P rezentowany przegląd orzecznictwa stanowi omówienie najistotniejszych orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wydanych w czwartym kwartale 2020 r. dotyczących zakazu tortur, prawa do rzetelnego procesu sądowego, wolności myśli, sumienia i wyznania, gwarancji proceduralnych dotyczących wydalania cudzoziemców, prawa do wolnych wyborów, zakazu dyskryminacji oraz skargi międzypaństwowej.

Zakaz tortur (art. 3)

Odpowiedzialność międzynarodowa państwa za przemoc ze strony jego funkcjonariuszy motywowaną nienawiścią oraz jego obowiązek badania możliwych związków między motywem dyskryminacyjnym i zastosowaną przemocą może należeć do materialnych i proceduralnych aspektów art. 3 Konwencji, ale również może być uznana za element obowiązków państwa na podstawie art. 14, mających zapewnić bez dyskryminacji ochronę podstawowych wartości zapisanych w art. 3. Ze względu na wzajemne oddziaływanie tych dwóch przepisów w konkretnej sprawie może okazać się, że jej okoliczności powinny być badane na podstawie tylko jednego z nich z uznaniem, że nie ma żadnego odrębnego problemu na tle drugiego, albo powinny być badane równolegle na podstawie ich obu. Kwestia ta wymaga rozstrzygnięcia w każdej sprawie indywidualnie w świetle jej faktów oraz natury zarzutów.

Wyrok Aghdgomelashvili i Japaridze v. Gruzja, 8.10.2020 r., Izba (Sekcja V),

skarga nr 7224/11, § 35 – dot. brutalnego najścia policji na siedzibę organizacji LGBT.

Sam tylko fakt istnienia w kraju, do którego dana osoba jest wydalana, przepisów uznających akty homoseksualne za przestępstwo nie powoduje, że jej wydalenie jest sprzeczne z art. 3 Konwencji. Rozstrzygające jest ustalenie, czy istnieje rzeczywiste ryzyko ich stosowania w praktyce.

Wyrok B. i C. v. Szwajcaria, 17.11.2020 r., Izba (Sekcja III), skargi nr 889/19 i 43987/16, § 59 – dot. zamiaru wydalenia osoby o orientacji homoseksualnej do Gambii.

Prawo do rzetelnego procesu sądowego (art. 6)

Użycie w postępowaniu karnym dowodu uzyskanego w rezultacie traktowania z naruszeniem art. 3 – niezależnie od tego, czy uznanego za tortury, traktowanie nieludzkie lub poniżające – powoduje, że postępowanie jako całość staje się automatycznie nierzetelne z naruszeniem art. 6. Dzieje się tak niezależnie od jego wartości dowodowej oraz od tego, czy użycie go miało rozstrzygające znaczenie dla skazania oskarżonego. Zasada ta ma zastosowanie w przypadku dopuszczenia dowodu uzyskanego w rezultacie zakazanego w art. 3 traktowania strony trzeciej przez osoby prywatne, niezależnie od rodzaju takiego traktowania w rozumieniu tego artykułu.

Wyrok Ćwik v. Polska, 6.11.2020 r., Izba (Sekcja I), skarga nr 31454/10, § 88–89 – dot. dopuszczenia dowodu uzyskanego w drodze znęcania się nad stroną trzecią przez osoby prywatne bez udziału lub przyzwolenia podmiotów państwowych.

Pojęcie „sąd” oznacza, że składa się on z sędziów wyłonionych ze względu na kwalifikacje – a więc osób, które dzięki swoim kompetencjom zawodowym oraz integralności psychicznej są zdolne do pełnienia funkcji sędziowskich w państwie rządzącym się prawem.

Wyrok Guðmundur Andri Ástráðsson v. Islandia, 1.12.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 26374/18, § 220 – udział w składzie orzekającym Sądu Apelacyjnego sędziego, który został wadliwie powołany.

