A rtykuł koncentruje się na prawnych i etycznych aspektach praktyki adwokackiej w III Rzeszy.

W artykule przedstawiono wartość norm etycznych stanowiących integralny element wykonywana zawodów prawniczych. Przedstawione zostały uniwersalne zasady odnoszące się do standardów podejmowania działań adwokackich. Mowa tutaj zwłaszcza o poszanowaniu godności drugiej osoby. Jednocześnie w tekście zostały przedstawione całkowicie przeciwne postawy oparte na: egoizmie, szowinizmie oraz braku szacunku dla człowieka. Zaproponowane rozważania pozwalają na skonstruowanie kluczowych wniosków.

Nazistowska etyka była sprzecznością, ponieważ była w swej istocie „nieetyką”. Etyka zawodowa adwokatów była sumą przyjętych zasad narodowego socjalizmu. Dlatego była to „nieetyka” zawodowa. Narodowo-socjalistyczni prawnicy byli oportunistami, konformistami, żądnymi kariery i zysków. Lojalność wobec państwa i oddanie Hitlerowi i nazizmowi były gwarancją sukcesu.

Etykę można określić jako naukę o moralności, zajmującą się normami, ocenami i wzorcami regulującymi relacje pomiędzy ludźmi, zachowania, a także ich intencje, motywacje oraz efekty. Etyka wiąże się z kwestią wyborów moralnych Por. m.in. W. Drzeżdżon, Etyczne aspekty pracy zawodowej. Wybrane zagadnienia, „Studia Gdańskie. Wizje i rzeczywistość” 2013/10, s. 23; C. Reimann, Das Problem der Ethikbegründung aus evidenzphilosophischer Sicht: Eine Analyse unter besonderer Berücksichtigung der Ethik Franz Brentanos, Aachen 2018, s. 10; C. Bennett, What is this thing called Ethics?, London 2015, s. XI. .

Ogólne normy etyczne, które obowiązują w społeczeństwie, nie mogą swym zasięgiem objąć wszystkich stanów faktycznych, które powstają w mniejszych środowiskach społecznych K. Kopciuch, Adwokatura w Polsce (1982–2016). Studium Historyczno-Prawne, https://repozytorium.ur.edu.pl/bitstream/handle/item/3107/rozprawa%20doktorska%20Krzysztof%20Kopciuch.pdf?sequence=1&isAllowed=y (dostęp: 20.01.2021 r.). . W tym kontekście należy postrzegać istnienie etyki zawodowej. Jak wskazuje W. Drzeżdżon, etyka zawodowa jest ważnym zagadnieniem moralności i zawiera w sobie etykę danej zbiorowości, deklarowane i stosowane wartości W. Drzeżdżon, Etyczne…, s. 25–26. . Etyka zawodowa odnosi się do zespołu norm i zobowiązań wymaganych od reprezentantów określonego zawodu. Etyka ta jest teorią odpowiedzialnej, a tym samym moralnie dobrze realizowanej pracy, tj. wykonywanej dzięki sprawnościom, które warunkują efektywną pracę. Sam zespół tych sprawności kształtuje się proporcjonalnie do tego, jak pojmuje się pracę. Poza tym efekty działań są odczuwalne zarówno dla osób, które podejmują działania w sferze zawodowej, jak i dla tych, którzy odczuwają skutek tych działań. Wśród czynników decydujących o treści etyki zawodowej istotną rolę odgrywają tradycje danego zawodu oraz wartości moralne związane z jego funkcjonowaniem. Ważne są przy tym hierarchie wartości, które istnieją w każdym systemie moralności zawodowej Por. m.in. M. Gogacz, Czym jest etyka zawodowa (w:) Zagadnienie etyki zawodowej, red. A. Andrzejuk, Warszawa 1998, s. 11; W. Drzeżdżon, Etyczne…, s. 21, 24–26; D.E. Wueste, Professional Ethics and Social Responsibility, Lanham 1994, s. 1. .

Warto przy tym zauważyć, że etyka zawodowa ma zasadnicze znaczenie przy wykonywaniu zawodów społecznie wartościowanych pozytywnie, a przy tym dotyczących odpowiedzialności wobec drugiego człowieka i dobra wspólnego A. Klimczuk, Możliwość i użyteczność moralna kodyfikacji norm etyki zawodowej. Przegląd stanowisk etycznych, „The Palimpsest” 2014/6, s. 112; D. E. Wueste, Professional…, s. 2. .

Etyka adwokacka jest rodzajem etyki zawodowej, która jest dostosowana do wykonywania zawodu adwokata. W każdym systemie prawnym etyka adwokacka nakazuje co do zasady ochronę interesów klienta Szerzej S. Holzinger, U. Wolff, Litigation-PR als strategisches Instrument bei juristischen Auseinandersetzungen, Wiesbaden 2009, s. 213; J. Taupitz, Die Standesordnungen der freien Berufe. Geschichtliche Entwicklung, Funktionen, Stellung im Rechtssystem, Berlin 1991, s. 186; D. E. Wueste, Professional…, s. 114, 149; M. Izzi, What Are Attorney Ethics?, https://www.legalmatch.com/law-library/article/attorney-ethics.html (dostęp: 21.01.2021 r.); D. Koehn, The Ground of Professional Ethics, London 2015. .

