W artykule autor krytycznie ocenia orzecznictwo wykluczające istnienie zażalenia na postanowienia sądu drugiej instancji kończące formalnie postępowanie w sprawie, w tym o odrzuceniu skargi o wznowienie. W sytuacji kolizji postulatu stabilności prawomocnych orzeczeń z zasadą praworządności ta pierwsza powinna ustąpić drugiej. Zdaniem autora procedura, która z jednej strony przewiduje kontrolę mniej istotnych (ubocznych) orzeczeń formalnych sądu drugiej instancji, a z drugiej strony nie dopuszcza podobnej w zakresie ważniejszych postanowień, bo kończących postępowanie w sprawie, przeczy racjonalności i spójności całego systemu prawnego. Autor opowiada się za dopuszczalnością per analogiam zażalenia dewolutywnego (do Sądu Najwyższego) na postanowienie sądu drugiej instancji o odrzuceniu skargi o wznowienie postępowania w sprawach tzw. kasacyjnych, a w pozostałych do innego składu sądu drugiej instancji. De lege ferenda postuluje przywrócenie uchylonego art. 394¹ § 2 Kodeksu postępowania cywilnego Ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2022 r. poz. 2687 ze zm.), dalej k.p.c. w niezmienionym brzmieniu, względnie modyfikację art. 394² § 1¹ k.p.c., inaczej niż przyjęto to w uchwalonej 26.01.2023 r. przez Sejm nowelizacji porządkującej przepisy Kodeksu postępowania cywilnego (tzw. Lex Kaczyński) Zob. art. 1 pkt 51 ustawy z 26.01.2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, http://orka.sejm.gov.pl (dostęp 4.02.2023 r.). Ustawa ta została przesłana do dalszych prac w Senacie – zob. druk nr 909 Senatu RP X kadencji. przewidującej w tym przypadku jedynie zażalenie poziome.

W wielu incydentalnych i pomocniczych kwestiach ustawodawca w art. 394² § 1¹ Kodeksu postępowania cywilnego wyraźnie dopuścił możliwość zaskarżania postanowień wydanych po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji. Wciąż jednak spory w orzecznictwie wywołuje problematyka zaskarżania znacznie ważniejszych postanowień sądu odwoławczego, bo „kończących postępowanie w sprawie”. Szczególnie interesująca jest kwestia dotycząca dopuszczalności zażalenia na wydane po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji postanowienie o odrzuceniu skargi o wznowienie postępowania. Inspiracją do podjęcia tej tematyki stała się uchwała SN z 7.10.2021 r. Uchwała SN z 7.10.2021 r. (III CZP 53/20), OSNC 2022/4, poz. 36. , w której na gruncie obowiązujących od 2019 r. przepisów stwierdzono, że „na postanowienie sądu drugiej instancji odrzucające skargę o wznowienie postępowania nie przysługuje zażalenie”, tym bardziej że skarga o wznowienie, obok skargi kasacyjnej, jest najczęściej składanym nadzwyczajnym środkiem wzruszania prawomocnych, a jednocześnie rażąco wadliwych orzeczeń. Z tym stanowiskiem SN nie sposób się zgodzić, co będzie przedmiotem dalszych rozważań.

Ustawą z 4.07.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw Dz.U. z 2019 r. poz. 1469. Ustawa ta weszła w życie 7.11.2019 r. (art. 17). został uchylony dotychczasowy przepis art. 394¹ § 2 k.p.c. przewidujący zaskarżalność do SN m.in. postanowień sądu drugiej instancji kończących postępowanie w sprawie (w sprawach kasacyjnych). W art. 394² § 1 i § 1¹ k.p.c. w nowym brzmieniu enumeratywnie wskazano przedmiot postanowień sądu drugiej instancji zaskarżalnych zażaleniem do innego składu tego samego sądu, nie przewidując jednak wprost w tym katalogu postanowienia w przedmiocie odrzucenia skargi o wznowienie postępowania. W związku z tym pojawiły się wątpliwości, czy de lege lata w związku z istnieniem zamkniętego katalogu postanowień zaskarżalnych zażaleniem do SN (art. 394¹ k.p.c.) Zob. System prawa procesowego cywilnego, t. 3, cz. 1, Środki zaskarżenia, red. J. Gudowski, s. 401–403 oraz postanowienie SN z 6.11.2020 r. (I CZ 54/20), LEX nr 3076389. i zażaleniem poziomym postanowienie sądu drugiej instancji o odrzucenie skargi wznowieniowej jest zaskarżalne, a jeśli tak, to jakim środkiem zaskarżenia.

1. Zaskarżalność postanowień sądu drugiej instancji w ujęciu historycznym

W okresie międzywojennym obowiązywała odwrotna do dzisiejszej zasada procesowa, a mianowicie że wszelkie postanowienia tak sądu grodzkiego, jak i sądu okręgowego były zaskarżalne, o ile kodeks nie stanowił odmiennie (art. 419 § 1 i art. 423 k.p.c. z 29.11.1930 r. w wersji obowiązującej od 1.01.1933 r. Zob. Dz.U. z 1932 r. nr 112 poz. 934. ). W PRL-u ustawodawca, wprowadzając za wzorem radzieckim dwuinstancyjny system rewizyjny, odwrócił tę zasadę i najpierw ustawą z 20.07.1950 r. o zmianie przepisów postępowania w sprawach cywilnych Dz.U. nr 38 poz. 349. , a następnie w kodeksie z 1964 r. przyjął, że postanowienia są zaskarżalne zażaleniem, tylko o ile ustawa tak stanowi. Zażalenie zostało wtedy ukształtowane jako zwykły, dewolutywny i suspensywny środek odwoławczy od postanowień sądu pierwszej instancji. Zasadniczo wyłączono wtedy możliwość skarżenia postanowień wydanych przez sąd odwoławczy.

Możliwość zaskarżania do SN postanowień sądu drugiej instancji, początkowo tylko o odrzuceniu kasacji (tak jak czynił to wcześniej art. 429 § 2 k.p.c. z 1930 r.), wprowadzono ponownie już po transformacji ustrojowej z dniem 1.07.1996 r. Ustawą z 1.03.1996 r. o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego, rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej – Prawo upadłościowe i Prawo o postępowaniu układowym, Kodeksu postępowania administracyjnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 1996 r. nr 43 poz. 189). Wiązało się to z przywróceniem kasacji jako trzeciej instancji i środka odwoławczego od drugoinstancyjnych orzeczeń merytorycznych (w niektórych ważniejszych sprawach). Zaskarżalność postanowień sądu drugiej instancji odrzucających skargę o wznowienie postępowania przywrócono z dniem 1.07.2000 r. poprzez nadanie nowego brzmienia art. 393¹⁸ k.p.c., który dopuszczał zażalenia na postanowienia wydane przez sąd drugiej instancji kończące postępowanie w sprawie, z tym że wyłącznie w sprawach, w których przysługuje kasacja Zob. art. 1 pkt 34 ustawy z 24.05.2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. nr 48 poz. 554). .

Kolejna znacząca zmiana przepisów procedury w tym zakresie nastąpiła w 2005 r., gdy art. 393¹⁸ k.p.c. został zastąpiony przez art. 394¹ k.p.c. Brzmienie tego przepisu ustalił art. 1 pkt 12 ustawy z 22.12.2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 2005 r. nr 13 poz. 98). W uzasadnieniu projektu ustawy nowelizującej wskazano wtedy, że dotychczasowy art. 393¹⁸ k.p.c. był „wadliwie umiejscowiony” w rozdziale o kasacji, podczas gdy postępowanie zażaleniowe (także przed SN) powinno być w całości uregulowane wśród przepisów o zażaleniu. Powyższą zmianę uzasadniano więc wyłącznie formalną potrzebą zachowania właściwej systematyki kodeksu Druk nr 2696 Sejmu IV kadencji, uzasadnienie projektu ustawy, pkt 3, s. 4, https://orka.sejm.gov.pl (dostęp: 4.02.2023 r.). . Ostatecznie art. 394 k.p.c. wyczerpująco regulował zaskarżalność postanowień sądu pierwszej instancji, a wprowadzony nowy art. 394¹ k.p.c. odnosił się wyłącznie do postanowień sądu drugiej instancji.

Na gruncie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego w brzmieniu obowiązującym od 2000 r. do 7.11.2019 r. nie było żadnych wątpliwości, że zażalenie na odrzucenie skargi o wznowienie przysługiwało do SN, także w sytuacji, gdy postanowienie w tym przedmiocie wydał sąd drugiej instancji. Wynikało to wprost z art. 394¹ § 2 k.p.c., który umożliwiał zaskarżenie zażaleniem dewolutywnym do SN postanowień sądu drugiej instancji kończących postępowanie w sprawie, o ile tylko dotyczyło to spraw tzw. kasacyjnych (art. 398² § 1 k.p.c.), z wyjątkiem postanowień określonych w art. 398¹ k.p.c., a także tych wydanych w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji. Postanowienie takie powszechnie kwalifikowane było jako orzeczenie kończące postępowanie w sprawie Zob. postanowienia SN: z 19.03.2002 r. (II CZ 166/01), LEX nr 55111 i z 30.10.2002 r. (II CZ 111/02), LEX nr 77038 oraz M. Manowska, Etapy badania skargi o wznowienie postępowania (wybrane zagadnienia), „Przegląd Sądowy” 2004/11–12, s. 56 i n. .