Rygorystyczny proces powoływania zwykłych sędziów ma ogromne znaczenie dla zapewnienia, aby na stanowiskach sędziowskich znaleźli się najlepiej wykwalifikowani kandydaci, zarówno pod względem kompetencji zawodowych, jak i integralności psychicznej. Nie ma potrzeby podkreślać, że im wyższe miejsce danego sądu w hierarchii sądowej, tym surowsze powinny być obowiązujące kryteria doboru. Z oczywistych względów sędziowie niezawodowi powinni podlegać innym kryteriom w tym zakresie, zwłaszcza co do wymaganych kompetencji zawodowych. Dobór ze względu na kwalifikacje nie tylko zapewnia profesjonalną zdolność organu sądowego do sprawowania wymiaru sprawiedliwości jako „sądu”, ale ma również istotne znaczenie dla zapewnienia publicznego zaufania do wymiaru sprawiedliwości oraz stanowi uzupełniającą gwarancję osobistej niezawisłości sędziów.

Wyrok Guðmundur Andri Ástráðsson v. Islandia, 1.12.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 26374/18, § 222.

Nieprawidłowości w procedurze powoływania sędziów mogą zagrażać prawowitości organu sądowego, w którym powołani w ten sposób sędziowie orzekają, i prowadzić do uznania, że nie jest on „ustanowiony ustawą”.

Wyrok Guðmundur Andri Ástráðsson v. Islandia, 1.12.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 26374/18, § 225.

Z celu wymagania, aby sąd był „ustanowiony ustawą”, wynika również powiązanie procedury powołania sędziego oraz „zgodności z prawem” składu sędziowskiego, w którym taki sędzia następnie orzeka. Odzwierciedla ono bowiem zasadę rządów prawa i potrzebę ochrony sądownictwa przed bezprawnym wpływem zewnętrznym, zwłaszcza ze strony władzy wykonawczej, chociaż nie można wykluczyć, że taki bezprawny wpływ może wywierać również ustawodawca albo sądownictwo jako takie. Wymaganie to obejmuje poza tym każdy przepis prawa krajowego, w tym w szczególności dotyczący niezawisłości sędziów, który – w razie jego naruszenia – spowoduje, że udział jednego lub więcej sędziów w rozpatrywaniu sprawy stanie się „nieprawidłowy”. Ze względu na możliwość bezprawnego wpływu zewnętrznego proces powoływania sędziów wymaga ścisłej kontroli.

Wyrok Guðmundur Andri Ástráðsson v. Islandia, 1.12.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 26374/18, § 226.

Fundamentalne znaczenie dla właściwego funkcjonowania i prawowitości sądownictwa w państwie demokratycznym rządzącym się prawem procesu powoływania sędziów powoduje, że jest on nieodłącznym elementem koncepcji „ustanowienia” sądu „ustawą”, a odmienna interpretacja byłaby sprzeczna z celem tego wymagania.

Wyrok Guðmundur Andri Ástráðsson v. Islandia, 1.12.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 26374/18, § 227.

Wymaganie, aby sąd był ustanowiony „ustawą”, w żaden sposób nie oznacza próby ujednolicania praktyk powoływania sędziów w państwach członkowskich. W Europie istnieją bowiem rozmaite systemy powoływania sędziów i sam fakt, że w szczególności władza wykonawcza ma rozstrzygający wpływ na ten proces – co charakteryzuje wiele państw członkowskich, w których ograniczenia uprawnień władzy wykonawczej wynikające z kultury prawnej i innych mechanizmów kontroli, w połączeniu z istniejącą od dawna praktyką doboru kandydatów o wysokich kwalifikacjach i myślących w sposób niezależny, pozwalają zachować niezależność i prawowitość sądownictwa – nie może jako taki być uznany za przeszkodę w uznaniu takiego sądu za ustanowiony „ustawą”. Chodzi tu bowiem wyłącznie o zapewnienie, aby prawo krajowe regulujące powołania na stanowiska sędziowskie było w miarę możliwości sformułowane jasno i jednoznacznie, w sposób uniemożliwiający jakiekolwiek arbitralne ingerencje w ten proces, zwłaszcza przez władzę wykonawczą.

Wyrok Guðmundur Andri Ástráðsson v. Islandia, 1.12.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 26374/18, § 230.

Prawo do „sądu ustanowionego ustawą” jest prawem autonomicznym na podstawie art. 6 ust. 1 Konwencji. Orzecznictwo Trybunału wskazuje jednak na bardzo bliski wzajemny związek między nim i gwarancjami „niezawisłości” i „bezstronności”.