W obowiązującym aktualnie w Polsce Kodeksie etyki adwokackiej Zbiór zasad etyki adwokackiej i godności zawodu (uchwała NRA nr 2/XVIII/98), dalej Kodeks etyki adwokackiej. zostało wyraźnie wskazane, że celem podejmowanych przez adwokatów czynności zawodowych jest ochrona interesów klienta. Adwokat powinien wykonywać czynności zawodowe według najlepszej woli i wiedzy, z należytą uczciwością, sumiennością i gorliwością, a przy tym w czasie wykonywania czynności zawodowych adwokat korzysta z pełnej swobody i niezależności.

W polskim Kodeksie etyki adwokackiej podkreślono też, że zasady etyki adwokackiej wynikają z norm etycznych przystosowanych do zawodu adwokata, a obowiązkiem adwokata jest przestrzegać norm etycznych. Jak słusznie zauważa K. Kopciuch, etyka adwokacka nie jest bowiem czymś odróżniającym się od etyki ogólnej. Chodzi tu o przystosowanie ogólnych norm etycznych do wykonywania zawodu adwokata. Zatem etyka ogólna i etyka adwokacka – jak każda inna etyka zawodowa – nie przeciwstawiają się sobie, lecz uzupełniają się wzajemnie. Żadna etyka zawodowa nie ma bowiem na celu zanegowania moralności ogólnej, lecz jej uzupełnienie i konkretyzację K. Kopciuch, Adwokatura… .

W okresie międzywojennym wykształciła się w Niemczech etyka narodowosocjalistyczna, która, jak każda etyka, wiązała się z kwestią wyborów moralnych Por. m.in. C. Reimann, Das Problem…, s. 10. . Według narodowego socjalizmu dobro wiązało się z kwestią odbudowania zniszczonego przez historię porządku naturalnego. Chodziło o utrzymanie tzw. czystości rasy, określoną hierarchizację ras oraz dbanie o interes narodu, definiowanego w oparciu o rasistowskie kryteria Szerzej J. Meierhenrich, The Remnants of the Rechtsstaat. An Ethnography of Nazi Law, Oxford 2018, s. 148, 111; A. Besancon, Przekleństwo wieku, Warszawa 2000, s. 30. . Etyka ta wywarła znaczny wpływ na ówczesne pojmowanie w Niemczech państwa prawa Na temat etyki narodowosocjalistycznej szerzej W. Bialas, Nationalsozialistische Ethik und Moral. Konzepte, Probleme, offene Fragen (w:) Ideologie und Moral im Nationalsozialismus, red. W. Bialas, L. Fritze, Göttingen 2014, passim; G. Usadel, Nationalsozialistische Ethik, Neues Volk, „Blätter des Rassen-politischen Amtes der NSDAP” 1935/1. .

Etykę narodowosocjalistyczną należy traktować jako zaprzeczenie etyczne całej tradycji ludzkości. Nazizm dążył w dziedzinie obyczajów do zmiany reguł moralnych, a także poczucia dobra i zła A. Besancon, Przekleństwo…, s. 33, 47; R. Gross, Guilt, Shame, Anger, Indignation: Nazi Law and Nazi Morals (w:) A.E. Steinweis, R.D. Rachlin, The Law in Nazi Germany: Ideology, Opportunism, and the Perversion of Justice, New York 2013, s. 89. .

Zagadnienie dostępu do zawodu adwokata w Niemczech po 1933 r.