Kolejne nowelizacje procedury w okresie po wejściu w życie nowej Konstytucji RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.04.1997 r. (Dz.U. nr 78, poz. 483 ze zm.). zmierzały zasadniczo do poszerzania katalogu zaskarżalnych zażaleniem postanowień sądu drugiej instancji. Ustawą z 19.03.2009 r. katalog takich postanowień rozszerzono odnośnie do kosztów procesu, które nie były przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji, przy czym później (ze skutkiem od 3.05.2012 r.) postanowienia te stały się przedmiotem zażalenia poziomego Zob. ustawa z 16.09.2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 233 poz. 1381). . Ustawą z 28.04.2011 r. Dz.U. nr 138 poz. 806. Przepis ten wszedł w życie 20.07.2011 r. przy okazji wprowadzenia do polskiej procedury zażalenia poziomego (stanowiącego wyjątek od klasycznego zażalenia dewolutywnego) dodany został art. 394² § 2 k.p.c. Przepis ten został dodany przez art. 1 pkt 2 ustawy z 28.04.2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. nr 138 poz. 806). przewidujący zażalenie do innego składu sądu tej samej instancji na postanowienia sądu drugiej instancji w sprawach mniej ważnych, wręcz incydentalnych, a dotyczących np. oddalenia wniosku o wyłączenie sędziego, zwrotu kosztów procesu, skazania na grzywnę świadka, biegłego, strony, jej pełnomocnika oraz osoby trzeciej, zarządzenia przymusowego sprowadzenia i aresztowania świadka, odmowy zwolnienia świadka i biegłego od grzywny i świadka od przymusowego sprowadzenia. Ustawodawca, rozbudowując system i zakres przedmiotowy zażaleń poziomych (równoległych) Druk nr 4332 Sejmu VI kadencji – uzasadnienie projektu ustawy, pkt V.2, s. 22–23, https://orka.sejm.gov.pl (dostęp: 4.02.2023 r.). , zrezygnował wtedy w znacznej części z ich dewolutywności, zasadniczo nie ograniczając zakresu zaskarżalności zażaleniem.

Projektodawcy ustawy z lipca 2019 r., ograniczając katalog postanowień sądu odwoławczego zaskarżalnych zażaleniem do SN, nie wyjaśnili, czy ich zamiarem było zniesienie możliwości zaskarżania postanowień kończących postępowanie w sprawie wydanych przez sąd odwoławczy, czy też objęcie ich zażaleniem poziomym. Uzasadnienie projektu ustawy jest w tym zakresie wyjątkowo lakoniczne. Poza sformułowaniem, że „art. 394¹ § 2 staje się zbędny i podlega uchyleniu” Zob. druk nr 3137 Sejmu VIII kadencji, pkt IV.27b, s. 88. , brak jakiegokolwiek szerszego wyjaśniania skutków tej derogacji. Poza wyraźnie sygnalizowaną chęcią ograniczenia dewolutywności zażaleń nie ma w uzasadnieniu noweli jakichkolwiek argumentów merytorycznych za zredukowaniem zaskarżalności postanowień kończących postępowanie w sprawie. Ustawodawca wprowadził jako zasadę zaskarżanie orzeczeń wpadkowych zażaleniem poziomym, przy czym w równej mierze dotyczy to orzeczeń sądów obu instancji. Jak bowiem stwierdzono: „Ten sam model (zażaleń poziomych – przyp. JF) należy zastosować w postępowaniu odwoławczym – ograniczając, tak jak do tej pory, katalog postanowień podlegających zaskarżeniu, który należy uzupełnić o postanowienie o odrzuceniu apelacji. Odpowiednią regulację zawiera proj. art. 394²”. Z wypowiedzi tej zdaje się wynikać, że zamiarem projektodawcy noweli było jedynie zastąpienie klasycznego zażalenia dewolutywnego innym jego rodzajem, tj. zażaleniem równoległym, i raczej poszerzenie katalogu orzeczeń objętych zaskarżalnością, a nie jego ograniczenie. Ustawodawca wyraził w ten sposób przekonanie, że nowy przepis art. 394² k.p.c. przedmiotowo pokrywa swym zakresem dotychczasową regulację zawartą w art. 394¹ § 2 k.p.c., a więc obejmuje także postanowienia sądu drugiej instancji kończące postępowanie w sprawie, o ile dotyczą spraw kasacyjnych. Z uzasadnienia projektu ustawy wynika, że „omawiana zmiana polega wyłącznie na zmianie trybu zaskarżenia i sądu właściwego do rozpoznania zażalenia, przy niezmienionym przedmiocie orzeczeń, od których zażalenie to przysługuje” Por. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 21.05.2020 r. (I ACa 541/19), niepubl., pkt 6 uzasadnienia. .

2. Konstytucyjne pojęcie „sprawy” a kwestia „dwuinstancyjności postępowania sądowego”

Ponieważ SN w omawianej uchwale III CZP 53/20 odwołał się do stanowiska TK prezentowanego w sprawie SK 2/09 Wyrok TK z 12.01.2010 r. (SK 2/09), OTK-A 2010/1, poz. 1. o braku konstytucyjnej gwarancji prawa do środków nadzwyczajnych, toteż wyjaśnić należy, że konstytucyjne pojęcie „sprawy” ma charakter autonomiczny i nie może być objaśniane poprzez podobne pojęcia funkcjonujące na gruncie poszczególnych ustaw procesowych. Przez „sprawę” w rozumieniu art. 45 Konstytucji należy więc rozumieć „określone zadanie sądu polegające na prawnej kwalifikacji konkretnego stanu faktycznego w celu wydania indywidualnej normy rozstrzygającej o prawach lub obowiązkach określonego podmiotu (adresata)” M. Michalska-Marciniak, Zaskarżalność postanowień w przedmiocie kosztów procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji. Glosa do wyroku TK z 9.02.2010 r. (SK 10/09), „Polski Proces Cywilny” 2011/3, s. 173 i wskazany tam wyrok TK z 27.05.2008 r. (SK 57/06), OTK-A 2008/4, poz. 63. . Pojęcie to jest paralelne z pojęciem „sporu o prawo”, które stanowi jądro wymiaru sprawiedliwości Wyrok TK z 13.03.2012 r. (P 39/10), OTK-A 2012/3, poz. 36. . Z tego powodu przewidzianego w art. 176 Konstytucji wymagania dwuinstancyjności ustrojodawca nie łączy z terminem „sprawa”, lecz z pojęciem „postępowanie sądowe”. Według niektórych przedstawicieli doktryny nie oznacza to, że „prawo do sądu” dotyczące rozpatrzenia konkretnej „sprawy” (art. 45 Konstytucji) należy łączyć z wymogiem dwuinstancyjności „postępowania sądowego” (art. 176 ust. 1 Konstytucji) M. Michalska-Marciniak, Zaskarżalność..., s. 174 i wskazana tam w przypisie nr 24 literatura. . W cytowanym wyroku TK z 12.01.2010 r. (SK 2/09) wyjaśniono, że „postępowanie sądowe z art. 176 ust. 1 Konstytucji oznacza postępowanie, w którym dochodzi do wydania merytorycznego orzeczenia co do istoty sprawy”. Zasada ta odnosi się nie tylko do głównego przedmiotu postępowania sądowego, lecz może obejmować także te kwestie wpadkowe, w odniesieniu do których sąd orzeka o prawach i obowiązkach określonego podmiotu, jeżeli dotyczą praw lub obowiązków danego podmiotu Por. wyroki TK: z 3.07.2002 r. (SK 31/01), OTK-A 2002/4, poz. 49; z 27.03.2007 r. (SK 3/05), OTK-A 2007/3, poz. 32 oraz z 31 marca 2009 r. (SK 19/08), OTK-A 2009/3, poz. 29. , na przykład odnośnie do ukarania karą porządkową Por. cyt. powyżej wyrok TK z 3.07.2002 r. (SK 31/01), OTK-A 2012/3, poz. 26. .

Artykuł 176 ust. 1 jest przepisem gwarancyjnym (podobnie jak art. 78 Konstytucji). Konkretyzuje treść prawa jednostki do zaskarżenia orzeczenia sądu w ramach postępowania sądowego i stanowi jeden z istotnych elementów wyznaczających treść gwarantowanego art. 45 ust. 1 Konstytucji prawa do sądu. O ile jednak „art. 78 gwarantuje generalne prawo do zaskarżania rozstrzygnięć wydawanych w pierwszej instancji we wszystkich postępowaniach prowadzonych przez organy władzy państwowej, o tyle art. 176 ust. 1 formułuje zasadę dwuinstancyjnego postępowania sądowego obowiązującą w sprawach rozpoznawanych od początku do końca przez sądy” Wyrok TK z 12.09.2006 r. (SK 21/05), OTK-A 2006/8, poz. 103. . Gwarancja proceduralnej kontroli postępowania sądowego służyć ma zapobieganiu często występującym w praktyce pomyłkom sądowym i arbitralności rozstrzygnięć sądowych Por. wyrok TK z 12.06.2002 r. (P 13/01), OTK-A 2002/4, poz. 42. . Mimo to SN w uchwale III CZP 53/20 uznał, że na postanowienie sądu drugiej instancji o odrzuceniu skargi, które niewątpliwie orzeka o prawach konkretnego podmiotu, nie przysługuje żaden środek zaskarżenia, w tym także zażalenie poziome.

W przywołanym powyżej wyroku z 12.09.2006 r. (SK 21/05) Trybunał podkreślił, że „konstytucyjne standardy prawa do sądu wyznaczone przez art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji dotyczą zarówno postępowania przed sądem pierwszej, jak i drugiej instancji, ale regulacje dotyczące postępowania sądowego w drugiej instancji muszą uwzględniać specyfikę tego postępowania. Konstytucyjna zasada dwuinstancyjności postępowania sądowego zakłada w szczególności: 1) dostęp do sądu drugiej instancji, a co za tym idzie – przyznanie stronom odpowiednich środków zaskarżenia; 2) powierzenie rozpoznania sprawy w drugiej instancji – co do zasady – sądowi wyższego szczebla, a w konsekwencji nadanie środkowi zaskarżenia charakteru dewolutywnego; 3) odpowiednie ukształtowanie procedury przed sądem drugiej instancji, tak aby sąd ten mógł wszechstronnie zbadać rozpoznawaną sprawę i wydać rozstrzygnięcie merytoryczne” Por. wyrok TK z 31.03.2009 r. (SK 19/08), OTK-A 2009/3, poz. 29. .