Wyrok Guðmundur Andri Ástráðsson v. Islandia, 1.12.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 26374/18, § 231.

Organu sądowego niespełniającego wymagań niezależności – w szczególności od władzy wykonawczej – oraz bezstronności nie można uznać za „sąd” dla celów art. 6 ust.1. Podobnie, przy ocenie, czy „sąd” jest „ustanowiony ustawą”, odwołanie się do „ustawy” obejmuje każdy przepis ustawy krajowej – w tym w szczególności regulacje dotyczące niezawisłości sędziów – który w razie jego naruszenia spowodowałby, że udział jednego lub więcej sędziów w rozpatrywaniu sprawy stałby się „nieprawidłowy”.

Wyrok Guðmundur Andri Ástráðsson v. Islandia, 1.12.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 26374/18, § 232.

Każde z wymagań instytucjonalnych art. 6 ust. 1 realizuje konkretny cel i stanowi określoną gwarancję rzetelnego procesu sądowego, jednak wszystkie one wspólnie mają służyć fundamentalnym zasadom rządów prawa i rozdziału władz. Wynikają one z potrzeby zachowania publicznego zaufania do sądownictwa oraz ochrony jego niezależności od innych władz . Uznanie istnienia między nimi bliskiego związku oraz ich wspólnego celu nie oznacza rozmycia ich specyficznych funkcji ani dublowania się, ale służy wyłącznie wzmocnieniu przedmiotu i skutków każdego z nich.

Wyrok Guðmundur Andri Ástráðsson v. Islandia, 1.12.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 26374/18, § 233.

Ocena z punktu widzenia pojęcia „sąd ustanowiony ustawą” nie może pominąć tego wspólnego celu i w każdym przypadku wymaga zbadania, czy nieprawidłowość zarzucona w konkretnej sprawie była tak poważna, że oznaczała zamach na wymienione podstawowe zasady oraz narażała na szwank niezawisłość sądu wchodzącego w grę. Chodzi o „niezawisłość” , która z punku widzenia osobistego i instytucjonalnego jest zawsze konieczna przy orzekaniu w sposób bezstronny, jest więc warunkiem wstępnym bezstronności. Charakteryzuje ona zarówno z jednej strony stan umysłu sędziego wskazujący na jego odporność na presję zewnętrzną jako cechę jego integralności psychicznej oraz z drugiej – zespół rozwiązań instytucjonalnych i funkcjonalnych – obejmujących zarówno procedurę umożliwiającą powołanie sędziów w sposób zapewniający ich niezawisłość oraz kryteria oparte na ich fachowości – zapewniających gwarancje przed niewłaściwym wpływem lub nieograniczoną swobodą innych władz państwowych, zarówno w początkowym stadium procesu powołania sędziego, jak i w trakcie wykonywania przez niego obowiązków sędziowskich.

Wyrok Guðmundur Andri Ástráðsson v. Islandia, 1.12.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 26374/18, § 234.

Ze względu na możliwe potencjalne skutki stwierdzenia naruszenia oraz ważne wchodzące w grę sprzeczne interesy prawo do „sądu ustanowionego ustawą” nie może być interpretowane zbyt szeroko, w sposób prowadzący do uznania każdej nieprawidłowości w procedurze powoływania sędziów za narażenie go na szwank. W tej sferze wymagana jest pewna powściągliwość.

Wyrok Guðmundur Andri Ástráðsson v. Islandia, 1.12.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 26374/18, § 236.

Prawo do rzetelnego procesu sądowego na podstawie art. 6 ust. 1 Konwencji musi być interpretowane w świetle preambuły do Konwencji, która uznaje w szczególności rządy prawa za część wspólnego dziedzictwa państw Konwencji. Prawo do „sądu ustanowionego ustawą” stanowi odbicie tej samej zasady rządów prawa i jako takie odgrywa ważną rolę w zachowaniu rozdziału władz oraz niezależności i prawowitości sądownictwa wymaganych w społeczeństwie demokratycznym. Zasada rządów prawa obejmuje również wiele innych równie ważnych zasad, które, chociaż wzajemnie się ze sobą wiążą a często uzupełniają, mogą w pewnych okolicznościach ze sobą konkurować.

