowej nakazują eliminowanie dostrzeżonych naruszeń, jeżeli jest to możliwe i dozwolone prawnie, już na etapie postępowania przed sądem pierwszej instancjiPor. np. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z 26 stycznia 2012 r., III CZP 86/11, LexPolonica nr 3034723.. Jednym z przepisów, który ma umożliwiać bezzwłoczne usuwanie uchybień sądu, a przez to zapewniać prawidłowy, sprawny bieg postępowania, jest właśnie art. 162 k.p.c. Celem tego przepisu było poddanie ewentualnych błędów sądu doraźnej kontroli stron, aby sąd mógł natychmiast zareagować na dokonane uchybieniePor. J. Gudowski, (w:) T. Ereciński (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom I. Postępowanie rozpoznawcze. Postępowanie zabezpieczające, Warszawa 2012, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, s. 731..

Mając na uwadze wszystkie wyżej opisane zasady wykładni, należy powiedzieć, że w doktrynie brak jest zgodności co do tego, czy strona, zgłaszając wniosek o wpis do protokołu zastrzeżenia o naruszeniu przez sąd przepisów postępowania, ma obowiązek wskazywania naruszonych przepisów. Wykształciły się przy tym trzy następujące koncepcje:

1. Strona, zgłaszając wniosek o wpis do protokołu zastrzeżenia o naruszeniu przez sąd przepisów postępowania, ma obowiązek wskazywania naruszonych przepisów postępowaniaPor. J. May, Obrona pozwanego, s. 185.;
2. Strona, zgłaszając wniosek o wpis do protokołu zastrzeżenia o naruszeniu przez sąd przepisów postępowania, ma obowiązek wskazywania naruszonych przepisów postępowania tylko wówczas, gdy jest reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnikaPor. J. Gudowski, (w:) T. Ereciński (red.), Kodeks postępowania cywilnego, s. 731 oraz por. wyroki Sądu Najwyższego: z 27 listopada 2013 r., V CSK 544/12, Lexis nr 8278670; z 10 sierpnia 2006 r., V CSK 237/06, LEX nr 201179.;
3. Strona, zgłaszając wniosek o wpis do protokołu zastrzeżenia o naruszeniu przez sąd przepisów postępowania, nie ma obowiązku wskazywania naruszonych przepisów, niezależnie od tego, czy jest reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika, czy też niePor. B. Bladowski, Zastrzeżenia stron wnoszone do protokołu rozprawy, NP 1981, nr 3, s. 62..

Jak już wyżej wskazano, w naszej ocenie, w świetle wykładni językowej art. 162 k.p.c. oraz zasady pierwszeństwa tej wykładni i subsydiarności wykładni systemowej i funkcjonalnej, strona, zgłaszając wniosek o wpis do protokołu zastrzeżenia o naruszeniu przez sąd przepisów postępowania, nie ma obowiązku dokładnego wskazywania naruszonych przez sąd przepisów postępowania, niezależnie od tego, czy jest reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika, czy też nie. Za taką wykładnią art. 162 k.p.c. przemawia również wykładnia systemowa. Z powyższych względów autorzy nie zgadzają się z przeciwnymi stanowiskami doktryny oraz judykatury. Mając jednak na uwadze okoliczność, że omawiany obowiązek ma szczególne znaczenie dla profesjonalnych pełnomocników, a jego zakres  bywa rozszerzany w doktrynie i judykaturze wyłącznie w stosunku do stron reprezentowanych przez profesjonalnych pełnomocników, należy stwierdzić, że zagadnienie to wymaga szczególnej uwagi i odrębnego omówienia.

II. Obowiązek z art. 162 k.p.c. a profesjonalny pełnomocnik

W świetle wykładni językowej art. 162 k.p.c. obowiązek zgłaszania wniosku o wpis do protokołu zastrzeżenia o naruszeniu przez sąd przepisów postępowania spoczywa na stronie postępowania, niezależnie od tego, czy mamy do czynienia ze stroną reprezentowaną przez profesjonalnego pełnomocnika, czy też nie. Rzeczony przepis nie wprowadza żadnego rozróżnienia w powyżej wskazanym zakresie.

