1. Uwagi wstępne

Niniejszy artykuł omawia zagadnienia międzyczasowe rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowegoDz.Urz. UE L 2012, nr 201, poz. 107, z 27 lipca 2012 r.; dalej: Rozporządzenie. Na temat Rozporządzenia w ogólności zob. A. Wysocka-Bar, Prawo właściwe dla dziedziczenia według unijnego rozporządzenia dotyczącego spraw spadkowych, KPP 2012, nr 4; J. Pazdan, Doniosłe dla notariuszy nowości w międzynarodowym prawie spadkowym, „Rejent” 2012, nr specjalny; M. Orecki, Jurysdykcja, prawo właściwe oraz uznawanie i wykonywanie orzeczeń w sprawach spadkowych w świetle rozporządzenia (UE) nr 650/2012 z 4 lipca 2012 r., PS 2013, nr 1.. Zagadnienia te przedstawiam z punktu widzenia polskiego sądu.

Przepisy powołane poniżej bez bliższego określenia są przepisami Rozporządzenia.

Rozporządzenie ustanawia jednolite normy prawa prywatnego międzynarodowego i międzynarodowego postępowania cywilnego w sprawach spadkowych, jak też instytucję europejskiego poświadczenia spadkowego.

Rozporządzenie weszło w życie 16 sierpnia 2012 r., lecz data rozpoczęcia jego stosowania wypada co do zasady 17 sierpnia 2015 r.; inna data rozpoczęcia stosowania dotyczy tylko niektórych przepisów o obowiązkach informacyjnych państw członkowskich lub uprawnieniach Komisji Europejskiej (art. 84). Z przytoczonego poniżej art. 83 wynika, że dla wydawania indywidualnych rozstrzygnięć na podstawie Rozporządzenia znaczenie ma tylko data 17 sierpnia 2015 r. Co do rozróżnienia między datą wejścia w życie a datą rozpoczęcia stosowania rozporządzenia europejskiego zob. M. Kłoda, Glosa do wyroku TS z dnia 17 listopada 2011 r., C-412/10, PiP 2012, z. 9, s. 126–128.

Rozporządzenie obowiązuje wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej poza Danią, Irlandią i Wielką Brytanią. Używa ono pojęcia „państwo członkowskie” i – w opozycji do niego – pojęcia „państwo trzecie”, nie definiując tych pojęć. Przyjęcie, że w rozumieniu Rozporządzenia „państwo członkowskie” oznacza także państwo członkowskie, którego Rozporządzenie nie wiąże, prowadziłoby do wniosków absurdalnych, jak przyznanie sądom takiego państwa jurysdykcji lub uznawanie orzeczeń takich sądów z mocy prawa w państwach związanych Rozporządzeniem, bez wzajemności. Dlatego w rozumieniu Rozporządzenia „państwo członkowskie” oznacza tylko państwo związane RozporządzeniemTak A. Wysocka-Bar, Prawo, s. 916; A. Bonomi, (w:) A. Bonomi, P. Wautelet, Le droit européen des successions. Commentaire du Règlement no 650/2012 du 4 juillet 2012, Bruxelles, Bruylant 2013, s. 30–31., a „państwo trzecie” – państwo niezwiązane Rozporządzeniem; tak też pojęcia te będą używane poniżej.

Zagadnienia międzyczasowe Rozporządzenia następująco reguluje art. 83: „1. Niniejsze rozporządzenie stosuje się do dziedziczenia po osobach zmarłych w dniu lub po dniu 17 sierpnia 2015 r. 2. W sytuacji, w której zmarły przed dniem 17 sierpnia 2015 r. dokonał wyboru prawa właściwego dla dziedziczenia, wybór ten jest ważny, o ile spełnia warunki  określone w rozdziale III lub o ile jest on ważny na podstawie przepisów prawa prywatnego międzynarodowego, które obowiązywały w chwili dokonania wyboru w państwie, w którym zmarły miał miejsce zwykłego pobytu lub w którymkolwiek z państw, którego obywatelstwo posiadał. 3. Rozrządzenie na wypadek śmierci dokonane przed dniem 17 sierpnia 2015 r. jest dopuszczalne i ważne materialnie oraz formalnie, o ile spełnia warunki określone w rozdziale III lub jeżeli jest ono dopuszczalne i ważne materialnie oraz formalnie na podstawie przepisów prawa prywatnego międzynarodowego, które obowiązywały w chwili dokonania rozrządzenia w państwie, w którym zmarły miał miejsce zwykłego pobytu lub w którymkolwiek z państw, którego obywatelstwo posiadał lub w państwie członkowskim organu rozpatrującego sprawę spadkową. 4. Jeżeli rozrządzenie na wypadek śmierci zostało dokonane przed dniem 17 sierpnia 2015 r. zgodnie z prawem, które zmarły mógł wybrać zgodnie z niniejszym rozporządzeniem, prawo to uważa się za wybrane jako prawo właściwe dla dziedziczenia”.

Dla zapewnienia jednolitego stosowania Rozporządzenia we wszystkich państwach członkowskich (zob. np. motywy 4, 8 i 37) krąg sytuacji, w których się ono stosuje, powinien być identyczny we wszystkich tych państwach. Dlatego chwilę śmierci dla celów art. 83 należy określać w sposób autonomiczny na podstawie wiedzy medycznej, nie kierując się normami któregokolwiek prawa wchodzącego w rachubę Podobnie P. Wautelet, (w:) A. Bonomi, P. Wautelet, Le droit, s. 856.ani chwilą otwarcia spadku wynikającą z takiego prawa. Należy też brać pod uwagę chwilę śmierci wynikającą z orzeczenia o uznaniu za zmarłego lub stwierdzeniu zgonu. Warto jednak zauważyć, że Rozporządzenia nie stosuje się, wedle art. 1 ust. 2 lit. c, do kwestii dotyczących zaginięcia, nieobecności lub uznania za zmarłą osoby fizycznej. Stąd prawo właściwe dla tych kwestii – regulujące m.in. chwilę śmierci, jaką należy oznaczyć w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego lub stwierdzeniu zgonu – określa dla każdego państwa członkowskiego jego prawo prywatne międzynarodowe (w Polsce art. 14 ustawy z 4 lutego 2011 r. – Prawo prywatne międzynarodoweDz.U. nr 80, poz. 432; dalej: p.p.m. z 2011 r.).