Wyrok Guðmundur Andri Ástráðsson v. Islandia, 1.12.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 26374/18, § 237.

Zasadę nieusuwalności sędziów uznaje się generalnie za następstwo ich niezawisłości – która stanowi warunek wstępny rządów prawa – i w rezultacie jest jedną z gwarancji art. 6 ust. 1. Jednak również ona nie jest absolutna, chociaż wyjątek od niej można zaakceptować wyłącznie, jeśli jest usprawiedliwiony uprawnionym celem i jest do niego proporcjonalny, a poza tym nie może rodzić uprawnionych wątpliwości u procesujących się stron co do odporności danego sądu na wpływy zewnętrzne i jego neutralności wobec interesów, o których rozstrzyga.

Wyrok Guðmundur Andri Ástráðsson v. Islandia, 1.12.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 26374/18, § 239.

Uznanie, że sąd nie jest „sądem ustanowionym ustawą”, może mieć niewątpliwie poważne konsekwencje dla zasad pewności prawnej i nieusuwalności sędziów, które muszą być skrupulatnie przestrzegane ze względu na wagę celów, którym służą. Poszanowanie tych zasad za wszelką cenę oraz kosztem wymagań „sądu ustanowionego ustawą” może w pewnych okolicznościach wyrządzić jeszcze większą szkodę rządom prawa i publicznemu zaufaniu do sądownictwa. Podobnie jak we wszystkich sprawach, w których podstawowe zasady Konwencji wchodzą ze sobą w konflikt, należy znaleźć równowagę co do sposobu oceny, czy w szczególnych okolicznościach sprawy istnieje pilna potrzeba społeczna – o charakterze znaczącym i istotnym – usprawiedliwiająca, w świetle szczególnych okoliczności sprawy, odejście od zasady pewności prawnej, powagi rzeczy osądzonej czy nieusuwalności sędziów.

Wyrok Guðmundur Andri Ástráðsson v. Islandia, 1.12.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 26374/18, § 240.

Trybunał zdaje sobie sprawę z trudności związanych z wypracowaniem koncepcji ogólnego kryterium poszukiwania właściwej równowagi obejmującego możliwe nieprawidłowości w procedurach powoływania sędziów w różnych systemach prawnych w Europie – z których wszystkie posiadają własne regulacje i praktyki. Wiele państw przyjęło rozmaite mechanizmy lub standardy pozwalające na rozwiązanie skomplikowanych kwestii w tej materii na poziomie krajowym. Państwa korzystają więc z pewnej swobody, władze krajowe są bowiem co do zasady lepiej przygotowane niż Trybunał do oceny najlepszego w konkretnych okolicznościach sposobu zabezpieczenia interesów sądownictwa i rządów prawa – ze wszystkimi ich elementami mogącymi znaleźć się ze sobą w konflikcie. Uważał jednak, że podejście, składające się z trzech etapów wymagających rozważenia łącznie (opisanych poniżej – przyp.), oferujących solidną pomoc Trybunałowi – a ostatecznie sądom krajowym – w przypadkach, w których muszą ocenić, czy nieprawidłowości w danej procedurze powołania sędziego były na tyle poważne, że oznaczały naruszenie prawa do sądu ustanowionego ustawą i czy w konkretnych okolicznościach władze znalazły właściwą równowagę między różnymi zasadami wchodzącymi w grę.

Wyrok Guðmundur Andri Ástráðsson v. Islandia, 1.12.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 26374/18, § 243.

Po pierwsze, musi co do zasady istnieć wyraźne, a więc obiektywne i rzeczywiście możliwe do zidentyfikowania złamanie prawa krajowego. Poza przypadkami „jaskrawego” złamania prawa interpretację dotyczącą kwestii, czy doszło do jego złamania, Trybunał generalnie pozostawia sądom krajowym, chyba że ich wnioski można było uznać za arbitralne lub oczywiście nieuzasadnione. Brak oczywistego złamania regulacji krajowych w sferze powołań sędziowskich jako taki nie wyklucza jednak możliwości naruszenia prawa do sądu ustanowionego ustawą. Mogą bowiem istnieć okoliczności, w których procedura powołania sędziego, która była, jak się wydaje, zgodna z regulacjami krajowymi, doprowadziła do skutków niezgodnych z przedmiotem i celem tego prawa na podstawie Konwencji. W takim przypadku Trybunał musi ustalić, czy konsekwencje wchodzących w grę regulacji krajowych były zgodne ze specyficznymi wymaganiami prawa do „sądu ustanowionego ustawą” w rozumieniu Konwencji.