Warto w tym miejscu podkreślić, że w przypadku, gdy ustawodawca chce dokonać rozróżnienia stron ze względu na te reprezentowane przez profesjonalnych pełnomocników i występujące w procesie samodzielnie, czyni to w Kodeksie postępowania cywilnego w sposób wyraźny. Wystarczy w tym miejscu odwołanie chociażby do usytuowanego bezpośrednio przed omawianym przepisem art. 161 k.p.c.

Z reguły lege non distinguente nec nostrum est distinguere wynika, że dokonując wykładni danego przepisu, nie powinno się wprowadzać rozróżnień, które nie zostały wprowadzone przez samego prawodawcęPodobnie L. Morawski, Zasady wykładni prawa, s. 123..

Mając na uwadze powyższe, za całkowicie błędne należy uznać uzależnianie istnienia obowiązku wskazywania naruszonych przepisów prawa od faktu reprezentowania strony przez profesjonalnego pełnomocnika. Na gruncie przedstawionej powyżej reguły do obrony możliwe są jedynie dwa spośród przedstawionych powyżej poglądów – obowiązek wskazywania naruszonych przepisów istnieje bądź nie, ale zawsze niezależnie od tego, czy strona jest reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika. W żadnym wypadku nie jest jednak możliwe stwierdzenie, zgodnie z którym przy zgłaszaniu zastrzeżenia do protokołu strona ma obowiązek wskazywania naruszonych przepisów wyłącznie wówczas, gdy jest reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika.

Skoro na gruncie omawianego przepisu w jego obecnym brzmieniu niemożliwe jest powiązanie obowiązku wskazywania naruszonych przepisów postępowania z faktem zastępowania strony przez profesjonalnego pełnomocnika, w wątpliwość podać należy możliwość, aby celem ustawodawcy było nałożenie obowiązku wskazywania naruszonych przepisów postępowania na strony występujące w procesie samodzielnie. Dokonanie w zgłaszanym do protokołu zastrzeżeniu wskazania konkretnych, naruszanych przez sąd w danym momencie przepisów postępowania wymaga rozległej wiedzy z zakresu procedury cywilnej. Dla prawidłowego przytoczenia w zastrzeżeniu naruszanego przepisu wymagane jest bowiem nie tylko wskazanie konkretnego przepisu, ale również uprzednie powiązanie czynności sądu z naruszeniem konkretnej normy prawnej. Przykładowo, w przypadku dopuszczenia przez sąd dowodu drugiej strony mimo prekluzji wymagana jest znajomość przepisu, który wprowadza prekluzję dowodową. Warto także pamiętać, że zastrzeżenie dotyczące decyzji sądu mających formę postanowienia może dotyczyć jedynie takich postanowień, które nie podlegają oddzielnemu zaskarżeniu (art. 380 k.p.c.). Może to nastręczać stronom dodatkowych, praktycznych problemów, związanych z koniecznością bezzwłocznej oceny skutków wydawanego przez sąd postanowienia.

Jedynym rozróżnieniem, jakie ustawodawca wprowadza w stosunku do stron w odniesieniu do art. 162 k.p.c., jest obowiązek pouczania strony występującej w sprawie bez adwokata, radcy prawnego, rzecznika patentowego lub radcy Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa o treści tego przepisu (na podstawie art. 210  § 2¹ k.p.c.). Konsekwencją braku pouczenia jest niemożność zastosowania wobec strony niereprezentowanej przez profesjonalnego pełnomocnika rygoru wynikającego ze zdania drugiego omawianego przepisu. Stosowanie art. 162 k.p.c. wobec stron reprezentowanych przez profesjonalnych pełnomocników nie wymaga pouczenia.

Powyższe rozważania jednoznacznie prowadzą do wniosku, że istnienia ewentualnego obowiązku wskazywania przez stronę naruszonych przepisów postępowania przy zgłaszaniu wniosku o wpis do protokołu zastrzeżenia o naruszeniu przez sąd przepisów postępowania nie należy w żaden sposób wiązać z zastępowaniem strony przez profesjonalnego pełnomocnika. Taki wniosek byłby sprzeczny z regułą lege non distinguente nec nostrum est distinguere.