W dniu 7.04.1933 r. została podpisana przez Hitlera ustawa o reorganizacji urzędniczej kadry zawodowej (Gesetz zur Wiederherstellung des Berufsbeamtentums) Gesetz zur Wiederherstellung des Berufsbeamtentums vom 7 April 1933, Reichsgesetzblatt 1933 I, s. 175, dalej GWB. . Przepisy GWB stały się podstawą do dokonania ogólnego „oczyszczenia” („Säuberung”) administracji publicznej jedynie na podstawie kryteriów politycznych i rasowych Die nationalsozialistische Machtübernahme im Spannungsfeld von Landes- und Reichspolitik, https://www.lpb-bw.de/fileadmin/lpb_hauptportal/pdf/bausteine_materialien/baden_1933.pdf (dostęp: 20.01.2021 r.). . Oficjalnym celem przyjęcia GWB było dokonanie reorganizacji narodowej kadry urzędniczej i ułatwienie działania administracji. W § 1 ust. 1 GWB została wprowadzona możliwość zwolnienia urzędników spełniających określone w GWB przesłanki, nawet gdy nie przewidywały tego inne obowiązujące przepisy prawne. W § 1 ust. 2 GWB została zawarta szeroka definicja urzędnika, która odnosiła się m.in. do osób zatrudnionych w organach administracji Rzeszy, organach administracji krajów związkowych, korporacjach prawa publicznego. Urzędnikiem w rozumieniu przepisów GWB był także urzędnik w stanie spoczynku (§ 1 ust. 3 GWB). Należy podkreślić, że w treści GWB został po raz pierwszy wprowadzony w Niemczech tzw. paragraf aryjski (Arierparagraph). Zgodnie z § 3 ust. 1 GWB urzędnicy niemający aryjskiego pochodzenia byli przenoszeni w stan spoczynku, a urzędników honorowych zwalniano ze służby. Nie odnosiło się to do osób będących urzędnikami już w dniu 1.08.1914 r. lub osób walczących podczas I wojny światowej po stronie niemieckiej lub po stronie państw sojuszniczych, lub osób, których ojcowie lub synowie polegli podczas wojny (§ 3 ust. 2 GWB). Przepis ten stał się wzorem dla wydawanych później wielu niemieckich aktów prawnych zawierających unormowania o charakterze rasistowskim W. Gröne, Juden in Hemer. Spuren ihres Lebens, Hemer 1998, s. 106. . Należy mieć jednak na uwadze, że w GWB przewidziano odejście od kryterium rasowego w odniesieniu do weteranów wojennych, a zatem osób wspierających aktywnie niemiecką rację stanu Die nationalsozialistische Machtübernahme… . W Rozporządzeniu do GWB z 11.04.1933 r. zostało jednocześnie zdefiniowane pojęcie Niearyjczyka, tj. osoby, która nie pochodziła od aryjskich rodziców lub dziadków. Wystarczyło przy tym, że jedno z rodziców lub jedno z dziadków nie było Aryjczykiem. W szczególności jako Niearyjczyka określono osobę, która pochodziła od żydowskich rodziców lub dziadków Erste Verordnung zur Durchführungsverordnung (DVO) zum Gesetz zur Wiederherstellung des Berufsbeamtentums vom 11 April 1933, Reichsgesetzblatt 1933 I, s. 195: „Nr. 2 zu § 3, Abs. 1 Als nicht arisch gilt, wer von nicht arischen, insbesondere jüdischen Eltern oder Großeltern abstammt. Es genügt, wenn ein Elternteil oder ein Großelternteil nicht arisch ist. Das ist insbesondere dann anzunehmen, wenn ein Elternteil oder ein Großelternteil der Jüdischen Religion angehört hat”. .

Analizując niemieckie regulacje związanych z zawodem adwokata, które wprowadzono po dojściu Hitlera do władzy, należy mieć na względzie, że 1.04.1933 r. rozpoczął się na całym terenie Rzeszy bojkot żydowskich sklepów, lekarzy i adwokatów, który był akcją zorganizowaną przez NSDAP Die nationalsozialistische Machtübernahme… . Bojkot należy na pewno traktować jako przejaw realizacji etyki nazistowskiej Por. A. Besancon, Przekleństwo…, s. 34. .

W tym samym dniu co GWB, czyli 7.04.1933 r., została podpisana ustawa o dopuszczeniu do adwokatury (Gesetz über die Zulassung zur Rechtsanwaltschaft) Gesetz über die Zulassung zur Rechtsanwaltschaft vom 7 April 1933, Reichsgesetzblatt 1933 I, s. 188, dalej GZR. . Regulacje zawarte w GZR nawiązywały w określonym zakresie do przepisów GWB. Zgodnie z § 1 ust. 1 GZR dopuszczenie do zawodu adwokatów, którzy nie mieli aryjskiego pochodzenia w rozumieniu GWB, mogło zostać cofnięte do 30.09.1933 r. Nie odnosiło się to do osób wpisanych na listę adwokatów już w dniu 1.08.1914 r., a także adwokatów walczących podczas I wojny światowej po stronie niemieckiej lub po stronie państw sojuszniczych oraz adwokatów, których ojcowie lub synowie polegli podczas wojny (§ 3 ust. 2 GWB). Na podstawie § 2 GZR należało odmówić dopuszczenia do adwokatury osobom niemającym aryjskiego pochodzenia w rozumieniu GWB. Treść § 3 GZR wyłączała możliwość dopuszczenia do adwokatury osób, które udzielały się jako komuniści. Uprzedni wpis tych osób na listę adwokatów ulegał cofnięciu. Z kolei w § 4 GZR zawarto regulacje dotyczące zakazu reprezentowania innych podmiotów (Vertretungsverbot). Zgodnie § 5 GZR cofnięcie uprawnień było ważnym powodem wypowiedzenia umów zlecenia zawartych przez adwokata z mandantem. Jak wynika z § 6 GZR, dokonane na podstawie przepisów GZR cofnięcie uprawnień umożliwiało wypowiedzenie umów najmu zawartych przez adwokata lub członków jego rodziny. To samo odnosiło się do osób zatrudnionych u adwokata, które stały się bezrobotne z uwagi na cofnięcie uprawnień lub z uwagi na wydanie względem adwokata na podstawie § 4 GZR decyzji o zakazie zastępstwa Szerzej na temat konsekwencji wejścia w życie GZR por. m.in. M. Lippman, Law in the Third Reich and the Global Threat to the Independence of the Judiciary, „California Western International Law Journal” 1993/2, s. 275. .