Zasada dwuinstancyjności nie wymaga, aby w każdej kwestii wpadkowej, niemającej charakteru odrębnej „sprawy” w rozumieniu Konstytucji, przysługiwał dewolutywny środek zaskarżenia do sądu wyższego instancyjnie. Skoro jednak istnieje domniemanie dwuinstancyjności (i dewolutywności środka zaskarżenia), to konsekwentnie wszelkie wyjątki od tej zasady, a więc dotyczące zażaleń poziomych, powinny wynikać wprost z przepisów ustawy i być wykładane ściśle. W tym kierunku idzie uchwalona 26.01.2023 r. zmiana art. 394 k.p.c., polegająca na dodaniu § 4 o brzmieniu: „Jeżeli przepis szczególny przewiduje, że stronie przysługuje zażalenie na postanowienie sądu, ale nie określa, jaki sąd ma je rozpoznać, zażalenie rozpoznaje sąd drugiej instancji” Zob. art. 1 pkt 48c ustawy z 26.01.2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, http://orka.sej.gov.pl (dostęp 4.02.2023 r.). . Istotne znaczenie dla konstytucyjnej oceny zaskarżalności postanowień sądu drugiej instancji, zwłaszcza tych „kończących postępowanie w sprawie”, ma zatem ustalenie, czy postanowienie takie zapadłe w toku postępowania dotyczy „sprawy” w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji, albowiem wtedy, zgodnie z orzecznictwem trybunalskim, aktualizuje się konieczność zapewnienia weryfikacji takiego orzeczenia (najlepiej instancyjnej) zgodnie z wymogami przewidzianymi przez art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji. Dewolutywny model zażalenia zapewnia bowiem wyższy standard kontroli odwoławczej Por. uchwała SN z 1.07.2021 r. (III CZP 36/20), OSNC 2021/11, poz. 74 i postanowienie SN z 21.01.2022 r. (III CZP 10/22), OSNC 2022/6, poz. 63. . Dostrzegając wskazywaną w orzecznictwie różnicę między „instancyjnością postępowania sądowego” a „zaskarżalnością orzeczeń”, a w szczególności że zaskarżenie nie musi wiązać się z dewolutywnością środka zaskarżenia i rozpoznaniem go przez sąd wyższej instancji, można dojść do wniosku, że kontrolą instancyjną powinny być objęte rozstrzygnięcia „w sprawie” jako pewnej całości, w tym zwłaszcza „kończące postępowanie w sprawie”, natomiast kwestie „służebne” wobec głównego postępowania merytorycznego, uboczne i incydentalne mogą być poddane kontroli poziomej sprawowanej przez inny skład tego samego sądu, z zastrzeżeniem jednak, że z praktycznego punktu widzenia zażalenia poziome wciąż stanowią swego rodzaju iluzję realnej kontroli ich legalności, o czym ustawodawca powinien pamiętać, przygotowując kolejne nowelizacje procedury cywilnej. Powinny też być traktowane przez ustawodawcę jako wyjątek od zażaleń klasycznych. W żadnym razie szybkość postępowania nie może niweczyć prawa strony do sprawiedliwego rozstrzygnięcia sprawy.

3. Postanowienia kończące i niekończące postępowanie w sprawie

Kodeks postępowania cywilnego odrębnie traktuje „postanowienia kończące postępowanie w sprawie” od będących ich przeciwieństwem „postanowień niekończących postępowania”. Te drugie, rozstrzygające wyłącznie zagadnienia uboczne (incydentalne, wpadkowe), mogą być uchylane i zmieniane wskutek zmiany okoliczności sprawy, chociażby były prawomocne (art. 359 § 1 k.p.c.). Dotychczasowa konstrukcja dopuszczalności zażaleń wyraźnie wyróżniała „postanowienia kończące postępowanie w sprawie” od innych postanowień o charakterze formalnym wydawanych w sprawach mniej istotnych, których zaskarżalność uzależniona była od wyraźnego wskazania w ustawie. Ze względu na szczególną wagę tych pierwszych były one zaskarżalne zasadniczo w każdym przypadku i w obu instancjach (zob. art. 394 § 1 k.p.c. oraz art. 394¹ § 2 k.p.c. w brzmieniu sprzed 7.11.2019 r.), z tym że w przypadku postanowień drugiej instancji tylko w sprawach tzw. kasacyjnych. Zresztą w doktrynie podkreśla się, że tego typu orzeczenia powinny być bezwzględnie objęte zaskarżalnością T. Zembrzuski, Dopuszczalność zażalenia (w:) System prawa procesowego cywilnego, t. 3, cz. 1, Środki zaskarżenia, red. T. Ereciński, J. Gudowski, Warszawa 2013, s. 406 oraz cytowana przez niego literatura. . Podobne stanowisko wyrażono w orzecznictwie Por. postanowienie SN z 21.01.2022 r. (III CZP 10/22). .

Przez postanowienia kończące sprawę (w znaczeniu materialnoprawnym T. Zembrzuski, Dopuszczalność..., s. 407. ) należy rozumieć postanowienia, które kończą całe postępowanie lub definitywnie zamykają drogę do wydania wyroku (orzeczenia merytorycznego) T. Zembrzuski, Dopuszczalność..., s. 407 oraz R. Obrębski, Pojęcie postanowień kończących postępowanie w sprawach cywilnych, „Przegląd Sądowy” 1999/11–12, s. 124. . W związku z tym w orzecznictwie wyjaśniono, że zażaleniem do SN zaskarżalne były przykładowo następujące postanowienia sądu drugiej instancji: odrzucające wniosek strony o doręczenie odpisu wyroku z uzasadnieniem w celu wniesienia skargi kasacyjnej Postanowienie SN z 15.12.2005 r. (I PZ 22/05), OSNP 2006/21–22, poz. 330; postanowienie SN z 17.07.2003 r. (II UZ 36/03), OSNP 2004/10, poz. 178. , postanowienie odrzucające zażalenie na postanowienia o odrzuceniu skargi kasacyjnej Postanowienie SN z 7.12.2017 r. (V CZ 84/17), LEX nr 2435684. , postanowienie umarzające postępowanie apelacyjne Postanowienie SN z 18.04.2018 r. (IV CZ 17/18), LEX nr 2498015. , postanowienie oddalające zażalenie na zarządzenie o zwrocie odwołania, w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych Postanowienie SN z 16.02.2017 r. (II UZ 78/16), LEX nr 2255427. , postanowienie o odmowie uzupełnienia orzeczenia zapadłego w przedmiocie rozpoznania apelacji Postanowienie SN z 25.02.2016 r. (III CZP 5/16), LEX nr 1994369. , odrzucające zażalenie wniesione na postanowienie sądu pierwszej instancji kończące postępowanie w sprawie Postanowienie SN z 11.08.2015 r. (III SZ 4/15), LEX nr 2121032. , a także o odrzuceniu apelacji Postanowienie SN z 18.04.2001 r. (III CZ 10/01), LEX nr 52569 i z 23.05.2018 r. (I CSK 34/18), LEX nr 2508115. , o umorzeniu postępowania apelacyjnego Por. postanowienie SN z 8.03.2013 r. (III CZ 12/13), LEX nr 1331313; postanowienie SN z 25.09.2014 r. (II CZ 45/14), LEX nr 1532736. , o odmowie sporządzenia i doręczenia uzasadnienia wyroku Por. postanowienie SN z 7.03.2013 r. (II CZ 194/12), LEX nr 1314409; postanowienie SN z 30.10.2013 r. (V CZ 48/13), LEX nr 1403918; postanowienie SN z 8.10.2020 r. (I CZ 51/20), LEX nr 3066680. lub o odmowie uzupełnienia wyroku Por. postanowienie SN z 25.02.2016 r. (III CZ 5/16), LEX nr 1994369; postanowienie SN z 21.03.2019 r. (II CZ 113/18), LEX nr 2642159. . Wcześniej SN kilkakrotnie wypowiedział się za dopuszczalnością zaskarżenia takim zażaleniem także postanowień o odrzuceniu skargi o wznowienie postępowania Por. postanowienie SN z 14.11.2006 r. (II CZ 85/06), LEX nr 738103; postanowienie SN z 20.06.2008 r. (IV CZ 36/08), LEX nr 637707; postanowienie SN z 8.09.2010 r. (III PZ 6/10), OSNP 2012/1–2, poz. 12, dotyczyło to jednak stanu prawnego sprzed 7.11.2019 r. . Zapewnienie SN kontroli nad prawidłowością niemerytorycznego zakończenia postępowania w tych sprawach, w których orzeczenie merytoryczne sądu drugiej instancji podlegałoby kontroli kasacyjnej, stanowiło ratio legis art. 394¹ § 2 k.p.c.