W szczególności dla zastosowania art. 32, dotyczącego osób umierających razem (komorientów), konieczne jest uprzednie ustalenie, że data śmierci każdej z tych osób wypada od 17 sierpnia 2015 r.

W zakresie, w jakim Rozporządzenie zastępuje przepisy p.p.m. z 2011 r. o sprawach spadkowych, zastępuje ono – w zakresie w nim uregulowanym – także przepisy ogólne oraz art. 24 (dotyczący istnienia czynności prawnej), 26 i 27 (dotyczące dawności) tej ustawyZob. A. Wysocka-Bar, Prawo, s. 945–946..

Zgodnie z art. 75 ust. 1 i 2 Rozporządzenie nie uchybia stosowaniu konwencji międzynarodowych, których stroną jest dnia 4 lipca 2012 r. państwo członkowskie, jeżeli chociaż jedną stroną takiej konwencji jest państwo trzecie. Natomiast z przepisów tych wynika, że Rozporządzenie przeważa nad konwencjami międzynarodowymi wiążącymi tylko państwa członkowskie. Stąd w zakresie kwestii regulowanych Rozporządzeniem zastępuje ono łączące Polskę umowy z AustriąDz.U. z 1974 r. nr 6, poz. 33., BułgariąDz.U. z 1963 r. nr 17, poz. 88., Chorwacją i SłoweniąDz.U. z 1963 r. nr 27, poz. 162 (umowa zawarta z Jugosławią)., CypremDz.U. z 1999 r. nr 39, poz. 383., Czechami i SłowacjąDz.U. z 1989 r. nr 39, poz. 210 (umowa zawarta z Czechosłowacją)., EstoniąDz.U. z 2000 r. nr 5, poz. 49., GrecjąDz.U. z 1982 r. nr 4, poz. 24., LitwąDz.U. z 1994 r. nr 35, poz. 130., ŁotwąDz.U. z 1995 r. nr 110, poz. 534., RumuniąDz.U. z 2002 r. nr 83, poz. 752., Węgrami Dz.U. z 1960 r. nr 8, poz. 54.i WłochamiDz.U. z 1992 r. nr 23, poz. 97..

Artykuły 20 i 34–38 uzupełniają pozostałe przepisy rozdziału III i stosuje się je w czasie w zakresie, w jakim stosuje się uzupełniany przez nie przepis.

2. Dopuszczalność i ważność materialna rozrządzeń na wypadek śmierci

2.1. Wprowadzenie

Zakres statutu ważności materialnej rozrządzenia na wypadek śmierci obejmuje, w uproszczeniu, zagadnienia zdolności, dopuszczalności przedstawicielstwa, interpretacji i wad oświadczeń woli (art. 26 ust. 1). Zagadnienia te są regulowane przez art. 24–26 łącznie z dopuszczalnością rozrządzenia na wypadek śmierci. Te przepisy zastępują art. 65 p.p.m. z 2011 r. oraz – w zakresie przez nie regulowanym – postanowienia umów dwustronnych z państwami członkowskimi powołanymi w pkt 1 powyżej – poza umowami z Cyprem, Grecją i Włochami, które do tej materii się nie odnoszą

2.2. Regulacja intertemporalna

Jeżeli rozrządzenia na wypadek śmierci dokonano od 17 sierpnia 2015 r., jego ważność materialna, dopuszczalność i – co do umowy dotyczącej spadku – skutki pomiędzy stronami podlegają prawu wyznaczonemu Rozporządzeniem (art. 83 ust. 1).

Jeżeli zaś rozrządzenia mortis causa dokonano przed 17 sierpnia 2015 r., to zgodnie z art. 83 ust. 3 dla przyjęcia, że jest ono dopuszczalne i ważne materialnie, wystarczy, aby za takie uznawało je prawo wskazane przez choćby jeden z następujących systemów prawa prywatnego międzynarodowego:

a) system ustanowiony Rozporządzeniem, czyli art. 24–26,
b) system państwa, w którym zmarły miał miejsce zwykłego pobytu,
c) system któregokolwiek państwa, którego zmarły był obywatelem,
d) system państwa członkowskiego organu rozpatrującego sprawę spadkową.

Artykuł 83 ust. 3 nie wskazuje zatem wprost prawa właściwego, lecz ogranicza się do wskazania systemu prawa prywatnego międzynarodowego, na podstawie którego ustala się prawo właściwe.

Jest oczywiste, że uzasadnieniem rozwiązań przyjętych w art. 83 ust. 3 jest pewność prawa i ochrona uzasadnionych oczekiwań spadkodawców co do skutków ich rozrządzeń, jak też dążenie do utrzymania w mocy rozrządzeń na wypadek śmierci (favor validitatis)Podobnie A. Wysocka-Bar, Prawo, s. 941, na tle art. 83 ust. 2 i U. Simon, M. Buschbaum, Die neue EU-Erbrechtsverordnung, „Neue juristische Wochenschrift” 2012, nr 33, s. 2398..

