W artykule autor krytycznie ocenia orzecznictwo wykluczające istnienie zażalenia na postanowienia sądu drugiej instancji kończące formalnie postępowanie w sprawie, w tym o odrzuceniu skargi o wznowienie. W sytuacji kolizji postulatu stabilności prawomocnych orzeczeń z zasadą praworządności ta pierwsza powinna ustąpić drugiej. Zdaniem autora procedura, która z jednej strony przewiduje kontrolę mniej istotnych (ubocznych) orzeczeń formalnych sądu drugiej instancji, a z drugiej strony nie dopuszcza podobnej w zakresie ważniejszych postanowień, bo kończących postępowanie w sprawie, przeczy racjonalności i spójności całego systemu prawnego. Autor opowiada się za dopuszczalnością per analogiam zażalenia dewolutywnego (do Sądu Najwyższego) na postanowienie sądu drugiej instancji o odrzuceniu skargi o wznowienie postępowania w sprawach tzw. kasacyjnych, a w pozostałych do innego składu sądu drugiej instancji. De lege ferenda postuluje przywrócenie uchylonego art. 3941 § 2 Kodeksu postępowania cywilnego w niezmienionym brzmieniu, względnie modyfikację art. 3942 § 11 k.p.c., inaczej niż przyjęto to w uchwalonej 26.01.2023 r. przez Sejm nowelizacji porządkującej przepisy Kodeksu postępowania cywilnego (tzw. Lex Kaczyński) przewidującej w tym przypadku jedynie zażalenie poziome.

Ustawa z 11.08.2021r. nowelizująca przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego nie zrealizowała wytycznych Trybunału Konstytucyjnego zawartych w wyroku z 12.05.2015 r. (P 46/13), których celem było wzmocnienie pozycji osób poszkodowanych bezprawną działalnością państwa. Uchwalona ustawa zmierza wręcz w przeciwnym kierunku – do pozbawienia ich prawa do wynagrodzenia za szkody spowodowane działalnością organów państwa i działa wyłącznie na korzyść Skarbu Państwa. Nowelizacja narusza wiele podstawowych praw obywatelskich, w tym do poszanowania praw słusznie nabytych i interesów w toku, prawo do sądu i sprawiedliwości proceduralnej oraz prawo do drogi sądowej i efektywnej realizacji roszczenia odszkodowawczego za szkody wyrządzone bezprawiem władzy. Do każdego z jej przepisów można sfomułować zarzuty natury konstytucyjnej, najwięcej w stosunku do art. 2 ust. 2 ustawy. W wyniku przeprowadzonej analizy znowelizowanych przepisów należy dojść do wniosku, że de lege lata trzydziestoletni termin przedawnienia stwierdzenia nieważności decyzji trzeba odnieść wyłącznie do postępowań nieważnościowych sensu stricto. Nie może dotyczyć on spraw nadzorczych w przedmiocie stwierdzenia wydania decyzji z naruszeniem prawa (art. 158 § 2 k.p.a.), a więc o tzw. słabszym skutku. Tylko w takim przypadku istnieje szansa na utrzymanie zgodności nowego unormowania z zasadą zupełności i spójności całego systemu prawnego. Znowelizowane przepisy stanowią bowiem integralną część regulacji dotyczącej cywilnoprawnej odpowiedzialności deliktowej państwa i w związku z tym nie można wykładać ich bez uwzględnienia całego kontekstu normatywnego (cywilnego, administracyjnego i konstytucyjnego).

W artykule autor przedstawia argumenty za uznaniem prawa do odszkodowania za wywłaszczenie za prawo dziedziczne. Wskazując złożony charakter prawny tej instytucji, zawierającej w sobie elementy zarówno z prawa prywatnego, jak i prawa publicznego, opowiada się za uznaniem jej za swoistą hybrydę prawa podmiotowego o charakterze mieszanym (administracyjno--cywilnoprawnym), a więc instytucję „pogranicza”. Zauważa, że odszkodowanie jest nieodłącznym elementem wywłaszczenia. Jest dziedziczne i może być dochodzone przez spadkobierców wywłaszczonego w trybie administracyjnym. Jako wzorzec właściwej wykładni przepisów wywłaszczeniowych wskazuje uchwałę NSA z 22.02.2021 r., w której przesądzono, że spadkobiercom przysługuje prawo do odszkodowania, także za nieruchomości wywłaszczone przed 1.01.1998 r. Autor krytykuje jednocześnie orzecznictwo sądów administracyjnych oparte na zbyt formalistycznym pojmowaniu prawa wywłaszczeniowego i niedostrzegające potrzeby uwzględnienia podstawowych zasad konstytucyjnych (zastosowania wykładni prokonstytucyjnej). Opowiada się za zdroworozsądkową dynamiczną wykładnią prawa, która pozwala na podejmowanie rozstrzygnięć nie tylko spełniających wymogi sprawiedliwości formalnej (legalizmu), ale także sprawiedliwości materialnej (tj. słusznych i sprawiedliwych), tak przez organy administracji, jak i sądy administracyjne.

W praktyce orzeczniczej nie jest realizowany nakaz takiej wykładni ustawy zabużańskiej, która zapewniałaby wszystkim uprawnionym możliwość ułatwionej, szybkiej i efektywnej realizacji prawa do rekompensaty. Mimo prokonstytucyjnych wytycznych TK zawartych w sprawie SK 11/12 oraz uchwał NSA (I OPS 11/13 i I OPS 3/17) sądy nadal zamiast chronić poszkodowanych, kreują pozaustawowe przesłanki nabycia tego prawa, jak np. konieczność określenia wszystkich pozostawionych nieruchomości najpóźniej do końca 2008 r., czy też „przesiedlenia się” w obecne granice Polski. Spora część rozstrzygnięć narusza zasadę sprawiedliwości społecznej i prowadzi do nowych krzywd Zabużan.

Artykuł jest głosem w trwającej dyskusji na temat odpowiedzialności za szkody w związku z nadmierną długością postępowania administracyjnego, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii związanych z dekretem warszawskim. Odpowiedzialność deliktowa za niewykonanie prawa przez organ władzy została wdrożona w 1997 r. Autor wskazuje, że w państwie demokratycznym obywatel nie powinien ponosić negatywnych konsekwencji przewlekłego postępowania administracyjnego, a zatem strona poszkodowana powinna mieć możliwość dochodzenia roszczeń odszkodowawczych. Aby ocenić prawo właściwe dla czynu niedozwolonego w czasie, autor wskazuje, że zasada tempus regitactum nie ma zastosowania, ponieważ szkoda powstaje w ostatnim momencie stanu niewykonania, a nie w trakcie jego trwania. Dlatego odpowiednie są przepisy obowiązujące w chwili ustania. Ponadto autor wskazuje, że przed wszczęciem sprawy przeciwko Skarbowi Państwa o wypłatę odszkodowania nie jest konieczne uzyskanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym.

Na obecnym etapie rozwoju prawa międzynarodowego publicznego państwu niemieckiemu przysługuje immunitet jurysdykcyjny w sprawach o roszczenia z czynów niedozwolonych popełnionych przez niemieckie siły zbrojne podczas drugiej wojny światowej na terenie Polski.