Trybunał Konstytucyjny kilkakrotnie wypowiedział się odnośnie do trybu odwoławczego od postanowień sądu drugiej instancji, co związane było z wejściem w życie art. 176 ust. 1 Konstytucji (19.10.1997 r.) stanowiącego gwarancję prawa do sądu Por. wyrok TK z 27.03.2007 r. (SK 3/05), OTK-A 2007/3, poz. 32 (dot. kosztów procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji); wyrok TK z 31.03.2009 r. (SK 19/08), OTK-A 2009/3, poz. 29 (dot. odmowy zwolnienia od kosztów sądowych); wyrok TK z 12.01.2010 r. (SK 2/09) (dot. odrzucenia skargi o wznowienie w sprawach niekasacyjnych), OTK-A 2010/1, poz. 1; wyrok TK z 9.02.2010 r. (SK 10/09), OTK-A 2010/2 poz. 10 (dot. kosztów procesu); wyrok TK z 2.06.2010 r. (SK 38/09), OTK-A 2010/5, poz. 46 (dot. oddalenia wniosku o wyłączenie sędziego); wyrok TK z 30.10.2012 r. (SK 20/11), OTK-A 2012/9, poz. 110 (dot. kosztów nieopłaconej pomocy prawnej świadczonej z urzędu). . Przepisem tym wprowadzono zasadę dwuinstancyjności „postępowania sądowego”. Tym samym wzmocniono zasadę kontroli instancyjnej jako pewnego minimum gwarancji procesowych. W jednej z pierwszych spraw tego typu TK uznał, że art. 393¹⁸ § 2 k.p.c. (poprzednik art. 394¹ § 2 k.p.c.) jest niezgodny z art. 78 i 176 Konstytucji w zakresie, w jakim uniemożliwia zaskarżenie postanowienia w przedmiocie kosztów procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd drugiej instancji Wyrok TK z 27.03.2007 r. (SK 3/05), OTK-A 2007/3, poz. 32. , a w kolejnym wyroku, z 9.02.2010 r. (SK 10/09) OTK-A 2010/2, poz. 10. , powtórzył tę samą argumentację, odnosząc ją wprost do art. 394¹ § 2 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym do 21.05.2009 r., z tym dodatkiem, że przepis ten uznał za niezgodny także z art. 45 ust. 1 w zw. z art. 32 Konstytucji. Efektem wykonania pierwszego z tych wyroków TK, tj. z 27.03.2007 r. (SK 3/05), było wprowadzenie ustawą z 19.03.2009 r. zaskarżalności do SN postanowień co do kosztów procesu, które nie były przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji.

Pod wpływem dalszego rozwoju orzecznictwa oraz w wykonaniu m.in. wyroku TK z 2.06.2010 r. (SK 38/09) OTK-A 2010/5, poz. 46. ustawodawca ustawą z 28.04.2011 r. Ustawa z 28.04.2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. nr 138 poz. 806). wprowadził zażalenia poziome, a przy tej okazji nowy art. 394² § 1¹ k.p.c. w jego obecnym brzmieniu, przewidujący zażalenie do innego składu sądu drugiej instancji w sprawach incydentalnych. W piśmiennictwie słusznie zwraca się wciąż uwagę na ułomność kontroli poziomej, która to instytucja nie uwzględnia zjawiska oportunizmu sędziowskiego Zob. P. Paduszyński, Zagubiona w reformach. Sprawiedliwości ani nie widać, ani się o niej nie mówi, „Rzeczpospolita” z 19.07.2022 r. , relacji koleżeńskich wewnątrz wydziału danego sądu, co niekiedy powoduje, że szanse uwzględnienia mniej oczywistych zażaleń poziomych stają się wręcz iluzoryczne. Zauważył to zresztą SN w przywołanej wcześniej uchwale z 1.07.2021 r. (III CZP 36/20), stwierdzając, że „brak dewolutywności rzutuje na gwarancyjność środka zaskarżenia (...) i może wpływać na zaufanie do jego funkcjonowania w odbiorze społecznym”. Z praktyki ostatnich lat wynika, że zażalenia te są uwzględniane znacznie rzadziej, niż miało to miejsce, gdy były one przedmiotem klasycznych zażaleń o charakterze dewolutywnym. Interesujące w tym zakresie mogą okazać się wyniki badań uwzględniające procentowy udział uwzględnionych zażaleń w zależności od tego, który sąd je rozpatrywał, tej samej czy wyższej instancji. Dlatego też należy negatywnie ocenić propozycję Sejmu w tym zakresie zawartą we wspomnianej noweli z 26.01.2023 r.

4. Kazus dotyczący nieważności postępowania wznowieniowego

W ramach rozważań nad dopuszczalnością zażaleń na postanowienia sądu drugiej instancji warto posłużyć się następującym kazusem. Sąd drugiej instancji postanowieniem wydanym na posiedzeniu niejawnym w składzie jednego sędziego odrzuca a limine skargę o wznowienie postępowania opartą na zarzucie z art. 401 pkt 1 k.p.c., a mianowicie że w sprawie głównej orzekał sędzia wyłączony z mocy ustawy. Sędzią orzekającym w przedmiocie dopuszczalności skargi wznowieniowej jest ten sam sędzia, który wcześniej w sprawie zakończonej prawomocnym wyrokiem orzekał merytorycznie w drugiej instancji, pełniąc przy tym funkcję sędziego sprawozdawcy. Oczywiste jest, że sędzia ten, zgodnie z art. 413 w zw. z art. 48 § 3 k.p.c., wyłączony jest z mocy ustawy (iudex inhabilis) od orzekania w przedmiocie skargi wznowieniowej, a mimo to odrzucając skargę, nie dopuścił on do merytorycznego jej rozpoznania przez sąd w innym składzie.

Powstaje zatem pytanie, czy, a jeśli tak, to jakie środki zaskarżenia przysługują stronie wnoszącej tak oczywistą skargę wznowieniową, w sytuacji gdy skarga taka zostaje formalnie odrzucona w warunkach nieważności postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c., gdyż w jej rozpoznaniu brał udział sędzia wyłączony z mocy ustawy). Podstawy skarg o wznowienie mogą być różne, np. uzyskanie wyroku w wyniku przestępstwa czy też późniejsze wykrycie prawomocnego wyroku dotyczącego tego samego stosunku prawnego (art. 403 § 1 pkt 2 i art. 403 § 2 k.p.c.). Mimo to, wskutek występującego w praktyce oportunizmu sędziowskiego, okazać się może, że strona pozbawiona zostanie przysługującego jej uprawnienia do weryfikacji zgodności z prawem rażąco wadliwego orzeczenia jedynie z powodu niezaskarżalności takiego orzeczenia.

Sytuacja strony pokrzywdzonej jest tym gorsza, że w okresie obowiązywania regulacji pandemicznych postanowienia takie zapadają jednoosobowo (art. 367 § 3 zd. drugie k.p.c.), a nie w składzie trzech sędziów zawodowych, jak było to do 7.11.2019 r. Nie dysponuję w tym względzie miarodajną statystyką, ale z obserwacji praktyki sądowej można wnosić, że skargi o wznowienie postępowania częściej dotyczą spraw zakończonych prawomocnym orzeczeniem sądu drugiej niż pierwszej instancji. Skarżącymi wznowieniowo zazwyczaj są strony niezadowolone z prawomocnego rozstrzygnięcia, które starały się w ramach postępowania zwykłego wykorzystać wszystkie zwyczajne środki odwoławcze. Dodatkowo sąd odrzucający skargę może odmówić sporządzenia pisemnego uzasadnienia rozstrzygnięcia, skoro zgodnie z art. 357 § 2¹ k.p.c. „postanowienie wydane na posiedzeniu niejawnym sąd uzasadnia tylko wtedy, gdy podlega ono zaskarżeniu i tylko na żądanie strony zgłoszone w terminie tygodnia od dnia doręczenia postanowienia”. W tym przypadku nie znajdzie zastosowania art. 397 § 2 k.p.c., na podstawie którego „w postępowaniu toczącym się na skutek zażalenia sąd uzasadnia z urzędu postanowienie kończące to postępowanie”, gdyż przepis ten dotyczy jedynie postanowień wydanych na skutek rozpoznania skutecznie wniesionego zażalenia.

5. Orzekanie przez sąd drugiej instancji w przedmiocie dopuszczalności skargi wznowieniowej

Podstawą wznowienia postępowania mogą być jedynie szczególnie ważne względy. Skarga musi być uzasadniona albo enumeratywnie wskazanymi w art. 401 i 401¹ k.p.c. przyczynami nieważności postępowania, albo określonymi w art. 403 § 1 k.p.c. przyczynami restytucyjnymi i w tych wypadkach nie ma znaczenia, czy wskazane jako podstawa wniosku naruszenie prawa miało lub mogło mieć wpływ na treść orzeczenia. Jedynie w przypadku tzw. nowości określonych w art. 403 § 2 i § 4 k.p.c. istotne jest, by miały one wpływ na ostateczny wynik sprawy.