Artykuł 83 ust. 3 nie precyzuje, czy dotyczy tylko rozrządzeń dokonanych przez osoby zmarłe od 17 sierpnia 2015 r. i tylko rozrządzeń dokonanych od 16 sierpnia 2012 r. (data wejścia w życie Rozporządzenia). Zgodnie z orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSZob. np. wyroki z 29 stycznia 2002 r., C-162/00, Pokrzeptowicz-Meyer, pkt 49 i z 12 września 2013 r., C-614/11, Kuso, pkt 24.) normy materialne prawa unijnego należy wykładać jako stosujące się do sytuacji ustalonych przed ich wejściem w życie jedynie w zakresie, w jakim jasno wynika to z ich treści, celu lub struktury. Przyjęcie, że art. 83 ust. 3 stosuje się także do rozrządzeń osób zmarłych przed 17 sierpnia 2015 r., odrywałoby ten przepis od ust. 1 tego artykułu i celu, jakim jest łagodzenie potencjalnie zaskakującego dla spadkodawcy zastosowania  do czynności sprzed tej daty prawa wyznaczonego Rozporządzeniem. Z kolei uznanie, że art. 83 ust. 3 nie dotyczy czynności dokonanych przed 16 sierpnia 2012 r. przez osoby zmarłe od 17 sierpnia 2015 r., powodowałoby, że prawo właściwe określałyby w tym zakresie tylko art. 24–26, zgodnie z art. 83 ust. 1, co w kontekście wymienionego celu byłoby absurdalneOdmiennie, bez uzasadnienia, M. Wojewoda, Instytucja odesłania w rozporządzeniu spadkowym (UE) nr 650/2012 – geneza i normatywny kształt renvoi w art. 34, cz. I, EPS 2014, nr 3, s. 4.. Stąd art. 83 ust. 3 dotyczy każdego rozrządzenia dokonanego przed 17 sierpnia 2015 r. przez osobę zmarłą od tej datyTak P. Wautelet, (w:) A. Bonomi, P. Wautelet, Le droit, s. 866; L. Barnich, Présentation du règlement successoral européen, (w:) A. Nuyts (red.) Actualités en droit international privé, Bruxelles, Bruylant 2013, s. 10..

W przypadku a prawo właściwe należy ustalać tak, jak gdyby Rozporządzenie stosowało się już w dniu dokonania danego rozrządzenia.

W odniesieniu do przypadków b–d polska wersja art. 83 ust. 3 wspomina o przepisach prawa prywatnego międzynarodowego, co sugerowałoby odwołanie tylko do prawa stanowionego; to samo wynikałoby z wersji niemieckiej (Vorschriften). Jednak wiele innych wersji językowych tego ustępu, m.in. angielska, francuska, hiszpańska i włoska, odnosi się do „zasad” lub „norm” (rules, règles, normas, norme). W razie rozbieżności między wersjami językowymi przepisu prawa unijnego należy dążyć do jednolitej interpretacji, odwołując się do ogólnej systematyki i celu regulacjiZob. np. wyrok TS z 30 maja 2013 r., C-604/11, Genil 48 i Comercial Hostelera de Grandes Vinos, pkt 38. Uwzględnianie jedynie przepisów prawa stanowionego wypaczałoby rzeczywisty kształt systemów prawa prywatnego międzynarodowego mających charakter co do zasady orzeczniczy, jak np. prawa francuskiego czy angielskiego. Dlatego art. 83 ust. 3 ma na względzie wszelkie normy prawa prywatnego międzynarodowego bez względu na charakter ich źródeł, a więc także normy o charakterze orzeczniczym i zwyczajowym.

Zgodnie z art. 83 ust. 3 w przypadkach b–d należy brać pod uwagę tylko normy prawa prywatnego międzynarodowego obowiązujące w dniu dokonania danego rozrządzenia. Nie można zatem uwzględniać norm, które obowiązywały od późniejszej daty, choćby zgodnie z normami prawa międzyczasowego danego państwa dotyczyły one także tego rozrządzenia.

Tym bardziej należy przyjąć, że w przypadkach b oraz c dla ustalenia wchodzącego w grę systemu prawa prywatnego międzynarodowego istotne jest tylko miejsce zwykłego pobytu lub obywatelstwo zmarłego z dnia dokonania danego rozrządzeniaTak J. Pazdan, Doniosłe, s. 117–118, na tle art. 83 ust. 2 i L. Barnich, Présentation, s. 10.. Również w przypadku umowy dotyczącej spadku zawartej także przez osobę inną niż spadkodawca (np. potencjalnego spadkobiercę) istotne są tylko te okoliczności dotyczące spadkodawcyTak P. Wautelet, (w:) A. Bonomi, P. Wautelet, Le droit, s. 867. Jeżeli umowę dotyczącą spadku zawiera kilku spadkodawców, istotne są takie okoliczności dotyczące któregokolwiek z nichPodobnie dopuszczalność i ważność materialną takiej umowy można poddać prawu ojczystemu tylko jednego ze spadkodawców (art. 25 ust. 3), a dla jej ważności co do formy wystarczy zgodność z wymogami formalnymi prawa państwa obywatelstwa, zamieszkania lub zwykłego pobytu któregokolwiek spadkodawcy (art. 27 ust. 1 lit. b–d)..

Natomiast w przypadkach b–d dany system prawa prywatnego międzynarodowego może kazać uwzględniać przy ustalaniu prawa właściwego okoliczności istniejące w chwili innej niż ta dokonania rozrządzenia, np. w chwili śmierci spadkodawcy.

Miejsce zwykłego pobytu należy dla celów art. 83 ust. 3 ustalać tak samo jak na gruncie innych przepisów Rozporządzenia oraz z uwzględnieniem motywów 23 i 24. Natomiast pojęcie miejsca zwykłego pobytu, będące elementem treści normy jednego z systemów prawa prywatnego międzynarodowego w przypadkach b–d należy, przy ustalaniu prawa właściwego na podstawie tego systemu, rozumieć tak, jak jest to przyjęte w tym systemie.

Z art. 83 ust. 3 jasno wynika, że jeżeli zmarły był obywatelem kilku państw w dniu dokonania danego rozrządzenia, należy brać pod uwagę każde z tych obywatelstwTak P. Wautelet, (w:) A. Bonomi, P. Wautelet, Le droit, s. 867. Jest to rozwiązanie zbieżne z tym przyjętym w art. 22 ust. 1 co do wyboru prawa właściwego dla dziedziczenia. Dlatego w przypadku c może wchodzić w rachubę kilka systemów prawa prywatnego międzynarodowego.

W przypadkach b–d, jeżeli w danym państwie, którego system prawa prywatnego międzynarodowego wchodzi w grę, obowiązuje kilka takich systemówJak np. w Wielkiej Brytanii, w której prawo angielskie, prawo szkockie i prawo Irlandii Północnej mają swe odrębne systemy prawa prywatnego międzynarodowego., należy uwzględnić ten spośród nich, którego zastosowanie wynika z art. 36 albo 37. Jeżeli zaś system prawa prywatnego międzynarodowego wskazuje, w przypadkach a–d, jako właściwe prawo państwa, które nie jest jednoliteNp. prawo prywatne międzynarodowe państwa, którego testator jest obywatelem, każe stosować prawo Wielkiej Brytanii., ten system rozstrzyga, w jaki sposób należy zidentyfikować znajdujący zastosowanie zespół norm prawa tego państwa.