Po wejściu w życie GZR zostały wydane w Niemczech kolejne akty prawne ograniczające dostęp do zawodu adwokata Szerzej zob. H. Kramer, Die Entstehung des Rechtsberatungsgesetzes im NS-System und sein Fortwirken, https://kramerwf.de/Die-Entstehung-des-RBerG.75.0.html (dostęp: 20.01.2021 r.). .

W Niemczech obowiązywała ustawa o adwokaturze z 1.07.1878 r., która weszła w życie z dniem 1.10.1879 r. Rechtsanwaltsordnung vom 1. Juli 1878, Reichsgesetzblatt I, s. 177. Jak zauważa W. Hindenlang, uregulowania zawarte w ustawie zostały ukształtowane w oparciu o zasadę wolnej adwokatury (Grundsätze der freien Advokatur), zgodnie z którą każdej osobie przysługuje możliwość zostania adwokatem, jeżeli ta osoba spełnia określone prawnie wymogi. W myśl tej zasady nie istniał numerus clausus, który mógłby ograniczać możliwość wpisu na listę adwokatów W. Hindenlang, Anwaltliches Berufsrecht, https://www.rak-freiburg.de/fileadmin/dokumente/ Referendare/von_Lowtzow_Anwaltliches_Berufsrecht_23_12_2010.pdf (dostęp: 20.01.2021 r.). . Dopiero ustawa z 13.12.1935 r. zmieniająca ustawę o adwokaturze 2. Gesetz zur Änderung der Rechtsanwaltsordnung vom 13. Dezember 1935, Reichsgesetzblatt 1933 I, s. 1470. wprowadziła limity dla dopuszczenia do wykonywania zawodu adwokata, wprowadzając jako kryterium tzw. „zapotrzebowanie na usługi adwokackie” (tzw. anwaltlicher Bedarf). Nie istniały przy tym jasno określone przesłanki skutkujące odmową dopuszczenia do zawodu. O możliwości wpisu na listę adwokatów decydowała administracja sądownicza (Justizverwaltung) oraz Minister Sprawiedliwości Rzeszy. Istotne były kwestie natury socjalnej (tj. m.in. liczba osób na utrzymaniu, pozostawanie w związku małżeńskim, liczba dzieci) oraz rękojmia profesjonalnego świadczenia usług. Przede wszystkim jednak osoba ubiegająca się o zostanie adwokatem musiała gwarantować każdorazowe i całkowite wspieranie państwa narodowosocjalistycznego. Istotnymi kryteriami były: zaangażowanie polityczne w ruch narodowosocjalistyczny, szczególne zasługi dla „narodu i państwa” („Volk und Staat”), w tym walka na froncie. Następnie należało ustalić, czy w obszarze właściwości danego sądu istniało zapotrzebowanie na kolejnego adwokata. Jeżeli nie, odmawiano wpisu na listę adwokatów nawet osobie, która spełniała wyżej opisane kryteria. Można tytułem przykładu podać, że w 1936 r. uznano, że na całym terenie Niemiec istnieje zapotrzebowanie jedynie na 450 nowych adwokatów. Jak wskazuje E. Douma, w 1939 r. wzrosła liczba wniosków o wpis na listę adwokatów. Po wybuchu II wojny światowej powołano do wojska osoby zdolne do służby wojskowej, skutkiem czego nastąpił znaczny spadek liczby adwokatów czynnych zawodowo. Istotny w tym kontekście jest fakt, że zanim został wprowadzony ogólny numerus clausus, już w kwietniu 1933 r. za sprawą przepisów ZBR rozpoczęło się ograniczanie dostępu do zawodu adwokata, co dotknęło najpierw Żydów oraz osoby politycznie niepożądane E. Douma, Von der Freiheit der Advokatur und ihren Einschränkungen. Eine Erinnerung an die Einführung von allgemeinen Zulassungsbeschränkungen zur Anwaltschaft im Dezember 1935, „Kritische Justiz” 2016/2, s. 240–241. .

W 1938 r. została wprowadzona w życie koncepcja Wodza Prawa Rzeszy (Reichsrechtsführer) Hansa Franka, który był najwyższym rangą prawnikiem Rzeszy. Koncepcja ta zakładała całkowite wyeliminowanie Żydów z adwokatury S.H. Leich, A. Lundt, Zur Ausschaltung jüdischer Rechtsanwälte 1933–1938 – am Beispiel Berlins, https://www.andre-lundt.de/artikel-essays/j%C3%BCdische-anw%C3%A4lte-nach-1933/ (dostęp: 20.01.2021 r.). . Do tego odnosiły się wprost przepisy Piątego Rozporządzenia z 27.09.1938 r. do ustawy o obywatelstwie Rzeszy z 15.09.1935 r. 5. Verordnung zum Reichsbürgergesetz vom 27. September 1938, Reichsgesetzblatt 1938 I, s. 1403. Analizując regulacje zawarte w Rozporządzeniu, należy mieć na uwadze głównie fakt, że w § 2 ust. 1 ustawy o obywatelstwie Rzeszy wprowadzono pojęcie obywatela Rzeszy, a także kryteria umożliwiające uznanie osoby za tego rodzaju obywatela Reichsbürgergesetz vom 15. September 1935, Reichsgesetzblatt 1935 I, s. 1146. . Ustawa z 15.09.1935 r. była jedną z tzw. ustaw rasowych, przyjętych podczas Zjazdu NSDAP w Norymberdze Chronologie zur Diskriminierung, Entrechtung, Verfolgung und Ermordung der Juden 1933 bis 1945 https://www.mahnmal-koblenz.de/index.php/daten-und-fakten/chronologie-zur-diskriminierung-entrechtung-verfolgung-und-ermordung-der-juden-1933-bis-1945 (dostęp: 20.01.2021 r.). . Ustawy norymberskie miały znaczny wpływ na nazistowskie rozumienie pojęcia państwa prawa Por. J. Meierhenrich, The Remnants…, s. 152. .