Odmiennie w tym zakresie wypowiedział się jednak Sąd NajwyższyPor. wyrok Sądu Najwyższego z 10 sierpnia 2006 r., V CSK 237/06, LexPolonica nr 414840 oraz wyrok Sądu Najwyższego z 27 listopada 2013 r., V CSK 544/12, Lexis nr 8278670.. Zdaniem Sądu Najwyższego, jeżeli strona jest w procesie reprezentowana przez zawodowego pełnomocnika, zastrzeżenie złożone przez niego do protokołu w trybie art. 162 k.p.c. jest skuteczne jedynie wówczas, gdy wskazuje, jakie przepisy postępowania zostały naruszone. Istnienie obowiązku wskazywania naruszonych przepisów nie budzi przy tym wątpliwości Sądu Najwyższego wyłącznie w odniesieniu do strony reprezentowanej przez profesjonalnego pełnomocnikaPor. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z 27 listopada 2013 r., V CSK 544/12, Lexis nr 8278670.. Jak już zostało wskazane powyżej, pogląd taki jest również reprezentowany przez część przedstawicieli doktrynyPor. J. Gudowski, (w:) T. Ereciński (red.), Kodeks postępowania cywilnego, s. 731..

III. Postulaty de lege ferenda

Wobec okoliczności, że aktualnie istnieją rozbieżności w doktrynie co do istnienia obowiązku wskazywania naruszonych przepisów przy zgłaszaniu wniosku o wpis do protokołu zastrzeżenia o naruszeniu przez sąd przepisów postępowania, wskazane byłoby uregulowanie tej kwestii w sposób precyzyjny, niebudzący wątpliwości interpretacyjnych. Co prawda na chwilę obecną brak jest rozbieżnych stanowisk w judykaturze w powyżej wskazanym zakresie, jednak nie zmienia to faktu, że art. 162 k.p.c. w aktualnym brzmieniu może budzić i budzi kontrowersje.

Pogląd, na którym zbudowane jest stanowisko judykatury, w naszej ocenie nie zasługuje na aprobatę, po pierwsze, z uwagi na okoliczność, że istnienia obowiązku wskazywania naruszonych przepisów nie da się wywieść z literalnego brzmienia art. 162 k.p.c., a po drugie, ze względu na fakt, iż ustawodawca nie wprowadził w omawianym przepisie rozróżnienia na strony reprezentowane przez profesjonalnych pełnomocników i strony występujące w procesie samodzielnie.

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na okoliczność, że w judykaturze dostrzeżono problem trudności we wskazywaniu przez stronę niereprezentowaną przez profesjonalnego pełnomocnika naruszonych przez sąd przepisów postępowania, Sąd Najwyższy ocenił jednak, że sąd może w takim przypadku posłużyć się art. 212 § 2 k.p.c. i udzielić stronie zgłaszającej zastrzeżenie do protokołu niezbędnych pouczeńPor. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z 27 listopada 2013 r., V CSK 544/12, Lexis nr 8278670.. Autorzy nie zgadzają się z poglądem Sądu Najwyższego w powyższym zakresie. Zgodnie z art. 212 § 2 k.p.c. w razie uzasadnionej potrzeby przewodniczący może udzielić stronom niezbędnych pouczeń, a stosownie do okoliczności zwraca uwagę na celowość ustanowienia pełnomocnika procesowego. Po pierwsze, wskazać należy, że przy udzielaniu pouczeń przewodniczący powinien przestrzegać zasady bezstronności i nie może stać się pomocnikiem jednej ze stron. Ponadto  przy założeniu, że pouczenie sądu dotyczące zakresu obowiązku wynikającego z art. 162 k.p.c. miałoby umożliwić stronie wskazanie w zgłaszanym zastrzeżeniu naruszonych przez sąd przepisów, w udzielanym pouczeniu sąd musiałby w sposób wyczerpujący przytoczyć przepisy, które sam rzekomo naruszyłPor. wyrok Sądu Najwyższego z 10 sierpnia 2006 r., V CSK 237/06, LexPolonica nr 414840. Jak powszechnie podnosi się w doktrynie i judykaturzeTak J. Gudowski, (w:) T. Ereciński (red.), Kodeks postępowania cywilnego, s. 731 oraz E. Stefańska, M. Manowska (red.), Kodeks postępowania cywilnego, s. 323 oraz Sąd Najwyższy w wyroku z 10 lutego 2010 r., V CSK 234/09, OSNC-ZD 2010, nr D, poz. 102, Lexis nr 2372308; w wyroku z 2 marca 2010 r., II CSK 286/09, Lexis nr 2222240 oraz w wyroku z 24 września 2009 r., IV CSK 185/09, Lexis nr 2079727., celem art. 162 k.p.c. jest zwracanie na bieżąco uwagi sądu na uchybienia procesowe w celu ich niezwłocznego wyeliminowania. Udzielenie przez sąd pouczenia umożliwiającego stronie wskazanie w zgłaszanym zastrzeżeniu naruszonych (zdaniem strony) przepisów postępowania nie wnosiłoby do procesu niczego poza formalno-technicznym wskazaniem przez stronę naruszonych przez sąd przepisów postępowania. Cel regulacji art. 162 k.p.c. byłby osiągnięty już przez samo zwrócenie uwagi sądu na uchybienie przepisom postępowania. Przepis ustawy powinien być tłumaczony tak, aby był jak najbardziej zdatnym środkiem do osiągnięcia celu ustawy, w związku z czym autorzy nie widzą uzasadnienia dla wymogu wskazywania przez stronę zgłaszającą zastrzeżenie naruszonych przepisów postępowania, tym bardziej jeżeli wskazanie takie wymagałoby uzyskania przez stronę wcześniejszego pouczenia sądu z wyczerpującym przytoczeniem naruszonych przepisów postępowania.