W doktrynie podniesiono, że w przypadkach b oraz c odwołanie do norm prawa prywatnego międzynarodowego dotyczy tylko norm państwa członkowskiego, gdyż art. 83 rozstrzyga kolizje między Rozporządzeniem a wcześniejszymi normami praw państw członkowskichP. Wautelet, (w:) A. Bonomi, P. Wautelet, Le droit, s. 863, na tle art. 83 ust. 2.. Pogląd ten jest jednak sprzeczny z brzmieniem art. 83 ust. 3, który odwołuje się tylko do prawa państwa członkowskiego w przypadku d, lecz nie w przypadkach b oraz c. Jest on też sprzeczny z celem tego przepisu, wymagając dla ochrony oczekiwań spadkodawcy co do skutków jego rozrządzenia tego, aby spadkodawca był powiązany z państwem członkowskim w chwili dokonania tego rozrządzenia. Dlatego pogląd ten należy odrzucić; wydaje się on zresztą odosobnionyNie wydają się go podzielać A. Wysocka-Bar, Prawo, s. 942 ani J. Pazdan, Doniosłe, s. 117–118..

W przypadku d odwołanie do „organu” obejmuje także inną osobę spełniającą definicję „sądu” z art. 3 ust. 2 (zob. motyw 20), np. notariuszaTak P. Wautelet, (w:) A. Bonomi, P. Wautelet, Le droit, s. 867. sporządzającego akt poświadczenia dziedziczenia, a to dla zapewnienia jednolitego stosowania Rozporządzenia we wszelkich okolicznościach.

Jeżeli systemem prawa prywatnego międzynarodowego wskazanym w przypadkach b–d jest system prawa polskiego, należy stosować art. 65 p.p.m. z 2011 r., gdy rozrządzenia dokonano pod rządami tej ustawy, albo art. 35 zd. 1 ustawy z 12 listopada 1965 r. – Prawo prywatne międzynarodoweDz.U. nr 46, poz. 290; dalej: p.p.m. z 1965 r., gdy rozrządzenia dokonano w okresie obowiązywania p.p.m. z 1965 r., z uwzględnieniem umów dwustronnych łączących Polskę.

2.3 Odesłanie, ważność częściowa i konkurencja praw właściwych

W ramach stosowania danego systemu prawa prywatnego międzynarodowego zgodnie z art. 83 ust. 3 należy w szczególności uwzględniać normy tego systemu dotyczące odesłania, a więc tego, czy i w jakim stopniu wskazane przez ten system prawo właściwe należy stosować wraz z będącymi częścią tego prawa właściwego normami kolizyjnymi, mogącymi ewentualnie prowadzić do właściwości innego prawa. Należy też uwzględniać to, że system ten ewentualnie wskazuje kilka praw właściwych, rozdzielając ich zakresy Np. inne prawo właściwe dla zdolności do sporządzenia testamentu, a inne dla zdolności zapisobiercy (zob. art. 3529 i 3530 k.c. Luizjany).lub przewidując ich alternatywne zastosowanieNp. uznając zdolność osoby do dokonania rozrządzenia na wypadek śmierci, jeżeli zdolność tę przyznaje prawo państwa zamieszkania lub zwykłego pobytu albo prawo ojczyste tej osoby (zob. art. 94 szwajcarskiej ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym)..

Przy uwzględnieniu celu art. 83 ust. 3 wydaje się możliwe, aby uznać za dopuszczalne i ważne materialnie tylko niektóre postanowienia danego rozrządzenia, jeżeli pozostałe postanowienia nie są dopuszczalne lub ważne materialnie na mocy żadnego prawa właściwego, do którego zastosowania prowadzi ten przepis, a także uznać za dopuszczalne i ważne materialnie pewne postanowienie danego rozrządzenia na podstawie jednego prawa właściwego, a inne postanowienie tego rozrządzenia – na podstawie innego prawa właściwego. Natomiast nie jest dopuszczalne tworzenie hybrydy praw właściwych poprzez uwzględnianie różnych przesłanek dopuszczalności lub ważności materialnej danego postanowienia przewidzianych w różnych prawachZatem np. testament, który jest nieważny na podstawie jednego wchodzącego w grę prawa tylko z uwagi na to, że został sporządzony przez pełnomocnika, i jest nieważny na podstawie drugiego wchodzącego w grę prawa tylko dlatego, że został sporządzony w imieniu szesnastoletniego testatora, nie może być uznany za ważny materialnie przez „zapożyczenie” zdolności testatora z uwagi na wiek z pierwszego prawa i dopuszczalności przedstawicielstwa z drugiego prawa..

Interpretacja rozrządzenia mortis causa jest elementem zakresu ważności materialnej takiego rozrządzenia wedle art. 26 ust. 1 lit. d. Dane postanowienie takiego rozrządzenia powinno być oczywiście interpretowane na podstawie jednego prawa. Jeżeli postanowienie jest dopuszczalne i ważne materialnie na podstawie kilku praw właściwych, których zastosowanie wynika z kilku systemów wskazanych w art. 83 ust. 3, powstaje pytanie, które z tych praw zastosować do interpretacji tego postanowienia. Jeżeli jedno z tych praw jest wskazane przez art. 24–26 (przypadek a), jego zastosowanie uzasadnia ogólna zasada z art. 83 ust. 1. Jeżeli natomiast żadne z tych praw nie jest wskazane przez art. 24–26, uzasadnione wydaje się zastosowanie per analogiam art. 25 ust. 2 akapit 2, który dotyczy umowy dotyczącej spadku po kilku osobach, i dokonanie interpretacji na podstawie tego z wymienionych praw, z którym interpretowane postanowienie ma najściślejszy związek. Nie należy natomiast interpretować danego postanowienia na podstawie prawa, które wyznacza wskazany w art. 83 ust. 3 system, którego zastosowanie prowadziłoby do nieważności tego postanowienia, skoro przepis ten ma na celu właśnie utrzymanie w mocy rozrządzeń na wypadek śmierci.