Wyrok Guðmundur Andri Ástráðsson v. Islandia, 1.12.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 26374/18, § 244–245.

Po drugie, konkretne złamanie prawa należy oceniać w świetle przedmiotu i celu wymagania „sądu ustanowionego ustawą”, tzn. zapewnienia, aby sądownictwo mogło wykonywać swoje obowiązki bez niewłaściwej ingerencji i zachowania w ten sposób rządów prawa i rozdziału władz. Nie wystarczą naruszenia o charakterze czysto technicznym, niemające wpływu na prawowity charakter procesu powołania sędziego. Natomiast za naruszenie tego wymagania muszą być uznane przypadki złamania przepisów w sposób całkowicie lekceważący najbardziej podstawowe regulacje procedury powołania sędziów– jak np. powołanie na sędziego osoby niespełniającej wchodzących w grę kryteriów – lub mogące w inny sposób uderzać w cel i konsekwencje wymogu „ustanowiony ustawą” zgodnie z jego interpretacją przez Trybunał. Złamanie prawa odnoszące się wyłącznie do fundamentalnych regulacji procedury powoływania sędziów – a więc dotykające samej istoty prawa do „sądu ustanowionego ustawą” – może prowadzić do jego naruszenia. Trybunał musi więc w każdej sprawie ocenić, czy stworzyło ono realne ryzyko niewłaściwego korzystania z posiadanej swobody przez inne organy państwa, zwłaszcza władzę wykonawczą, i osłabienia w ten sposób integralności procedury powoływania sędziów w stopniu nieprzewidzianym w obowiązujących regulacjach krajowych.

Wyrok Guðmundur Andri Ástráðsson v. Islandia, 1.12.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 26374/18, § 246–247.

Po trzecie, przy ocenie, czy w konkretnym przypadku złamanie przepisu prawa krajowego dotyczącego powoływania sędziów oznaczało naruszenie prawa do „sądu ustanowionego ustawą”, istotną rolę odgrywa jako etap tej oceny kontrola przez sądy krajowe – jeśli taka miała miejsce – konsekwencji prawnych tego faktu dla praw jednostki na podstawie Konwencji. Gdyby jednak uznać, że kontrola przez sądy krajowe wyczerpuje wszystkie kwestie odnoszące się do poszanowania prawa do „sądu ustanowionego ustawą” niezależnie od jej natury, zakresu i jakości – a więc gdyby Trybunał nie mógł samodzielnie ocenić, czy konsekwencje złamania przepisów krajowych dotyczących powołania sędziów oznaczały naruszenie art. 6 – autonomiczne prawo wynikające z Konwencji zostałoby pozbawione w tym wymiarze jakiejkolwiek rzeczywistej ochrony.

Wyrok Guðmundur Andri Ástráðsson v. Islandia, 1.12.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 26374/18, § 248 – 249.

Trybunał nie jest uprawniony do ustalania konkretnego terminu, w jakim strona może podnieść zarzut nieprawidłowości procedury powołania sędziów z powołaniem się na prawo do „sądu ustanowionego ustawą”. Nie oznacza to jednak, że jego brak jest równoznaczny z nieograniczoną w czasie możliwością kwestionowania powołania sędziego. Z upływem czasu bowiem, w procesie poszukiwania właściwej równowagi, coraz większego znaczenia nabiera zachowanie pewności prawnej na tle prawa strony sporu do „sądu ustanowionego ustawą”. Należy również uwzględnić mogące pojawić się z biegiem czasu trudności dowodowe oraz obowiązujące w tym zakresie w prawie krajowym państw Konwencji terminy ustawowe.