Mając na uwadze powyższe, w celu uniknięcia wątpliwości interpretacyjnych, w naszej ocenie art. 162 k.p.c. powinien składać się z dwóch ustępów, w następującym brzmieniu:

1. Strony mogą w toku posiedzenia, a jeżeli nie były na nim obecne – na najbliższym posiedzeniu zwrócić uwagę sądu na uchybienia przepisom postępowania, wnosząc o wpisanie zastrzeżenia do protokołu. Stronie, która zastrzeżenia nie zgłosiła, nie przysługuje prawo powoływania się na takie uchybienia w dalszym toku postępowania, chyba że chodzi o przepisy postępowania, których naruszenie sąd powinien wziąć pod rozwagę z urzędu, albo że strona uprawdopodobni, iż nie zgłosiła zastrzeżeń bez swojej winy.
2. Strona, wnosząc o wpisanie zastrzeżenia do protokołu, powinna wskazać naruszone przez sąd przepisy postępowania, chyba że wskaże, na czym polegało naruszenie lub przynajmniej w związku z jaką czynnością sądu swoje zastrzeżenie zgłasza.

IV. Podsumowanie

1. Z wykładni językowej art. 162 k.p.c. nie wynika, aby na stronie zgłaszającej wniosek o wpis do protokołu zastrzeżenia o naruszeniu przez sąd przepisów postępowania spoczywał obowiązek wskazywania naruszonych przepisów postępowania.
2. Zasada pierwszeństwa wykładni językowej i subsydiarności wykładni systemowej i funkcjonalnej, z której wynika m.in. prymat wykładni językowej nad pozostałymi dyrektywami wykładni, wskazuje, że wykładnia językowa art. 162 k.p.c. powinna być wiążąca.
3. Również z wykładni systemowej art. 162 k.p.c. wynika, że strona, zgłaszając wniosek o wpis do protokołu zastrzeżenia o naruszeniu przez sąd przepisów postępowania, nie ma obowiązku wskazywania naruszonych przepisów postępowania.
4. Z wykładni funkcjonalnej art. 162 k.p.c. można wywieść, że strona, zgłaszając wniosek o wpis do protokołu zastrzeżenia o naruszeniu przez sąd przepisów postępowania, ma obowiązek wskazywania naruszonych przepisów postępowania, o ile jest reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika.
5. Brak obowiązku wskazywania naruszonych przepisów postępowania przy zgłaszaniu wniosku o wpis do protokołu zastrzeżenia o naruszeniu przez sąd przepisów postępowania jest niezależny od tego, czy mamy do czynienia ze stroną reprezentowaną przez profesjonalnego pełnomocnika, czy też nie, co wynika z reguły lege non distinguente nec nostrum est distinguere. Na odmiennym stanowisku w tym zakresie stoi jednak judykatura, popierana przez część doktryny.