Artykuł 25 reguluje pomiędzy stronami skutki umowy dotyczącej spadku, łącznie z jej ważnością materialną. Dlatego także na gruncie art. 83 ust. 3 te skutki podlegają prawu, na podstawie którego taka umowa jest ważna materialnie. Jeżeli taka umowa jest ważna materialnie na podstawie kilku praw, należy zastosować rozwiązanie opisane w poprzednim akapicie.

2.4. Przykład

Zastosowanie art. 83 ust. 3 ilustruje następujący przykład. Spadkodawca był obywatelem Belgii, który miał swoje miejsce zwykłego pobytu w latach 2006–2014 w Hiszpanii, a następnie – aż do śmierci w 2018 r. – w Polsce. Pozostawił testament sporządzony w 2012 r., w którym nie dokonał żadnego wyboru prawa. Spadek obejmuje nieruchomość położoną w Hiszpanii i majątek ruchomy.

Testament jest dopuszczalny i ważny materialnie, jeżeli tak stanowi prawo wskazane przez system prawa prywatnego międzynarodowego:

a) ustanowiony Rozporządzeniem – czyli prawo hiszpańskiePrawo państwa zwykłego pobytu spadkodawcy z dnia sporządzenia testamentu (art. 24 ust. 1 w zw. z art. 21 ust. 1).,
b) Hiszpanii – czyli prawo hiszpańskie w zakresie dotyczącym nieruchomości w HiszpaniiWskutek odesłania, jakie czyni prawo belgijskie, właściwe co do zasady jako prawo ojczyste spadkodawcy (art. 9 ust. 8 hiszpańskiego k.c.), do prawa hiszpańskiego jako prawa państwa położenia nieruchomości [art. 78 § 2 belgijskiego kodeksu prawa prywatnego międzynarodowego (dalej: k.p.p.m.belg.) w zw. z art. 12 ust. 2 hiszpańskiego k.c.].i prawo belgijskie w pozostałym zakresiePrawo ojczyste spadkodawcy (art. 9 ust. 8 hiszpańskiego k.c.).,
c) Belgii – czyli prawo hiszpańskie w zakresie dotyczącym nieruchomości w Hiszpanii Prawo państwa położenia nieruchomości (art. 78 § 2 k.p.p.m.belg.).i prawo polskie w pozostałym zakresiePrawo państwa zwykłego pobytu spadkodawcy z chwili śmierci (art. 78 § 1 k.p.p.m.belg.).; jednak wykładnia testamentu podlega prawu hiszpańskiemuPrawu państwa zwykłego pobytu spadkodawcy z dnia sporządzenia testamentu (art. 84 k.p.p.m.belg.)., lub
d) Polski Sądy polskie są właściwe wedle art. 4 z uwagi na ostatnie miejsce zwykłego pobytu spadkodawcy w Polsce.– czyli prawo belgijskie w zakresie dotyczącym nieruchomości w Hiszpanii Prawo ojczyste spadkodawcy (art. 65 p.p.m. z 2011 r.).i prawo polskie w pozostałym zakresieWskutek odesłania, jakie czyni prawo belgijskie, właściwe co do zasady jako prawo ojczyste spadkodawcy (art. 65 p.p.m. z 2011 r.), do prawa polskiego jako prawa państwa zwykłego pobytu spadkodawcy z chwili śmierci (art. 78 § 1 k.p.p.m.belg. w zw. z art. 5 ust. 1 p.p.m. z 2011 r.)..

3. Forma rozrządzeń na wypadek śmierci

3.1. Rozrządzenia ustne

Zgodnie z art. 1 ust. 2 lit. f Rozporządzenia nie stosuje się do ważności formalnej ustnych rozrządzeń na wypadek śmierci. W zakresie przepisów określających prawo właściwe dla tej kwestii Rozporządzenie nie powoduje zatem zmiany normatywnej ani kolizji międzyczasowych.

3.2. Pisemne umowy dotyczące spadku

Jeżeli chodzi o prawo właściwe dla formy pisemnych umów dotyczących spadku, art. 27 zastępuje art. 66 ust. 2 p.p.m. z 2011 r. – który każe stosować odpowiednio Konwencję dotyczącą kolizji praw w przedmiocie rozporządzeń testamentowych, sporządzoną w Hadze 5 października 1961 r.Dz.U. z 1969 r. nr 34, poz. 284; dalej: konwencja z 1961 r. – oraz postanowienia umów dwustronnych z państwami członkowskimi powołanych w pkt 1 powyżej, poza umowami z Cyprem, Grecją i Włochami, które tej kwestii nie dotyczą. Odnoszące się do tej kwestii zagadnienia międzyczasowe reguluje art. 83 ust. 1 i 3. Tych zagadnień dotyczą odpowiednio uwagi zawarte w pkt 2.2 i 2.3 powyżej, z następującymi zastrzeżeniami.

Jeżeli systemem prawa prywatnego międzynarodowego wskazanym w art. 83 ust. 3 w przypadkach b–d jest system prawa polskiego, należy stosować art. 66 ust. 2 p.p.m. z 2011 r., gdy rozrządzenia dokonano pod rządami tej ustawy, albo art. 35 p.p.m. z 1965 r., gdy rozrządzenia dokonano w okresie obowiązywania p.p.m. z 1965 r., z uwzględnieniem umów dwustronnych łączących Polskę.

To, że dana umowa dotycząca spadku lub jej postanowienie jest ważne co do formy na podstawie kilku praw, nie wywołuje komplikacji.

Rozporządzenie reguluje kwestię ważności formalnej rozrządzenia na wypadek śmierci osobno od kwestii dopuszczalności i ważności materialnej takiego rozrządzenia. Stąd także na tle art. 83 ust. 3 te kwestie mogą być rozstrzygane osobno; takie rozrządzenie może być zatem ważne co do formy na mocy prawa właściwego wskazanego przez jeden z systemów prawa prywatnego międzynarodowego określonych w tym przepisie nawet wtedy, gdy prawo właściwe wskazane przez ten system nie dopuszcza tego rozrządzenia lub prowadzi do jego nieważności materialnej.