Wyrok Guðmundur Andri Ástráðsson v. Islandia, 1.12.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 26374/18, § 252.

Zasady rządów prawa muszą przeważać nawet w warunkach stanu wyjątkowego. Sytuacja, w której państwo mogłoby, bez ograniczeń lub kontroli przez ciała Konwencji, usunąć spod jurysdykcji sądów cały szereg roszczeń cywilnych lub objąć immunitetem od odpowiedzialności cywilnej całe grupy lub kategorie osób, byłaby sprzeczna z rządami prawa w społeczeństwie demokratycznym lub podstawową zasadą art. 6 ust.1 – a więc że musi istnieć możliwość przedstawienia sędziemu roszczenia cywilnego w celu jego sądowego rozpatrzenia. W rezultacie – ze względu na znaczenie skutków dla praw Konwencji posiadanych przez takie osoby – jeśli dekret o stanie wyjątkowym nie zawiera żadnego jasnego i wyraźnego sformułowania wyłączającego możliwość kontroli sądowej środków mających służyć wprowadzeniu go w życie, sytuację taką należy interpretować jako umożliwiającą kontrolę sądową wystarczającą, aby uniknąć wszelkiej arbitralności.

Wyrok Pişkin v. Turcja. 15.12.2020 r., Izba (Sekcja II), skarga nr 33399/18, § 153.

Wolność myśli, sumienia i wyznania (art. 9)

W razie wystąpienia więźnia o zwolnienie z przestrzegania określonych regulacji ze względu na wiarę lub przekonania religijne nie jest nadmiernym wymaganiem albo postawą fundamentalnie sprzeczną z wolnością sumienia żądanie od niego pewnego uzasadnienia wskazującego, że jego wiara jest autentyczna, a przy jego braku – wydanie w tym zakresie opinii negatywnej.

Wyrok Neagu v. Rumunia, 10.11.2020 r., Izba (Sekcja IV), skarga nr 21968/15, § 34 – dot. więźnia, który musiał udowodnić zmianę religii przez okazanie potwierdzającego ten fakt dokumentu sporządzonego przez przedstawicieli związku wyznaniowego jako warunku otrzymywania posiłków odpowiadających regułom wynikającym z nowej religii.

Zmiana religii powinna mieć charakter poważny i szczery, co oznacza, że ogólny obowiązek zachowania przez władze neutralności nie może uniemożliwiać badania przez nie faktów mających wskazywać na nastąpienie tej zmiany.

Wyrok Neagu v. Rumunia, 10.11.2020 r., Izba (Sekcja IV), skarga nr 21968/15, § 41.

Gwarancje proceduralne dotyczące wydalania cudzoziemców (art. 1 Protokołu nr 7)

Przez przyjęcie art. 1 Protokołu nr 7 państwa zgodziły się na „minimalne” gwarancje proceduralne w przypadku wydalenia. Artykuł 1 Protokołu nr 7 zapewnia jako pierwszą podstawową gwarancję możliwość wydalenia wyłącznie „w wyniku decyzji podjętej zgodnie z ustawą”. Fraza ta ma podobne znaczenie w całej Konwencji i jej Protokołach. Odnosi się nie tylko do istnienia w prawie krajowym podstawy prawnej, ale również do jakości wchodzących w grę przepisów; musi ona być dostępna i przewidywalna oraz zapewniać ochronę przed arbitralną ingerencją władz publicznych w prawa Konwencji. Dotyczy to również postanowień Konwencji, które wprowadzają prawa proceduralne, takich jak art. 1 Protokołu nr 7, co wynika z ugruntowanego orzecznictwa wskazującego, że zasada rządów prawa, wyraźnie wymieniona w preambule do Konwencji, jest nieodłączną częścią wszystkich jej artykułów. Arbitralność oznacza negację rządów prawa i nie można jej tolerować ani w przypadku praw proceduralnych, ani materialnych.

Wyrok Muhammad i Muhammad v. Rumunia, 15.10.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 80982/12, § 117–118 – dot. deportacji dwóch obywateli pakistańskich przebywających w Rumunii.

W sprawach dotyczących art. 1 Protokołu nr 7 Trybunał zawsze stara się ustalić, czy decyzja o wydaleniu nie była arbitralna i cudzoziemiec mógł skutecznie korzystać z zawartych w nim praw.