Zgodnie z § 2 ust. 1 ustawy o obywatelstwie Rzeszy obywatelem Rzeszy mogła być tylko osoba krwi niemieckiej lub tzw. krwi podobnej, która udowodniła swoim zachowaniem, że będzie wiernie służyć niemieckiemu narodowi, a także wiernie służyć Rzeszy. Obywatelowi Rzeszy przysługiwały pełne prawa polityczne, które zostały ustawowo określone (§ 2 ust. 3). W treści § 3 zagwarantowano możliwość późniejszego wydawania przepisów uzupełniających i wykonawczych do ustawy. Artykuł I (§ 1–16) Piątego Rozporządzenia z 27.09.1938 r. odnosił się do kwestii wykluczenia Żydów z adwokatury. Na podstawie art.  I § 1 Rozporządzenia zablokowano Żydom dostęp do zawodu adwokata, a przy tym usunięto wszystkich Żydów z niemieckiej adwokatury. Na dawnym terytorium Rzeszy miało to nastąpić z dniem 30.11.1938 r. (art. 1 § 1a), a na terenie zaanektowanej Austrii – najpóźniej do 31.12.1938 r. (art. 1 § 1b). Na terytorium Austrii wprowadzono odrębne regulacje w stosunku do Żydów, którzy walczyli podczas I wojny światowej na froncie po stronie Niemiec (art. 1 § 1b w zw. z § 6 ust. 1). Odtąd została dla Żydów ostatecznie zamknięta możliwość sprawowania zawodu adwokata. Do 30.11.1938 r. usunięto z adwokatury 3146 Żydów. W samym tylko Berlinie uprawnienia zawodowe utraciło aż 671 żydowskich adwokatów S.H. Leich, A. Lundt, Zur Ausschaltung… .

Kwestia świadczenia usług prawnych przez niemieckich adwokatów po 1933 r.

Zgodnie z § 28 ustawy o adwokaturze z 1.07.1878 r. adwokat był m.in. zobowiązany do świadczenia usług w zgodzie z własnym sumieniem (gewissenhaft) § 28: „Der Rechtsanwalt ist verpflichtet, seine Berufsthätigkeit gewissenhaft auszuüben und durch sein Verhalten in Ausübung des Berufs, sowie außerhalb desselben sich der Achtung würdig zu zeigen, die sein Beruf erfordert”. . Paragraf 28 należy postrzegać jako generalną klauzulę określającą obowiązki adwokata J. Taupitz, Die Standesordnungen…, s. 371. . Ustawodawca nie wskazał jednak wprost, w jaki sposób powinno się interpretować tę klauzulę W. Hindenlang, Anwaltliches… . F.A. Jahn słusznie zauważa, że § 28 powinno się traktować jako normę odwołującą się do zasad etyki i do wymogu działania adwokata w sposób profesjonalny na rzecz klienta Por. F.A. Jahn, Zukunftsfragen der Anwaltschaft – Vortrag, https://www.bundesregierung.de/breg-de/service/bulletin/zukunftsfragen-der-anwaltschaft-vortrag-von-staatssekretaer-dr-jahn-in-koeln-785020 (dostęp: 20.01.2021 r.); K.H. Jarausch, The Unfree Professions. German Lawyers, Teachers, and Engineers, 1900–1950, Oxford 1990, s. 9. .