3.3. Pisemne testamenty

Zgodnie z art. 75 ust. 1 państwa członkowskie będące stronami konwencji z 1961 r. nadal stosują ją do ważności formalnej testamentów i testamentów wspólnych zamiast art. 27; dotyczy to m.in. Polski. Natomiast państwa członkowskie nie mogą już stosować dotyczących tego zagadnienia postanowień umów dwustronnych wiążących tylko takie państwa (art. 75 ust. 2).

Należy jednak zauważyć, że według postanowień niektórych umów dwustronnych wiążących Polskę z państwami członkowskimi (art. 64 umowy z Austrią, art. 111 umowy z Estonią, art. 106 umowy z Litwą, art. 115 umowy z Łotwą) te umowy nie uchybiają innym umowom wiążącym choćby jedną ze stron; zarazem te umowy dwustronne nie dopuszczają ważności testamentu w formie odpowiadającej prawu innemu niż określone przez konwencję z 1961 r. (w szerszym zakresie niż ta konwencja), przez co nie można ich pogodzić z tą konwencją w myśl jej art. 3. Stąd jeszcze przed 17 sierpnia 2015 r. konwencja z 1961 r. była stosowana w miejsce dotyczących formy testamentu postanowień umów dwustronnych wymienionych w poprzednim zdaniuTak M. Czepelak, Umowa międzynarodowa jako źródło prawa prywatnego międzynarodowego, Warszawa, Oficyna 2008, s. 296–297, przez co w tym zakresie Rozporządzenie nie wywołuje zmiany normatywnej ani kolizji międzyczasowych. Ta konstatacja dotyczy także umów z Chorwacją i Słowenią, gdyż – będąca poprzednikiem tych państw – Jugosławia oraz Polska stały się stronami konwencji z 1961 r. po tym, jak w 1960 r. została zawarta odpowiednia umowa polsko-jugosłowiańska, która nie zawiera przy tym postanowień dopuszczonych przez art. 3 konwencji z 1961 r.Zob. tamże, s. 298. Dalej, wydaje się, że umowy z Czechami i Słowacją oraz Rumunią, jako zawarte po związaniu się przez Polskę konwencją z 1961 r. i niezawierające postanowień dopuszczonych przez jej art. 3, także nie mogły doprowadzić do ograniczenia jej stosowaniaTamże, s. 301..

Jedynie więc dotyczące prawa właściwego dla formy testamentu postanowienia umów z – niebędącymi stronami konwencji z 1961 r. – Bułgarią i Węgrami, które zawarto, zanim Polska przystąpiła do tej konwencji, przeważały dotąd nad tą konwencjąTak M. Czepelak, Umowa, s. 301–302 i A. Mączyński, Dziedziczenie testamentowe w prawie prywatnym międzynarodowym. Ustawowe i konwencyjne unormowanie problematyki formy, Kraków, PWN 1976, s. 49; zob. też uwagi tegoż na temat zakresu zastosowania umów dwustronnych dotyczących tego zagadnienia, tamże, s. 35–42.. Zastąpienie tych postanowień przez konwencję z 1961 r. z mocy art. 75 ust. 1 i 2 nie łączy się ze stosowaniem Rozporządzenia do ustalania prawa właściwego, skoro ta konwencja ma być stosowana zamiast art. 27. Dlatego nie jest uzasadnione rozstrzyganie wynikających stąd kolizji międzyczasowych na podstawie art. 83 ust. 1 i 3, które wyznaczają czasowy zakres stosowania Rozporządzenia. Kolizje te, jako odnoszące się do rozszerzenia zakresu stosowania konwencji z 1961 r., należy natomiast rozstrzygnąć wedle jej art. 8, który dotyczy jej kwestii międzyczasowych. Dlatego zastępuje ona umowy z Bułgarią i Węgrami co do testamentów sporządzonych na piśmie przez osoby zmarłe od 17 sierpnia 2015 r., choćby testament sporządzono przed tą datą.

4. Dziedziczenie

Artykuły 21–23 i 28–33 wskazują prawo właściwe dla kwestii innych niż te omówione w pkt 2 i 3 powyżej. Przepisy te zastępują art. 64 p.p.m. z 2011 r. oraz postanowienia umów dwustronnych z państwami członkowskimi powołanych w pkt 1 powyżej – poza umowami z Cyprem, Grecją i Włochami, które tych kwestii nie dotyczą. Zgodnie z art. 83 ust. 1 stosuje się je, ilekroć spadkodawca zmarł od 17 sierpnia 2015 r., jednak z uwzględnieniem  szczególnej regulacji intertemporalnej wyboru prawa właściwego dla dziedziczenia. 

Jeżeli wyboru prawa właściwego dla dziedziczenia dokonano od 17 sierpnia 2015 r., ważność tego wyboru podlega art. 22.

Jeżeli zaś wyboru prawa właściwego dla dziedziczenia dokonano przed 17 sierpnia 2015 r., to zgodnie z art. 83 ust. 2 dla przyjęcia, że jest on ważny, wystarczy, aby za taki uznawał je choćby jeden z następujących systemów prawa prywatnego międzynarodowego:

a) system ustanowiony Rozporządzeniem, czyli art. 22,
b) system państwa, w którym zmarły miał miejsce zwykłego pobytu,
c) system któregokolwiek państwa, którego zmarły był obywatelem.

Artykułu 83 ust. 2 dotyczą odpowiednio zawarte w pkt 2.2 powyżej uwagi odnoszące się do art. 83 ust. 3, z następującymi zastrzeżeniami.

Artykuł 83 ust. 2 – w przeciwieństwie do art. 83 ust. 3 – nie odnosi się do systemu prawa prywatnego międzynarodowego państwa członkowskiego organu rozpatrującego sprawę spadkową.