Jeżeli postanowienie odrzucające skargę wznowieniową zostało wydane przez sąd pierwszej instancji, to jako postanowienie kończące postępowanie w sprawie zaskarżalne jest zwykłym zażaleniem o charakterze dewolutywnym i suspensywnym do sądu drugiej instancji (art. 394 § 1 in principio k.p.c.). Natomiast jeżeli sąd drugiej instancji (okręgowy lub apelacyjny) jako właściwy na podstawie art. 405 zd. pierwsze in fine k.p.c. orzeka w tym samym przedmiocie, to pozycja wnoszącego skargę jest zgoła inna i znacznie gorsza. Mimo że orzeczenie to należy uznać za pierwsze w odrębnej sprawie wznowieniowej TK w cytowanym już wyroku z 27.03.2007 r. (SK 3/05), inaczej niż w innych swych judykatach, stwierdził, że w zakresie orzekania o kosztach procesu za sąd pierwszej instancji w rozumieniu art. 78 zd. 1 Konstytucji należy uznać ten sąd, który orzekał o zwrocie kosztów procesu w danym zakresie po raz pierwszy, mimo że „formalnie (ustrojowo)” mógł to być sąd drugiej instancji. , to jednak traktowane jest ono jako wydane przez sąd odwoławczy, a z kolei sąd „wyższej instancji” zawsze orzeka jako sąd drugiej instancji niezależnie od tego, czy sprawę rozpoznaje po raz pierwszy Por. postanowienie SN z 22.07.1999 r. (I PKN 312/99), „Monitor Prawniczy” 2000/3, s. 135; podobnie zob. M. Manowska, Wznowienie postępowania w procesie cywilnym, Warszawa 2008, s. 228; T. Zembrzuski, Zaskarżanie orzeczeń incydentalnych wydanych po raz pierwszy w toku instancji (uwagi na tle wyroku Trybunału Konstytucyjnego), „Przegląd Sądowy” 2007/9, s. 23. . Warto przy tym mieć na uwadze, że w postępowaniu cywilnym występują sądy aż czterech rzędów: rejonowe, okręgowe, apelacyjne i Sąd Najwyższy, lecz zawsze jedynie dwóch instancji. Według TK za „orzeczenie materialnie pierwsze w sprawie” należy uznać orzeczenie wydane przez sąd po raz pierwszy, niezależnie od rzędu sądu, który je wydał M. Michalska-Marciniak, Zaskarżalność..., s. 172 , przy czym, co jest już mniej zrozumiałe, „żadne orzeczenie wydane przez sąd ustrojowo będący sądem drugiej instancji nie może zostać uznane za orzeczenie pierwszoinstancyjne, nawet jeżeli o danej kwestii rozstrzyga po raz pierwszy sąd drugiej instancji” M. Michalska-Marciniak, Zaskarżalność..., s. 175. Podobnie M. Romańska (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do zmian, red. T. Zembrzuski, Warszawa 2020, t. 1 i 2, uwaga nr 13 do art. 394. .

W orzecznictwie ukształtował się, moim zdaniem błędny, pogląd, że po wejściu w życie cytowanej ustawy z 4.07.2019 r. na postanowienie sądu drugiej instancji o odrzuceniu skargi o wznowienie postępowania zażalenie do SN nie przysługuje Por. postanowienia SN: z 27.05.2020 r. (III CZ 13/20), LEX nr 3029693; z 27.05.2020 r. (V CZ 17/20), LEX nr 3027531; z 30.09.2020 r. (I CZ 37/20), LEX nr 3068546; z 28.04.2021 r. (IV CZ 78/20), LEX nr 3220129; z 26.05.2021 r. (I CZ 20/21). LEX nr 3181544. . Stanowisko takie zajął ostatnio SN w cytowanej uchwale z 7.10.2021 r. (III CZP 53/20), w której negatywnie odniósł się do istnienia możliwości zaskarżenia takiego postanowienia również zażaleniem skierowanym do innego składu tego samego sądu. Uchwała ta wymaga nieco szerszego omówienia, a to z powodu podnoszonych w niej argumentów odrzucających możliwość zastosowania art. 394² § 1 lub § 1¹ k.p.c. per analogiam. Dostrzegając potrzebę zapewnienia stronom tożsamej ochrony prawnej w sprawach do siebie zbliżonych, SN uznał, że „przeciwko dopuszczalności zażalenia na postanowienia inne niż wskazane w ustawie” przemawia istnienie ryzyka dowolnego poszerzania przypadków dopuszczalności zażalenia i „zamknięty katalog postanowień zaskarżalnych zażaleniem jest rezultatem świadomego odejścia kodyfikatorów powojennych od rozwiązań przyjętych pierwotnie w Kodeksie postępowania cywilnego z 1930 r.”. Ponadto sąd ten twierdzi, że za zachowaniem „wyjątkowego charakteru przypadków zaskarżalności postanowień sądu drugiej instancji przemawiają względy systemowe i celowościowe wynikające z pozycji procesowej sądu drugiej instancji i dążenia do sprawności postępowania”, a także że katalog postanowień drugiej instancji zaskarżalnych zażaleniem nie jest spójny i kompletny w obrębie objętych nim kategorii, i dlatego korzystanie z wnioskowania per analogiam prowadziłoby do rozchwiania katalogu orzeczeń zaskarżalnych zażaleniem, tym bardziej gdyby dotyczyć to miało tak „licznej i niejednorodnej grupy postanowień, jakimi są postanowienia sądu drugiej instancji kończące postępowanie w sprawie”.

Rozważając odmienność orzeczenia o odrzuceniu apelacji i o odrzuceniu skargi o wznowienie, SN zwrócił uwagę, że co prawda oba postanowienia kończą postępowanie w sprawie, to pierwsze dotyczy wyroku nieprawomocnego, podczas gdy drugie jest środkiem nadzwyczajnym przysługującym od wyroku już prawomocnego i stanowi odstępstwo od zasady stabilności prawomocnych orzeczeń sądowych. Zdaniem SN odmienne potraktowanie obu sytuacji nie jest „dotknięte rażącą niespójnością ocen bądź brakiem racjonalności w stopniu, który uzasadniałby przełamanie wyników wykładni językowej, bądź sięgnięcie do analogii”. Wreszcie swoje rozważania kończy odwołaniem się do cytowanego już stanowiska TK z 2010 r., zgodnie z którym „możność wznowienia postępowania, podobnie jak uprawnienie do wniesienia skargi kasacyjnej, nie jest gwarantowana konstytucyjnie, a tym samym nie jest objęta wszystkimi gwarancjami, które wynikają z prawa do sądu i zasady dwuinstancyjności postępowania” Por. wyrok TK z 12.01.2010 r. (SK 2/09), OTK-A 2010/1, poz. 1. .

6. Kolizja między praworządnością a stabilnością prawomocnych orzeczeń sądowych

Nie ma żadnej różnicy aksjologicznej między postanowieniem o odrzuceniu skargi o wznowienie wydanym przez sąd pierwszej, jak i przez sąd drugiej instancji. Oba pełnią tożsamą funkcję procesową. W obu przypadkach skarga taka przysługuje od orzeczenia prawomocnego. W sposób oczywisty stanowisko prezentowane przez SN w uchwale III CZP 53/20 prowadzi do naruszenia zasady równości proceduralnej, skoro możliwość zaskarżenia „prawomocnego” orzeczenia zależy wyłącznie od przypadku, czy prawomocne orzeczenie zostało wydane przez sąd pierwszej, czy też drugiej instancji, zwłaszcza w sprawie „niekasacyjnej”. Identyczny cel przyświeca skardze o wznowienie składanej tak w pierwszej, jak i w drugiej instancji, przy czym w obu przypadkach takie same są też przesłanki wznowieniowe.

Podobnie, brak istotnej różnicy między zaskarżalnymi wprost na podstawie art. 394¹ § 1 k.p.c. postanowieniami sądu drugiej instancji o odrzuceniu skargi kasacyjnej i odrzuceniu skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 89 ustawy o SN) a postanowieniem o odrzuceniu skargi o wznowienie w sprawie kasacyjnej. Podmioty legitymujące się takimi orzeczeniami charakteryzują się bowiem podobną cechą relewantną (dążą do wyeliminowania z obrotu prawnego prawomocnego orzeczenia obarczonego rażącymi wadami prawnymi). Chodzi zatem o gwarancję dostępu do SN w sprawach bezpośrednio związanych z jego działalnością orzeczniczą poprzez zapewnienie dodatkowej kontroli postanowień odrzucających nadzwyczajne środki zaskarżenia. Ich wspólnym celem jest zatem nie tyle zmiana bądź uchylenie zaskarżonego prawomocnego wyroku, ile doprowadzenie do wydania „orzeczenia odpowiadającego standardowi sprawiedliwości i rzetelności” Zob. M. Manowska, Wznowienie..., s. 263. . Wskutek odrzucenia wniesionych skarg następuje zamknięcie drogi sądowej do weryfikacji legalności prawomocnego wyroku przez SN w sprawach kasacyjnych. Sytuacja procesowa stron w tych przypadkach jest podobna. Nie należy więc traktować ich odmiennie, zwłaszcza że przed SN obowiązuje przymus adwokacko-radcowski (art. 87¹ § 1 k.p.c.), co zasadniczo zapobiega wnoszeniu zażaleń oczywiście bezzasadnych.

Wzgląd na zasadę stabilności prawomocnych orzeczeń może co prawda przemawiać za pewnym ograniczeniem nadzwyczajnych środków zaskarżenia (np. ze względu na wartość przedmiotu zaskarżenia), albowiem możność wzruszania prawomocnych orzeczeń nawet rażąco wadliwych nie jest gwarantowana konstytucyjnie Por. postanowienie TK z 28.05.2003 r. (SK 33/02), OTK-A 2003/5, poz. 47; postanowienie TK z 2.04.2009 r. (Ts 35/08), OTK-B 2009/5, poz. 393 oraz wyrok TK z 12.01.2010 r. (SK 2/09), OTK-A 2010/1, poz. 1. , jednak oczywiste jest, że ograniczenie to samo w sobie nie może naruszać istoty prawa do sądu i sprawiedliwego (trafnego) rozstrzygnięcia. Ustawodawca może suwerennie kształtować przesłanki ich uruchomienia, zakres podmiotów uprawnionych do ich wnoszenia oraz kategorię spraw, w których przysługują Por. wyrok TK z 13.05.2002 r. (SK 32/01), OTK-A 2002/3, poz. 31. , przy czym w sytuacji kolizji postulatu stabilności prawomocnych orzeczeń z zasadą praworządności ta pierwsza powinna ustąpić drugiej. Powaga rzeczy osądzonej powinna bowiem chronić wyłącznie te orzeczenia, które odpowiadają wymogom sprawiedliwości proceduralnej i praworządności Wyrok TK z 13.05.2002 r. (SK 32/01), OTK-A 2002/3, poz. 31. .