Wyrok Muhammad i Muhammad v. Rumunia, 15.10.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 80982/12, § 123.

Artykuł 1 ust. 1 lit. a Protokołu nr 7 wyraźnie gwarantuje prawo cudzoziemca do przedstawienia swoich racji przemawiających przeciwko wydaleniu. W sprawach wydaleń ze względu na bezpieczeństwo państwowe cudzoziemiec nie może prawidłowo kwestionować twierdzeń władz, że wchodzi w grę takie zagrożenie, ani rozsądnie przedstawić racji przeciwko wydaleniu bez znajomości istotnych faktów, które doprowadziły władze do takiego przekonania. Wymagane informacje mają istotne znaczenie dla skutecznego korzystania przez cudzoziemca z prawa, o którym mowa w tym artykule.

Wyrok Muhammad i Muhammad v. Rumunia, 15.10.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 80982/12, § 126.

Prawo wydalanych cudzoziemców dostępu do dokumentów znajdujących się w aktach nie jest jako takie przewidziane w orzecznictwie Trybunału dotyczącym art. 1 Protokołu nr 7. Nawet jednak, gdy wchodzi w grę bezpieczeństwo państwowe, stosowanie środków deportacyjnych musi odbywać się z zachowaniem jakiejś formy procedury kontradyktoryjnej, w razie potrzeby z odpowiednimi ograniczeniami dostępu do informacji objętych klauzulą tajności. Artykuł 1 Protokołu nr 7 wymaga więc, aby cudzoziemiec został poinformowany, najlepiej na piśmie, a w każdym razie w sposób pozwalający na skuteczną obronę, o treści dokumentów i informacji, które stanowiły podstawę decyzji o wydaleniu, z możliwymi w razie potrzeby właściwie uzasadnionymi ograniczeniami.

Wyrok Muhammad i Muhammad v. Rumunia, 15.10.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 80982/12, § 128.

Prawo do informacji o istotnych faktach uzasadniających decyzję o wydaleniu oraz prawo dostępu do treści dokumentów i informacji, na które powołał się właściwy organ krajowy, nie są absolutne. Podobnie jak w niektórych procesach karnych, w procedurze administracyjnej dotyczącej wydalenia mogą istnieć konkurencyjne interesy, takie jak bezpieczeństwo państwowe, potrzeba ochrony świadków zagrożonych ryzykiem zemsty lub tajność metod śledztw policyjnych. Wymagają one rozważenia na tle praw cudzoziemca. Państwa Konwencji korzystają w takich przypadkach przy ocenie z pewnej swobody.

Wyrok Muhammad i Muhammad v. Rumunia, 15.10.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 80982/12, § 130.

Artykułu 1 Protokołu nr 7 nie można stosować w sposób nieproporcjonalnie utrudniający właściwym władzom wypełniającym swoje obowiązki, wynikające z art. 2, 3 i art. 5 ust. 1 Konwencji ochrony prawa do życia oraz prawa do bezpieczeństwa, skuteczne zwalczanie terroryzmu oraz innych poważnych przestępstw.

Wyrok Muhammad i Muhammad v. Rumunia, 15.10.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 80982/12, § 132.

Żadne ograniczenie nie może powodować konsekwencji dla ochrony proceduralnej zagwarantowanej w art. 1 Protokołu nr 7 tak daleko idących, że zostałaby zakwestionowana sama istota zabezpieczeń zawartych w tym przepisie. Nawet gdy istnieje potrzeba ograniczeń, cudzoziemiec musi mieć skuteczną możliwość przedstawienia argumentów przemawiających przeciwko wydaleniu i być chroniony przed wszelką arbitralnością. Trybunał musi więc zawsze najpierw ustalić, czy właściwy niezależny organ uznał w konkretnych okolicznościach ograniczenia praw proceduralnych cudzoziemców za właściwie uzasadnione, a następnie zbadać, czy trudności wywołane tymi ograniczeniami zostały wystarczająco zrekompensowane przy użyciu innych środków o charakterze równoważącym. Dozwolone są wyłącznie ograniczenia, które w danych okolicznościach są właściwie uzasadnione i wystarczająco zrównoważone.