Jak wskazuje H. Kramer, do 1933 r. panowała w Niemczech zasada swobody udzielania porad prawnych (Prinzip der freien Rechtsberatung). Po wejściu w życie GZR z 7.04.1933 r. został wydany szereg aktów prawnych ograniczających szeroko pojętą swobodę wykonywania zawodu adwokata Szerzej: H. Kramer, Die Entstehung… . Przykładowo, w ustawie o zapobieganiu nadużyciom w dziedzinie doradztwa prawnego z 13.12.1935 r. Gesetz zur Verhütung von Mißbräuchen auf dem Gebiete der Rechtsberatung vom 13 Dezember 1935, Reichsgesetzblatt 1935 I, s. 1478. został zawarty art. 1 § 1 ust. 1, zgodnie z którym zajmowanie się sprawami innych osób, w tym doradztwo prawne, wymagało odpowiedniego zezwolenia Na temat wykładni przepisów ustawy szerzej: H. Kramer, Die Entstehung… . Zgodnie z § 5 Pierwszego Rozporządzenia z 13.12.1935 r. do ustawy z 13.12.1935 r. została wykluczona możliwość udzielenia tego rodzaju zezwolenia Żydom 1. Verordnung zur Ausführung des Rechtsberatungsgesetzes vom 13 Dezember 1935, Reichsgesetzblatt 1935 I, s. 1481. . Wskazane wyżej przepisy należy traktować, jako pochodną unormowań zawartych w GWB i GZR z 7.04.1933 r. S.H. Leich, A. Lundt, Zur Ausschaltung… Jak wskazuje H. Kramer, regulacje ustawy o zapobieganiu nadużyciom w dziedzinie doradztwa prawnego były konsekwencją dojścia Hitlera do władzy i przyjęcia w Niemczech narodowego socjalizmu jako oficjalnej państwowej ideologii. Przepisy ustawy nie zostały skierowane jedynie przeciwko Żydom, ale także przeciwko dysydentom politycznym Szerzej H. Kramer, Die Entstehung… . Trzeba mieć przy tym jednak na uwadze treść okólnika Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Rzeszy z 19.12.1935 r., który został wydany kilka dni po Pierwszym Rozporządzeniu. W okólniku określono kryteria zakwalifikowania osób do „obcych ras”. Mowa była o Żydach i Romach Chronologie zur Diskriminierung… .

W art. III (§ 8–14) Piątego Rozporządzenia z 27.09.1938 r. do ustawy o obywatelstwie Rzeszy wprowadzono instytucję żydowskiego doradcy prawnego (Jüdischer Konsulent), którego uprawnienia, zgodnie z § 8 Rozporządzenia, dotyczyły udzielania Żydom porad prawnych i ich reprezentowania. Ścisły katalog podmiotów, którym doradca mógł świadczyć usługi, został określony w § 10 § 10: „Jüdische Konsulenten dürfen nur Rechtsangelegenheiten von Juden sowie von jüdischen Gewerbebetrieben, jüdischen Vereinen, Stiftungen, Anstalten und sonstigen jüdischen Unternehmen geschäftsmäßig besorgen; insbesondere dürfen sie nur für diese die rechtliche Beratung, die gerichtliche oder außergerichtliche Vertretung sowie die Einziehung von Forderungen übernehmen”. . W myśl § 13 Rozporządzenia działalność doradcy podlegała nadzorowi administracji sądowniczej Szerzej na temat instytucji żydowskiego doradcy prawnego S.H. Leich, A. Lundt, Zur Ausschaltung… . Żydowscy doradcy prawni uzyskali kompetencje, których Ministerstwo Sprawiedliwości Rzeszy nie chciało powierzyć „aryjskim” adwokatom. Jak zauważają S.H. Leich i A. Lundt, żydowscy doradcy prawni, reprezentując mandantów, mieli uprawnienia w dużej mierze zbliżone do uprawnień „aryjskich” adwokatów Szerzej na ten temat S.H. Leich, A. Lundt, Zur Ausschaltung… .

M. Görtemaker i C. Safferling wskazują, że przygotowane po 1933 r. przez Ministerstwo Sprawiedliwości Rzeszy ustawy i rozporządzenia, które dotyczyły zawodów prawniczych, miały na celu sprawowanie nadzoru nad skrupulatnym przestrzeganiem ideologii narodowosocjalistycznej przez niemiecki wymiar sprawiedliwości M. Görtemaker, C. Safferling, Die Akte Rosenburg. Das Bundesministerium der Justiz und die NS-Zeit, München 2016, s. 16. .

W 1928 r. został utworzony przez Hansa Franka Związek Narodowosocjalistycznych Niemieckich Prawników (Bund nationalsozialistischer deutscher Juristen; BNSDJ). Nie jest do końca wyjaśnione, czy nastąpiło to z własnej inicjatywy Hansa Franka, czy też utworzenie BNSDJ to pomysł Hitlera Por. H.-D. Heller, Die Zivilrechtsgesetzgebung im Dritten Reich. Die deutsche bürgerlich-rechtliche Gesetzgebung unter der Herrschaft des Nationalsozialismus – Anspruch und Wirklichkeit, Münster 2015; na temat BNSDJ szerzej m.in. W. Johe, Die gleichgeschaltete Justiz. Organisation des Rechtswesens und Politisierung der Rechtsprechung 1933–1945, Frankfurt/Main 1983, s. 71–73. . Ogólna integracja adwokatów w ramach BNSDJ stała się o tyle atrakcyjna, że członkostwo miało uchronić adwokatów od potencjalnej konieczności indywidualnego wstępowania w szeregi NSDAP, czego adwokaci chcieli zazwyczaj uniknąć C. E. McClelland, The German Experience of Professionalization: Modern Learned Professions and their Organizations from the Early Nineteenth Century to the Hitler Era, Cambridge 1991, s. 222; L. Gruchmann, Justiz im Dritten Reich 1933–1940. Anpassung und Unterwerfung in der Ära Gürtner, München 2009, s. 221. . Warto przy tym zauważyć, że nazistowska koncepcja prawa opierała się na wspólnocie, a BNSDJ funkcjonował w strukturach NSDAP Por. J. Meierhenrich, The Remnants of the Rechtsstaat. An Ethnography of Nazi Law, Oxford 2018, s. 112; M. Lippman, Law…, s. 275. . W maju 1933 r. Hans Frank oznajmił Hitlerowi, że wszystkie niemieckie organizacje i stowarzyszenia zrzeszające prawników przystąpiły do BNSDJ Trials of War Criminals Before the Nuremberg Military Tribunals Under Control Council Law No. 10, Nuernberg, October 1946 – April 1949, Volume III, https://books.google.pl/books?id=lV8TAQAAMAAJ&dq=bnsdj&hl=pl&source=gbs_navlinks_s (dostęp: 21.01.2021 r.); szerzej na temat działalności BNSDJ m.in. B.H. Markus, The History of the German Public Accounting Profession, London1997, s. 71–80; K.H. Jarausch, The Unfree…, s. 115. . BNSDJ funkcjonował jako jedyna legalna organizacja skupiająca niemieckie środowiska prawnicze H. Wentker, Justiz im Nationalsozialismus und in der SBZ/DDR im Vergleich, https://www.gedenkstaettenforum.de/nc/publikationen/publikation/news/justiz_im_nationalsozialismus_und_in_der_sbzddr_im_vergleich/ (dostęp: 20.01.2021 r.). .