Jeżeli w chwili dokonania wyboru prawa właściwego dla dziedziczenia spadkodawca był obywatelem polskim lub miał miejsce zwykłego pobytu w Polsce, wyboru tego dokonano zaś od 16 maja 2011 r. do 16 sierpnia 2015 r., dla ważności tego wyboru wystarcza, aby był on zgodny z art. 64 ust. 1 p.p.m. z 2011 r. Nie dotyczy to przypadku objętego zakresem przedmiotowym umowy dwustronnej łączącej Polskę, gdyż żadna z tych umów nie dopuszcza wyboru prawa w sprawie spadkowej. Artykuł 64 ust. 1 p.p.m. z 2011 r., w odróżnieniu od art. 22, pozwala wybrać nie tylko prawo ojczyste, ale też prawo państwa zamieszkania lub zwykłego pobytu spadkodawcy z chwili wyboru lub śmierciNp. jeszcze 16 sierpnia 2015 r. obywatel polski może wybrać dla swej sprawy spadkowej prawo angielskie, a ten wybór będzie ważny, gdy jego miejsce zwykłego pobytu lub zamieszkania znajduje się w Anglii w tym dniu lub dniu jego śmierci, zaś obywatel Francji mający miejsce zwykłego pobytu w Polsce może wybrać prawo polskie.. Natomiast nie można powołać się na art. 64 ust. 1 p.p.m. z 2011 r. dla uzasadnienia ważności wyboru prawa dokonanego przed 16 maja 2011 r., czyli przed wejściem w życie tej ustawy.

Artykuł 83 ust. 2 dotyczy tylko wyboru prawa właściwego dla dziedziczenia Tak P. Wautelet, (w:) A. Bonomi, P. Wautelet, Le droit, s. 860. (art. 22), nie zaś dla dopuszczalności i ważności materialnej rozrządzenia na wypadek śmierci.

Skoro art. 83 ust. 2 wymaga ważności wyboru prawa na podstawie danego systemu prawa prywatnego międzynarodowego, konieczne jest, aby to ten system dopuszczał taki wybór. Natomiast nie jest wystarczające, aby ten system pozwalał na ustalenie prawa właściwego, z uwzględnieniem wyboru prawa dokonanego na podstawie innego systemu prawa prywatnego międzynarodowegoNp. ważność dokonanego przez obywatela Pakistanu mającego miejsce zwykłego pobytu w Anglii wyboru prawa angielskiego dla jego sprawy spadkowej nie może być uzasadniana, w zakresie dziedziczenia nieruchomości położonej w Polsce, tym, że sąd angielski zastosowałby w tym zakresie prawo angielskie wskutek odesłania czynionego przez prawo polskie do prawa angielskiego..

System prawa prywatnego międzynarodowego, wedle którego ocenia się dany wybór prawa, rozstrzyga też o istnieniu (w szczególności o tym, na ile wybór musi być wyraźny) i ważności materialnej (np. ewentualnych wadach oświadczenia woli) czynności tego wyboru (zob. art. 22 ust. 2 i 3 co do wyboru na podstawie Rozporządzenia).

Zakres kwestii, które podlegają wybranemu przez spadkodawcę prawu właściwemu, określa Rozporządzenie, choćby system prawa prywatnego międzynarodowego uzasadniający ważność tego wyboru określał ten zakres odmiennieZob. P. Wautelet, (w:) A. Bonomi, P. Wautelet, Le droit, s. 864, który omawia to zagadnienie na przykładzie art. 79 k.p.p.m.belg., zgodnie z którym wybór prawa właściwego nie uchybia prawom spadkobierców uprawnionych do rezerwy; tego ograniczenia nie będzie się stosować, jeżeli spadkodawca umrze od 17 sierpnia 2015 r.

Z drugiej strony art. 22 ust. 1 wspomina o wyborze ogółu spraw dotyczących spadku (succession as a whole, l’ensemble de … succession), wykluczając wyraźnie wybór prawa co do części spadkuZob. A. Wysocka-Bar, Prawo, s. 908., podczas gdy art. 83 ust. 2 odnosi się po prostu do wyboru prawa właściwego dla dziedziczenia (succession). Dlatego na gruncie art. 83 ust. 2 ważny jest wybór prawa właściwego dla dziedziczenia części majątku spadkowego, o ile taki wybór dopuszcza – w chwili dokonania tego wyboru – system prawa prywatnego międzynarodowego państwa, którego obywatelem jest lub w którym ma miejsce zwykłego pobytu w tej chwili spadkodawcaTak U. Simon, M. Buschbaum, Die neue, s. 2398. Wybór prawa państwa położenia nieruchomości jako właściwego dla jej dziedziczenia dopuszcza np. art. 3098 k.c. Québecu i – do nieruchomości położonych w Niemczech – art. 25 ust. 2 niemieckiej ustawy wprowadzającej k.c..

Zmiana wyboru prawa też jest wyborem prawa. Odwołanie wyboru prawa można również uznać za wybór prawa sensu largo, skoro jest on przejawem woli spadkodawcy wykluczenia zastosowania pewnego prawa, a więc wyborem negatywnym. Dlatego art. 83 ust. 2 dotyczy także zmiany albo odwołania wyboru prawa.

Gdyby w przykładzie podanym w pkt 2.4 powyżej testament obejmował wybór prawa hiszpańskiego lub polskiego, ten wybór byłby ważny na podstawie belgijskiego prawa prywatnego międzynarodowegoArt. 79 k.p.p.m.belg. pozwala wybrać m.in. prawo państwa zwykłego pobytu spadkodawcy z chwili wyboru albo śmierci.; gdyby wybrano prawo belgijskie, ten wybór, jako dotyczący prawa ojczystego spadkodawcy, byłby ważny na tej podstawieArt. 79 k.p.p.m.belg. pozwala też wybrać prawo ojczyste spadkodawcy z chwili wyboru albo śmierci. i zgodnie z art. 22 ust. 1.