Z tego właśnie powodu ustawodawca na gruncie wszystkich procedur przewidział środki nadzwyczajne, które służą wyeliminowaniu z obrotu prawnego szczególnie wadliwych orzeczeń, nawet jeśli przysługuje im przymiot prawomocności. Wspólnym ich celem jest zapewnienie obywatelom mechanizmu pozwalającego na wzruszenie orzeczeń, które aczkolwiek prawomocne, to okazały się być rażąco wadliwe prawnie. Zasada stabilności prawomocnych orzeczeń nie może przemawiać za brakiem zaskarżalności tylko jednego rodzaju postanowień, tj. w przedmiocie odrzucenia skargi o wznowienie. Ustawodawca zdaje się w sposób nieuzasadniony różnicować pozycję podmiotów dochodzących swoich praw w ramach tego samego postępowania dotyczącego zawsze prawomocnego orzeczenia jedynie w zależności od tego, czy przedmiotem skargi jest takie orzeczenie pierwszej, czy drugiej instancji oraz rodzaju wybranego przez wnioskodawcę nadzwyczajnego środka zaskarżenia.

Również nie ma tak znaczących różnic, jak zdaje się wskazywać SN w uchwale III CZP 53/20, między zaskarżalnym do SN postanowieniem sądu drugiej instancji o odrzuceniu apelacji a takim samym postanowieniem o odrzuceniu skargi o wznowienie. Oba orzeczenia kończą postępowanie zmierzające do merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy, a w sprawach kasacyjnych dodatkowo zamykają drogę do weryfikacji ich poprawności przez SN, mimo że należą do kategorii spraw, które w zwykłym toku podlegają merytorycznej kontroli tego sądu.

7. Zasada zupełności i spójności systemu prawa a prokonstytucyjna wykładnia per analogiam w zakresie istniejącej luki w prawie

Sądy są zobowiązane do bezpośredniego stosowania Konstytucji, gdy „jest to potrzebne i możliwe” Por. postanowienie TK z 22.03.2000 r. (P 12/98), OTK 2000/2, poz. 67, pkt II.1 uzasadnienia. , w szczególności poprzez stosowanie tzw. wykładni w zgodzie z Konstytucją (wykładni prokonstytucyjnej Na temat wykładni prokonstytucyjnej szerzej zob. M. Gutowski, P. Kardas, Sądowa kontrola konstytucyjności prawa. Kilka uwag o kompetencjach sądów powszechnych do bezpośredniego stosowania Konstytucji, „Palestra” 2016/4, s. 5–30; M. Gutowski, P. Kardas, Wykładnia i stosowanie prawa w procesie opartym na Konstytucji, Warszawa 2017. ), albowiem „wolę ustawodawcy należy wykładać tak, by nadać jej racjonalny sens i zapewnić zgodność z zasadami konstytucyjnymi” Zob. uchwała SN z 20.05.2011 (III CZP 14/11), OSNC 2012/1, poz. 2. . Polega ona na wyborze tego kierunku wykładni przepisu spośród „konkurujących”, który jest zgodny z konstytucyjnymi normami i wartościami. Jest to zwłaszcza możliwe poprzez ostrożne odwołanie się do analogii legis. Możność sięgania do analogii z przepisów dopuszczających zażalenie została powszechnie zaakceptowana tak w doktrynie Por. M. Walasik, Analogia w prawie procesowym cywilnym, Warszawa 2013, s. 290–293 wraz ze wskazaną tam dalszą literaturą i orzecznictwem; a także B. Bladowski, Szczególne wypadki dopuszczalności zażalenia w postępowaniu cywilnym, „Palestra” 1991/3–4, s. 27. , jak i w judykaturze. Sąd Najwyższy wielokrotnie bowiem podejmował próby takiej prokonstytucyjnej wykładni poprzez zastosowanie analogii, np. odnośnie do art. 394¹ § 1 pkt 2 k.p.c. Por. postanowienie SN z 11.03.2011 r. (II CZ 194/10), LEX nr 785879. W postanowieniu tym SN odwołał się do wcześniej praktyki w podobnych kwestiach, a to do postanowień SN: z 27.04.2001 r. (III CZ 4/01), OSNC 2001/12, poz. 184 oraz z 20.02.2003 r. (I CZ 10/03), LEX nr 78270. Jak bowiem wskazał w postanowieniu z 2.09.2021 r. Postanowienie SN z 2.09.2021 r. (III CZ 21/21), niepubl. , „okoliczność, iż nowela z 1.03.1996 r. nie przewidywała wprost zażalenia na postanowienie sądu odwoławczego (wydane jednak nie w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji) kończące postępowanie w sprawach (...), nie oznacza jeszcze, iż tego rodzaju zażalenie nie jest dopuszczalne, mając na uwadze zasady zupełności i spójności systemu prawnego oraz standardy demokratycznego państwa prawnego”. Zastosowanie tej metody w konkretnej sytuacji wymaga zawsze wnikliwej oceny, „czy istotnie rozważane przypadki mają podobny charakter, z uwzględnieniem przedmiotu konkretnego postanowienia, jego wagi dla stron i fazy postępowania, w której zapada, oraz czy w tym świetle niedopuszczalność zażalenia kolidowałaby z przypisywaną ustawodawcy spójnością ocen na tyle rażąco, że powstają warunki do stosowania analogii” Uchwała SN z 7.10.2021 r. (III CZP 53/20), OSNC 2022/4, poz. 36. .

Przy określeniu granic dopuszczalności analogii często istotne znaczenie mają argumenty natury konstytucyjnej, na co trafnie zwrócił uwagę Sąd Apelacyjny w Krakowie w pytaniu prawnym z 21.05.2020 r. (I ACa 541/19) do SN. Konieczność adaptacji regulacji prawnej w procesie jej stosowania do treści wynikających z Konstytucji, prawa unijnego lub innych ponadustawowych źródeł prawa (por. art. 9 i art. 91 ust. 2 Konstytucji) może wymagać skorzystania z analogii i pozajęzykowych metod wykładni w znacznie szerszym zakresie, niż wymaga tego wzgląd na aksjologiczną spójność rozwiązań na poziomie konkretnej ustawy procesowej, zwłaszcza jeśli uprawnienie strony chronione jest na poziomie konstytucyjnym.

W orzecznictwie SN i TK zwracano uwagę na występowanie licznych i ewidentnych luk w prawie w zakresie dotyczącym środków odwoławczych. Zauważył to też projektodawca najnowszej nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego, stwierdzając, że celem poszerzenia katalogu postanowień sądu drugiej instancji zaskarżalnych zażaleniem o postanowienia o odrzuceniu skargi wznowieniowej „jest wyeliminowanie luki prawnej, która istnieje w zakresie niemożności zaskarżania powyższych rozstrzygnięć sądu drugiej instancji” Zob. druk nr 2650 Sejmu IX kadencji, pkt I.48, s. 32, 34 uzasadnienia projektu ustawy uchwalonej przez Sejm 26.01.2023 r., http://orka.sejm.gov.pl (dostęp 14.02.2023 r.). . Przepisy zarówno art. 394¹ k.p.c. Por. wyrok TK z 31.03.2009 r. (SK 19/08), OTK-A 2009/3, poz. 29. , jak i jego poprzednika (art. 393¹⁸ § 2 k.p.c. Por. wyrok TK z 1.02.2005 r. (SK 62/03), OTK-A 2005/2, poz. 11 oraz wyrok TK z 27.03.2007 r. w cytowanej już sprawie SK 3/05. ) były przedmiotem kontroli konstytucyjnej, zwłaszcza pod kątem ich zgodności z zasadą dwuinstancyjności. Nie dotyczyły wprost problematyki zaskarżalności postanowień o odrzuceniu skargi o wznowienie, lecz innych postanowień sądu drugiej instancji, tj. odnośnie do zasądzonych po raz pierwszy kosztów procesu (SK 3/05, SK 10/09 Wyrok TK z 9.02.2010 r. (SK 10/09), OTK-A 2010/2, poz. 10. ), odmowy zwolnienia od kosztów sądowych (SK 19/08 Wyrok TK z 31.03.2009 r. (SK 19/08), OTK-A 2009/3, poz. 29. ), wyłączenia sędziego w postępowaniu przed sądem drugiej instancji (SK 38/09 Wyrok TK z 2.06.2010 r. (SK 38/09), OTK-A 2010/5, poz. 46. ) czy też kosztów nieopłaconej pomocy prawnej świadczonej z urzędu (SK 14/13) Wyrok TK z 22.10.2013 r. (SK 14/13), OTK-A 2013/7, poz. 100. . Z kolei SN przykładowo w postanowieniu z 11.03.2011 r. Postanowienie SN z 11.03.2011 r. (II CZ 194/10), LEX nr 785879. w sprawie dotyczącej zażalenia na postanowienie sądu drugiej instancji co do kosztów procesu wyjaśnił, że: „Przez lukę w prawie rozumie się taki stan, gdy dla konkretnej sytuacji materialno-prawnej, która nie jest prawnie obojętna, ani nie została przez prawodawcę uznana za niepodlegającą unormowaniu prawnemu, nie ma normy prawnej czy to wyraźnej, czy to dającej się wyprowadzić w drodze wykładni. Wyróżnia się analogię z ustawy (analogia legis) albo z prawa (analogia iuris). Pierwsza z nich polega na tym, że do danego stosunku prawnego lub sytuacji procesowej stosuje się normę prawną, która dotyczy wprawdzie innego, ale podobnego stanu faktycznego, przy czym chodzi o podobieństwo prawne. W drugim przypadku, tj. gdy brak jest normy, która by nadawała się do analogicznego zastosowania, wykorzystanie analogii (z prawa) polega na poszukiwaniu rozstrzygnięcia w ogólnych zasadach obowiązującego porządku prawnego, by w ten sposób zapewnić spójność systemu prawa procesowego”. Istniejący brak przepisu o zaskarżalności postanowienia sądu drugiej instancji o odrzuceniu zażalenia na postanowienie o odrzuceniu rewizji należało, zdaniem SN, wypełnić przez zastosowanie analogii iuris. „Nie można mówić o racjonalności i logiczności oraz spójności systemu prawnego, który z jednej strony przewiduje kontrolę kasacyjną orzeczenia sądu drugiej instancji co do istoty sprawy, ale z drugiej strony nie dopuszcza już takiej kontroli postanowienia zamykającego drogę do wydania przez sąd drugiej instancji orzeczenia co do istoty sprawy, które gdyby zostało wydane podlegałoby zaskarżeniu kasacją” Por. postanowienie SN z 2.09.2021 r. (III CZ 21/21), niepubl. .