BNSDJ został w 1936 r. przekształcony w Narodowosocjalistyczny Związek Niemieckich Prawników (Nationalsozialistischer Rechtswahrerbund; NSRB) W. Johe, Die gleichgeschaltete…, s 71. . Celem działalności NSRB było m.in. polityczne „oczyszczanie” niemieckich sądów oraz wykluczanie żydowskich prawników z możliwości wykonywania zawodów prawniczych. Mimo braku przymusu przynależności prawników do NSRB do 1939 r. r. w jego strukturach znalazła się znaczna część niemieckich prawników T. Großbölting, Wissenschaftliche Aufarbeitung der Geschichte der Landräte hinsichtlich möglicher Verstrickungen während der Zeit des Nationalsozialismus, https://www.kreis-rendsburg-eckernfoerde.de/fileadmin/download_internet/Kreis/Wir_ueber_uns/Geschichte/Gutachten_Landraete_Rendsburg_und_Eckernfoerde.pdf (dostęp: 10.11.2020 r.). . Jak wskazuje U. Lohalm, przykładowo prawnicy z Hamburga związani z wymiarem sprawiedliwości praktycznie bez wyjątku zostali członkami NSRB U. Lohalm, „...anständig und aufopferungsbereit”. Öffentlicher Dienst und Nationalsozialismus in Hamburg 1933 bis 1945, Hamburg 2001, s. 61. .

W ocenie R. Łyczywka, gdy bada się instytucje prawne III Rzeszy, trzeba przywiązywać mniejszą uwagę do formalnie obowiązujących norm, ponieważ ich znaczenie uległo w tym systemie prawnym znacznej degradacji. Natomiast znacznie istotniejsze są wnioski, do których dochodzi się po analizie założeń doktrynalnych nazizmu, a przede wszystkim praktyki R. Łyczywek, Adwokatura w systemie prawnym Trzeciej Rzeszy, „Palestra” 1993/9–10, s. 55. . Trzeba w tym kontekście mieć na uwadze, że po dojściu Hitlera do władzy głównym obowiązkiem działania niemieckich adwokatów nie było już dbanie o dobro i interesy klienta. Zostali oni bowiem zobowiązani do złożenia przysięgi wierności wobec Hitlera, Rzeszy i niemieckiego narodu M. Lippman, Law…, s. 276. . Ta deklaracja ustalała priorytety wartości, którymi powinni kierować się adwokaci przy wykonywaniu zawodu.

18.03.1933 r. została utworzona Izba Adwokatów Rzeszy (Reichsrechtsanwaltskammer) Zob. https://rechtsanwalt-infoportal.com/rechtsgebiete/juristische-informationen/rechtsanwaltskammer.html (dostęp: 20.01.2021 r.). . Ustawa zmieniająca RAO z 13.12.1935 r. Zweites Gesetz zur Änderung der RAO vom 13 Dezember 1935, Reichsgesetzblatt 1933 I, s. 1470. zobowiązała adwokatów do członkostwa w Izbie. Izba pełniła jedynie funkcje doradcze Szerzej na temat kompetencji Izby zob. https://arcinsys.hessen.de/arcinsys/detailAction?detailid=b3436 (dostęp: 20.01.2021 r.); M. Lippman, Law…, s. 275; S. König, Vom Dienst am Recht: Rechtsanwälte als Strafverteidiger im Nationalsozialismus, Berlin 1987, s. 40. . Odnosząc się do działalności Izby w kontekście wykonywania zawodu adwokata, warto tytułem przykładu wskazać, że już w 1934 r. Izba nakazała, aby adwokaci nie wspierali w sposób bezpośredni lub pośredni tzw. tendencji wywrotowych Szerzej zob. K.H. Jarausch, The Unfree…, s. 129. . Z kolei po 1938 r. z inicjatywy Izby następowało coraz dalej idące blokowanie Żydom możliwości wykonywania jakichkolwiek usług prawniczych Szerzej na ten temat S.H. Leich, A. Lundt, Zur Ausschaltung… . Całokształt działalności Izby w latach 30. potwierdza zasadę, że w państwie totalitarnym zawęża się zawsze w sposób znaczny rola adwokatury w życiu publicznym Por. R. Łyczywek, Adwokatura…, s. 58. .