Artykuł 83 ust. 4 przewiduje przypadek, w którym uważa się, że wybrano dla dziedziczenia prawo, które zmarły mógł wybrać zgodnie z Rozporządzeniem – czyli zgodnie z art. 22Tak P. Wautelet, (w:) A. Bonomi, P. Wautelet, Le droit, s. 867–868 i P. Czubik, Konsekwencje europejskiego rozporządzenia spadkowego (nr 650/2012) dla praktyki notarialnej (zagadnienia dotyczące wyboru prawa właściwego dla dziedziczenia), „Rejent” 2013, nr 11, s. 39. – a więc prawo ojczyste spadkodawcy z chwili dokonania wyboru lub śmierci. Ten fikcyjny wybór następuje, jeżeli przed 17 sierpnia 2015 r. dokonano rozrządzenia na wypadek śmierci o treści (rédigée w wersji francuskiej art. 83 ust. 4) zgodnej z tym prawem.

Celem art. 83 ust. 4 jest utrzymanie w mocy rozrządzeń na wypadek śmierci. Przepis ten, podobnie jak art. 83 ust. 2 i 3, stosuje się do wszelkich rozrządzeń dokonanych przed 17 sierpnia 2015 r. przez osoby zmarłe od tej daty, bez dalszych ograniczeń czasowych.

Przesłanką zastosowania art. 83 ust. 4 nie jest ustalenie, że zmarły chciał wybrać dane prawo jako właściweTak P. Wautelet, (w:) A. Bonomi, P. Wautelet, Le droit, s. 868 i L. Galliez, Applications immédiates du règlement européen sur les successions, „La Semaine Juridique – Notariale et immobilière” 2013, nr 17, s. 1110.. Natomiast przepis ten nie powinien być stosowany, jeżeli w danym rozrządzeniu dokonano rzeczywistego wyboru prawaTak P. Wautelet, (w:) A. Bonomi, P. Wautelet, Le droit, s. 860 i P. Czubik, Konsekwencje, s. 39., który jest ważny zgodnie z art. 83 ust. 2, skoro wówczas należy uszanować faktyczną wolę zmarłego.

Wybór prawa z mocy art. 83 ust. 4 obejmuje cały statut spadkowy, nie zaś tylko zagadnienia będące przedmiotem postanowień rozrządzenia, które jest podstawą tego wyboruTak P. Wautelet, (w:) A. Bonomi, P. Wautelet, Le droit, s. 868..

Zgodność treści rozrządzenia z danym prawem zachodzi, jeżeli wedle tego prawa ta treść nie powoduje, że to rozrządzenie jest dotknięte sankcją, choćby prawo to modulowało skutki danego rozrządzenia, aby utrzymać je w mocy (zob. np. art. 964 k.c.). Skoro art. 83 ust. 4 każe przyjąć, że wybrano prawo właściwe dla całości spadku, ta zgodność powinna dotyczyć wszystkich postanowień danego rozrządzenia.

Jeżeli dane rozrządzenie mortis causa ma treść zgodną z kilkoma prawami, które mogły zostać wybrane zgodnie z art. 22 (np. w wypadku wielości obywatelstw zmarłego), przez analogię z art. 25 ust. 2 akapit 2 (zob. pkt 2.3 powyżej), należy uznać, że wybrano to z wymienionych praw, z którym rozrządzenie to ma najściślejszy związek.

W przypadku umowy dotyczącej spadku zawartej przez kilku spadkodawców to, czy uważa się, że którykolwiek z nich wybrał prawo właściwe wedle art. 83 ust. 4, należy oceniać osobno, biorąc pod uwagę zgodność treści tej umowy z jednym albo kilkoma prawami ojczystymi tego spadkodawcyPodobnie tamże, s. 867–868..

Jeżeli dany spadkodawca dokonał kolejno kilku rozrządzeń na wypadek śmierci, na gruncie art. 83 ust. 4 można traktować je jako kolejne wybory (zmiany wyboru) prawa, ostatecznie uwzględniając ostatni taki wybór. Wybór dokonany z mocy art. 83 ust. 4 może w szczególności zmienić wcześniejszy wybór rzeczywisty opisany w art. 83 ust. 2.

Ustalając (przypadek a, omówiony w pkt 2.2 powyżej) prawo właściwe dla dopuszczalności i ważności materialnej danego rozrządzenia, wskazane przez Rozporządzenie (a więc co do zasady hipotetyczne prawo właściwe dla dziedziczenia z dnia dokonania tego rozrządzenia – art. 24 ust. 1 albo art. 25 ust. 1 i 2), należy uwzględnić wybór dokonany z mocy art. 83 ust. 4, o ile to rozrządzenie ma treść zgodną z prawem, które mogło tak zostać wybrane. Jeżeli dane rozrządzenie jest niedopuszczalne lub nieważne materialnie, wydaje się – biorąc pod uwagę cel art. 83 ust. 4 – że nie można przyjąć, iż obejmuje ono wybór prawa właściwego z mocy tego przepisuOdmiennie, choć niejasno i bez uzasadnienia, tamże, s. 867.; to samo dotyczy rozrządzenia nieważnego co do formy.

5. Kwestie proceduralne

Rozdziały II i IV–VI Rozporządzenia dotyczą właściwości sądów i innych organów, uznawania i wykonywania orzeczeń i innych dokumentów oraz europejskiego poświadczenia spadkowego. Zastępują one – w zakresie w nich regulowanym – przepisy części czwartej ksiąg pierwszej i trzeciej oraz art. 1138 k.p.c., jak też postanowienia umów bilateralnych z państwami członkowskimi powołanych w pkt 1 powyżej.

Wymienione rozdziały stosuje się, zgodnie z art. 83 ust. 1, gdy spadkodawca zmarł od 17 sierpnia 2015 r. W szczególności europejskie poświadczenie spadkowe może dotyczyć tylko spadku po osobie zmarłej od tej daty, zaś art. 17 i 18, dotyczące powiązanych ze sobą postępowań, można stosować tylko w kontekście postępowań odnoszących się do spadków po takich osobach.

Zawarte w art. 5–8 odwołania do wyboru prawa dokonanego zgodnie z art. 22 należy rozumieć także jako dotyczące wyboru prawa dla dziedziczenia całości spadku ważnego zgodnie z art. 83 ust. 2 lub 4, skoro ten ostatni wybór ma skutki takie, jak wybór dokonany zgodnie z art. 22.