Rolą prawodawcy w dziedzinie prawa procesowego jest tworzenie norm prawnych umożliwiających sprawne rozwiązywanie konfliktów powierzonych sądom, w sposób zapewniający realizację standardów prawa do rzetelnego procesu. W uchwale z 1.07.2021 r. (III CZP 36/20) SN zwrócił uwagę na niski poziom legislacyjny nowelizacji procedury z 4.07.2019 r., która miała przyspieszyć i usprawnić postępowania sądowe w sprawach cywilnych, a w rzeczywistości doprowadziła do powstania wielu wątpliwości interpretacyjnych Jako egzemplifikację kiepskiej jakości wprowadzonych w 2019 r. zmian procedury cywilnej wskazano w niej siedem wcześniejszych uchwał SN wyjaśniających rozumienie nowych przepisów, a to: III CZP 14/20, III CZP 17/20, III CZP 19/20, III CZP 22/20, III CZP 26/20, III CZP 94/20, III CZP 1/21. . Obecny niejasny stan regulacji zaskarżania orzeczeń drugiej instancji kończących postępowanie w sprawie, moim zdaniem, niewątpliwie jest wynikiem kolejnego przeoczenia (pominięcia) legislacyjnego. Podobne stanowisko zaprezentował RPO w piśmie procesowym z 4.11.2022 r. przed TK w sprawie SK 81/22 Pismo RPO z 4.11.2022 r., znak: IV.511.437.2022.BB, pkt IX, www.ipo.trybunal.gov.pl (dostęp: 4.02.2023 r.). dotyczącej braku zaskarżalności postanowienia sądu odwoławczego (właściwie referendarza w sądzie odwoławczym – art. 118 u.k.s.c. Ustawa z 28.07.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. z 2022 r. poz. 1125). ) o odmowie zwolnienia od opłaty od apelacji, gdy wniosek w tym zakresie wniesiono łącznie z apelacją. Braki w zakresie zaskarżalności należy kwalifikować jako typową lukę w prawie, która powinna być usunięta właśnie za pomocą instytucji analogii wypełnianej w drodze wnioskowania a fortiori. Wszelkie luki ustawy w granicach dopuszczalnych odpowiednimi regułami interpretacyjnymi zgodnie z konstytucyjną zasadą państwa prawnego powinno uzupełniać orzecznictwo sądowe Por. wyrok NSA z 22.10.1997 r. (I SA/Gd 150/96), LEX nr 31843. . Zastosowanie wykładni a fortiori typu a maiori ad minus (z większego na mniejsze) Przykłady wnioskowania a maiori ad minus zob. L. Morawski, Wykładnia w orzecznictwie sądów. Komentarz, Toruń 2002, s. 334–339. prowadzi do wniosku, że skoro zażalenie przysługuje na postanowienia sądu drugiej instancji w mniej istotnych kwestiach pomocniczych (wręcz incydentalnych) i „służebnych” wobec postępowania merytorycznego określonych w art. 394² § 1¹ k.p.c., to tym bardziej przysługuje ono w sprawach znacznie ważniejszych, a więc na postanowienia sądu drugiej instancji kończące postępowanie w sprawie.

Podobny argument znajduje oparcie w zestawieniu postanowień o odrzuceniu skargi wznowieniowej wydanych przez sąd pierwszej i drugiej instancji. Skoro w sprawach zakończonych orzeczeniem sądu niższej instancji przysługuje zażalenie na odrzucenie skargi o charakterze dewolutywnym i suspensywnym (art. 394^1b k.p.c.), to tym bardziej w sprawach znacznie ważniejszych, bo zakończonych orzeczeniem sądu drugiej instancji, nie może zabraknąć podobnego środka zaskarżenia. Brak jest argumentu natury aksjologicznej, który sprzeciwiałby się istnieniu zażalenia w sprawach ważniejszych, skoro przysługuje ono w odniesieniu do spraw mniej ważnych. Taka argumentacja znajduje oparcie w zasadzie spójności i zupełności systemu prawa Por. cytowane postanowienie SN z 2.09.2021 r. (III CZ 21/21), niepubl. , która nakazuje, aby postanowienia sądu drugiej instancji jako znacznie ważniejsze, niż te określone obecnie w art. 394² § 1¹ k.p.c., były zaskarżalne co najmniej zażaleniem poziomym. Nie bez znaczenia jest także i ta okoliczność, że zażalenie takie przysługiwało przez prawie dwie dekady XXI wieku. Zasadny wydaje się być zatem pogląd, że na postanowienie sądu drugiej instancji o odrzuceniu skargi o wznowienie postępowania w sprawach „kasacyjnych”, podobnie jak na inne „postanowienia kończące postępowanie w sprawie”, powinno służyć zażalenie dewolutywne do SN poprzez zastosowanie per analogiam art. 394¹ § 1 k.p.c., natomiast na podobne orzeczenia, ale wydane w sprawach „niekasacyjnych” (mniej ważnych) powinno przysługiwać zażalenie do innego składu sądu drugiej instancji przy wykorzystaniu w tym przypadku analogii z art. 394² § 1¹ k.p.c. Dlatego też krytycznie należy ocenić ostatnią propozycję projektodawcy ustawy kreującą w tym przypadku jedynie zażalenie poziome.

Na szczególne znaczenie „postanowień kończących postępowanie w sprawie” zwrócił niedawno uwagę SN w cytowanym już postanowieniu z 21.01.2022 r. (III CZP 10/22), stwierdzając, że „charakter tych postanowień i ich znaczenie dla stron uzasadnia przyjęcie dewolutywnego modelu zażalenia, jako zapewniającego wyższy standard kontroli odwoławczej”.

8. Zaskarżalność postanowień o odrzuceniu nadzwyczajnych środków zaskarżenia

Od prawomocnych orzeczeń co do istoty sprawy przysługują cztery różne rodzaje skarg nadzwyczajnych: skarga kasacyjna (art. 398¹ i n. k.p.c.), skarga o wznowienie (art. 399 i n. k.p.c.), skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 424¹ i n. k.p.c.) oraz skarga przewidziana w art. 89 usta-wy z 8.12.2017 r. o Sądzie Najwyższym Ustawa z 8.12.2017 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. z 2019 r. poz. 825). . Wybór danego środka zaskarżenia należy do strony, przy czym brak jest przepisów uzależniających wniesienie konkretnych skarg od uprzedniego wyczerpania przez stronę któregoś z jej rodzajów, np. pierwszeństwa skargi kasacyjnej. Należy też zauważyć, że ustawodawca w art. 398¹ § 1 k.p.c. przewidział kontrolę kasacyjną SN nad jeszcze innymi postanowieniami sądu drugiej instancji „kończącymi postępowanie w sprawie”, tj. w przedmiocie odrzucenia pozwu albo umorzenia postępowania.

We wszystkich wskazanych powyżej przypadkach, z wyjątkiem skargi o wznowienie, expressis verbis przewidziano możliwość zaskarżenia zażaleniem do SN postanowienia sądu drugiej instancji o odrzuceniu danego rodzaju skargi (art. 394¹ § 1 k.p.c., z tym że w odniesieniu do skargi z art. 89 ustawy o SN przepis ten ma zastosowanie na podstawie art. 95 pkt 1 ustawy o SN). Zupełnie niezrozumiale jest zatem pominięcie podobnej regulacji jedynie w odniesieniu do orzeczenia o odrzuceniu skargi o wznowienie, skoro w okresie od 2000 do 2019 r. postanowienie takie było tak samo zaskarżalne, jak odrzucenie pozostałych skarg nadzwyczajnych. Funkcje każdej z tych skarg są bardzo zbliżone, wszystkie zmierzają do zapewnienia SN kontroli tych przypadków blokady dostępu do tego sądu, które wiążą się z jego działalnością orzeczniczą. Rację ma więc Trybunał Konstytucyjny, gdy twierdzi, że konieczne jest „stworzenie mechanizmu, w ramach którego Sąd Najwyższy nie tyle rozpoznaje merytorycznie sprawę, ile kontroluje sąd drugiej instancji, czy wydanym postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie nie narusza prawa, a w razie stwierdzenia takiego naruszenia, z reguły «kasuje» takie postanowienie” Wyrok TK z 12.01.2010 r. (SK 2/09), OTK-A 2010/1, poz. 1, pkt 5.5.2.1 uzasadnienia. .

Wszelkie postanowienia proceduralne, które odnoszą się do szeroko rozumianych wolności, praw człowieka i obywatela powinny podlegać zaskarżeniu M. Michalska-Marciniak, Zaskarżalność..., s. 177. , dotyczy to także postanowień w przedmiocie odrzucenia a limine skargi o wznowienie. Jest tak także mimo nowego brzmienia art. 394¹ § 1 k.p.c. i art. 394² k.p.c., nawet bowiem zamknięty katalog postanowień zaskarżalnych zażaleniem nie wyklucza istnienia środków zaskarżenia, co da się uzasadnić wykładnią odwołującą się do analogii legis lub iuris.