Warto przy tym wspomnieć, że już pod koniec 1932 r. na 29. Zgromadzeniu Związku Niemieckich Adwokatów opowiedziano się za ograniczeniem prawnikom dostępu do zawodu adwokata, co zostało wówczas uzasadnione względami ekonomicznymi. Po dojściu Hitlera do władzy kwestia ograniczenia dostępu do adwokatury stała się przede wszystkim istotna z uwagi na umożliwienie zostania adwokatami młodym prawnikom ukształtowanym w duchu narodowego socjalizmu E. Douma, Von der Freiheit…, s. 241. .

M. Görtemaker i C. Safferling wskazują, że prawie całe pokolenie niemieckich prawników, którzy uzyskali wykształcenie i rozpoczęli wykonywanie zawodu w latach 30., wyznawało ideologię narodowosocjalistyczną. Część prawników czyniła to z przekonania, a część jedynie z przyczyn oportunistycznych, w pogoni za karierą M. Görtemaker, C. Safferling, Die Akte Rosenburg…, s. 16. . Należy także zauważyć, że w okresie od 1933 do 1938 r. dochody adwokatów wzrosły prawie dwukrotnie Por. C.E. McClelland, The German…, s. 223. . Jednocześnie prawnicy, którzy nie popierali ostentacyjnie Hitlera, mieli praktycznie uniemożliwioną karierę w adwokaturze M. Lippman, Law…, s. 277. .

Wnioski

Dokonywana po 1933 r. selekcja adwokatów, najpierw pod kątem rasowym i światopoglądowym, miała znaczny wpływ na strukturę środowiska zawodowego. Kolejnym krokiem było wprowadzenie konieczności wiernej służby niemieckiemu narodowi i Rzeszy, a także działania przede wszystkim w sposób zgodny z ideologią narodowosocjalistyczną. Etyka adwokacka po dojściu Hitlera do władzy została całkowicie upolityczniona. Mimo że do obowiązku adwokatów należało przestrzeganie norm etycznych, to etyka adwokacka zawierała w sobie etykę zgodną z wartościami deklarowanymi i stosowanymi przez NSDAP. Zatem celem podejmowanych przez adwokatów czynności zawodowych nie mogła być z założenia ochrona interesów reprezentowanych klientów. Priorytetem stało się trwanie na straży interesów Rzeszy i narodu niemieckiego, zdefiniowanego według hitlerowskich kryteriów.

Po dojściu Hitlera do władzy etyka zawodowa stanowiła emanację nazistowskiego sumienia prawnego, które należy rozumieć jako formę świadomości publicznej, odzwierciedlającej hitlerowski porządek prawny Por. J. Meierhenrich, The Remnants…, s. 148. . Działanie zgodnie z kryteriami etyki narodowosocjalistycznej i dbanie o „higienę rasową” uwolniły przy tym wiele osób odpowiedzialnych od poczucia winy za określone zachowania Por. A. Finzen, Sozialpsychiatrische Aspekte der Ethik (w:) Ethik in der Psychiatrie: Wertebegründung – Wertedurchsetzung, red. W. Pöldinger, W. Wagner, Berlin 1991, s. 209. . Odnosiło się to także do adwokatów czynnych zawodowo.

Nie da się nie zauważyć, że wykonywanie zawodu adwokata w III Rzeszy było związane z oportunizmem, względnie z konformizmem. Warto przy tym zaznaczyć, że w etyce zawodowej, w tym adwokackiej, pojęcie oportunizmu odgrywa istotną rolę w określeniu kryteriów uczciwości zawodowej, gdyż oportunista przystosowuje się do danych okoliczności dla korzyści osobistych lub majątkowych. Z kolei konformizm wiąże się z bezkrytycznym podporządkowaniem się poglądom uznanym za obowiązujące w danej grupie zawodowej W odniesieniu do definicji konformizmu i definicji oportunizmu por. m.in. A. Gałkowska, S. Gałkowski, Oportunizm i społeczeństwo otwarte, „Państwo i Społeczeństwo” 2005/2, s. 20. .

Należy mieć też oczywiście na uwadze, że wielu niemieckich adwokatów wyznawało ideologię narodowosocjalistyczną. Jak trafnie zauważa W. Drzeżdżon, na moralność osoby wykonującej dany zawód mają wpływ ogólne założenia określonego systemu moralnego, który dominuje w danym ustroju społecznym, a tym bardziej systemu, z którym identyfikuje się dana osoba W. Drzeżdżon, Etyczne…, s. 24. .