Teoretycznie można rozważać co najmniej trzy różne środki zaskarżenia postanowienia o odrzuceniu skargi wznowieniowej: a) zażalenie do SN w sprawach kasacyjnych; b) zażalenie poziome do innego składu sądu drugiej instancji w sprawach niekasacyjnych, oraz c) skargę kasacyjną (w sprawach kasacyjnych). Ta ostatnia mogłaby przysługiwać na podstawie stosowanego per analogiam art. 398¹ § 1 k.p.c. jak na postanowienie w przedmiocie odrzucenia pozwu (zaskarżalne skargą kasacyjną), skoro zgodnie z art. 406 k.p.c. do postępowania ze skargi o wznowienie stosuje się odpowiednio przepisy o postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, a skarga o wznowienie powinna czynić zadość warunkom pozwu (art. 409 k.p.c.). W uchwale SN z 22.01.1998 r. (III CZP 69/97) OSNC 1998/7–8, poz. 111. wyraźnie wskazano podobieństwo skargi o wznowienie postępowania do samego pozwu, a w konsekwencji uznano, że skoro zażalenie przysługuje na zarządzenie przewodniczącego o zwrocie pozwu, to podobnie przepis art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c. powinien znaleźć zastosowanie w drodze analogii do zarządzenia o zwrocie skargi o wznowienie. Ten kierunek wykładni został jednak, moim zdaniem, błędnie odrzucony w orzecznictwie Por. postanowienia SN: z 8.07.2022 r. (III CZ 248/22), niepubl. i z 8.11.2018 r. (III UK 221/17), LEX nr 2575539. .

9. Zasada sprawiedliwości proceduralnej

Wynikająca z art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji zasada sprawiedliwości proceduralnej jest „wartością samą w sobie” Zob. wyrok TK z 2.10.2006 r. (SK 34/06), OTK-A 2006/9, poz. 118. , a niezwykle ważnym jej elementem jest „wymóg takiego ukształtowania procedury sądowej, aby istniało jak największe prawdopodobieństwo uzyskania rozstrzygnięcia zgodnego z prawem i opartego na prawdziwych ustaleniach faktycznych” Por. wyrok TK z 21.07.2009 r. (K 7/09), OTK-A 2009/7, poz. 113. . Zasada ta jest odzwierciedleniem konstytucyjnie zagwarantowanego prawa do sądu. Obejmuje też nakaz ustanowienia takich rozwiązań proceduralnych, które zapewnią jednostce adekwatną ochronę przed prawomocnymi orzeczeniami, obarczonymi szczególnie poważnymi wadami i naruszającymi wartości konstytucyjne. Dotyczy to wszystkich etapów postępowania sądowego, w tym także postępowań nadzwyczajnych: wznowieniowego czy też kasacyjnego Por. wyrok TK z 30.05.2007 r. (SK 68/06), OTK-A 2007/6, poz. 53. . Do najistotniejszych wymogów rzetelnej i sprawiedliwie ukształtowanej procedury należy możliwość weryfikacji orzeczeń sądu pod względem ich zgodności z prawem, a więc ustanowienie mechanizmów zapobiegających dowolności i arbitralności sądu poprzez wprowadzenie odpowiednich środków kontroli orzeczeń Por. wyrok TK z 31.03.2009 r. (SK 19/09), OTK-A 2009/3, poz. 29. . Każdej stronie procesu należy bowiem zapewnić odpowiedni i skuteczny mechanizm ochrony jej uprawnień procesowych, zmniejszając do minimum ryzyko wystąpienia pomyłek sądowych, które przecież są normalnym efektem działalności i niedoskonałości ludzkiej natury.

10. Podsumowanie

Gdyby zaakceptować stanowisko zaprezentowane przez SN w sprawie III CZP 53/20 i stosować wyłącznie wykładnię literalną, to poza kontrolą zażaleniową znalazłyby się prawie wszystkie postanowienia sądu drugiej instancji kończące postępowanie w sprawie, w tym także te wskazane na wstępie niniejszego opracowania, jak np.: odrzucające wniosek strony o doręczenie odpisu wyroku z uzasadnieniem w celu wniesienia skargi kasacyjnej, odrzucające zażalenie na postanowienia o odrzuceniu skargi kasacyjnej czy też o odmowie zwolnienia od opłaty sądowej od apelacji. Wyeliminowanie możliwości ich zaskarżania z pewnością nie było celem nowelizacji z 2019 r., skoro niewątpliwie dotyczą one podmiotowych i istotnych procesowych praw strony.

Podsumowując, należy stwierdzić, że procedura cywilna powinna odpowiadać zarówno wymogom sprawiedliwości proceduralnej, jak i spójności oraz zupełności całego systemu prawnego. Prawo do zaskarżenia orzeczenia stanowi istotny element prawa do sądu, a brak możliwości zaskarżenia orzeczenia pozostaje „sprzeczne z zasadą demokratycznego państwa prawnego” Zob. wyrok TK z 2.10.2006 r. (SK 34/06), OTK-A 2006/9, poz. 118. . Ochrona praw procesowych stron powinna być pełna i zmierzać do usunięcia skutków zaistniałego bezprawia władzy sądowniczej. Obowiązkiem sądów jest więc stosowanie prawa jako pewnej całości, a nie tylko pewnych wyizolowanych jego fragmentów, dla których reszta regulacji pozostaje jedynie tłem. Według Dworkinowskiej doktryny spójności prawa tylko całościowe i wszechstronne pojmowanie poszczególnych instytucji prawnych w ich całym otoczeniu normatywnym pozwala dokonać właściwej wykładni prawa gwarantującej jednostce pełną ochronę jej praw R. Dworkin, Imperium prawa, Warszawa 2022, s. 356–367. . Właściwa procedura powinna wykluczyć jakąkolwiek arbitralność rozstrzygnięcia sądu poprzez zapewnienie weryfikacji jego poprawności. Brak środka zaskarżenia na wydawane jednoosobowo i na posiedzeniu niejawnym postanowienie sądu drugiej instancji o odrzuceniu skargi o wznowienie postępowania nie spełnia minimalnego standardu praworządności i sprawiedliwości proceduralnej. Tym bardziej że postanowienie takie nie jest uzasadniane ani z urzędu, ani na wniosek strony, co powoduje, że orzeczenie takie wymyka się całkowicie spod jakiejkolwiek kontroli sądowej.

Dlatego też należy opowiedzieć się za koniecznością istnienia środka zaskarżenia w postaci zażalenia na postanowienie sądu drugiej instancji o odrzuceniu skargi o wznowienie postępowania, dewolutywnego (a więc do Sądu Najwyższego) w sprawach kasacyjnych, a pozostałych sprawach do innego składu sądu drugiej instancji rozpoznawanego jako tzw. poziomego zażalenia. Uwagi poczynione na gruncie instytucji odrzucenia przez sąd drugiej instancji skargi o wznowienie postępowania mogą znaleźć odpowiednie zastosowanie wobec wszystkich postanowień sądu odwoławczego kończących postępowanie w sprawie. Istnieje zgodność opinii, że procedura cywilna powinna być tak ukształtowana, by zapewnić „aż” kontrolę instancyjną (weryfikację przez sąd wyższej instancji) orzeczeń zapadających „w sprawie”, a więc odnośnie do postanowień kończących postępowanie w sprawie Por. postanowienie SN z 21.01.2022 r. (III CZP 10/22). , oraz „tylko” procedurę ich weryfikacji przez inny podmiot (np. inny skład tego samego sądu) mniej istotnych postanowień zapadających w kwestiach ubocznych i incydentalnych wobec głównego przedmiotu postępowania M. Romańska, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do zmian, red. T. Zembrzuski, Warszawa 2020, teza 14 do art. 394 k.p.c. .

De lege ferenda w celu zapewnienia skutecznego mechanizmu ochrony procesowych uprawnień strony należy postulować nowelizację nowego art. 394² § 1¹ k.p.c. poprzez dodanie na początku tego przepisu sformułowania podobnego do klasycznego zawartego w art. 394 § 1 k.p.c., a mianowicie że: „Zażalenie do innego składu sądu drugiej instancji przysługuje na postanowienia tego sądu kończące postępowanie w sprawie, z zastrzeżeniem spraw kasacyjnych, a ponadto na postanowienia tego sądu, których przedmiotem jest: ...”. Z kolei odnośnie do spraw tzw. kasacyjnych ustawodawca powinien rozważyć przywrócenie uchylonego 394¹ § 2 k.p.c. w niezmienionym brzmieniu, względnie zmianę art. 394¹ § 1 k.p.c. poprzez wyraźne objęcie jego zakresem także postanowienia sądu drugiej instancji o odrzuceniu skargi o wznowienie. Przesądzenie tej kwestii powinno rozwiać wszelkie powstające na tym tle nieporozumienia. Okazją do tego może być przygotowany przez Rządowe Centrum Legislacji projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw uchwalonej przez Sejm 26.01.2023 r. Druk nr 2650 Sejmu IX kadencji, https://orka.sejm.gov.pl (dostęp 14.02.2023 r.); druk nr UD-156, https://legislacja.rcl.gov.pl (dostęp: 14.02.2023 r.) wraz z licznymi opiniami, w tym m.in. opinią z 26.11.2021 r. Rady Legislacyjnej przy Prezesie Rady Ministrów. , który przewiduje zaskarżalność omawianego postanowienia wyłącznie zażaleniem poziomym poprzez nadanie nowego brzmienia § 1 w art. 394² k.p.c.: „Zażalenie do innego składu sądu drugiej instancji przysługuje na postanowienie tego sądu o odrzuceniu apelacji, postanowienie o odrzuceniu skargi o wznowienie postępowania i postanowienie o umorzeniu postępowania wywołanego wniesieniem apelacji.” Druk nr 2650 Sejmu IX kadencji z 27.09.2022 r., pkt 48.