Wyrok Muhammad i Muhammad v. Rumunia, 15.10.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 80982/12, § 133.

Zakres zabezpieczeń proceduralnych na podstawie art. 1 ust.1 Protokołu nr 7 nie musi być taki sam, jak w przypadku art. 5 i 6 Konwencji, orzecznictwo dotyczące tych artykułów daje jednak użyteczne wskazówki dla oceny ograniczeń praw zagwarantowanych w art. 1 Protokołu nr 7.

Wyrok Muhammad i Muhammad v. Rumunia, 15.10.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 80982/12, § 135.

W każdej sprawie Trybunał musi ustalić okoliczności, w których ograniczenia prawa do informacji o faktach stanowiących podstawę decyzji o wydaleniu lub ograniczeń prawa dostępu do treści dokumentów i informacji, na których oparły się właściwe władze krajowe, można było uznać za zgodne z art. 1 ust. 1 Protokołu nr 7. Wymaga to oceny, czy zostały one właściwie uzasadnione i wystarczająco zrównoważone, w szczególności w drodze gwarancji proceduralnych pozwalających zachować samą istotę praw wchodzących w grę. Trybunał dokonuje jej na tle konkretnych okoliczności, z uwzględnieniem całości postępowania.

Wyrok Muhammad i Muhammad v. Rumunia, 15.10.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 80982/12, § 136–138.

Mogą istnieć właściwie uzasadnione powody ograniczeń praw proceduralnych cudzoziemców, takie jak potrzeba ochrony bezpieczeństwa państwowego. Zgodnie z zasadą subsydiarności do władz krajowych należy w pierwszej kolejności ocena, czy ograniczenia praw proceduralnych cudzoziemca były w danym przypadku właściwie uzasadnione. Trybunał bada natomiast procedurę podejmowania decyzji w tym zakresie. W społeczeństwie demokratycznym rządzącym się prawem ograniczeniom praw proceduralnych cudzoziemca powinny towarzyszyć gwarancje przed arbitralnością. Wymagania w tym zakresie obejmują właściwe uzasadnienie decyzji wprowadzających takie ograniczenia oraz procedurę umożliwiającą odpowiednią kontrolę jej motywów, zwłaszcza gdy nie zostały one ujawnione osobie zainteresowanej.

Wyrok Muhammad i Muhammad v. Rumunia, 15.10.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 80982/12, § 139.

Przy badaniu skargi na podstawie art. 1 Protokołu nr 7 Trybunał musi najpierw ustalić, czy niezależny organ krajowy właściwie zbadał potrzebę ograniczeń praw proceduralnych cudzoziemca. W tym kontekście istotne są jego kompetencje, a zwłaszcza uprawnienie do kontroli potrzeby zachowania poufności tajnych informacji.

Wyrok Muhammad i Muhammad v. Rumunia, 15.10.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 80982/12, § 141.

W razie stwierdzenia przez krajowy organ niezależny, że ochrona bezpieczeństwa państwowego uniemożliwiała ujawnienie cudzoziemcowi treści dokumentów tajnych, Trybunał musi ustalić, czy zostały właściwie zidentyfikowane interesy wchodzące w grę i rozważone względy bezpieczeństwa państwowego na tle interesów cudzoziemców. Do naruszenia art. 1 ust. 1 Protokołu nr 7 nie wystarczy odmowa władz zbadania albo brak wystarczającego zbadania i uzasadnienia potrzeby ograniczeń praw proceduralnych cudzoziemca. Należy również ustalić, czy zostały zastosowane wszelkie środki równoważące oraz – jeśli tak – czy wystarczająco złagodziły ograniczenia, zachowując samą istotę praw wchodzących w grę.

Wyrok Muhammad i Muhammad v. Rumunia, 15.10.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 80982/12, § 142–144.

Orzecznictwo Trybunału nie określa w sposób abstrakcyjny zakresu informacji, jakie powinny być udostępnione cudzoziemcom, różni się on bowiem zależnie od okoliczności. Trybunał uwzględnia więc zawsze znaczenie informacji rzeczywiście ujawnionych cudzoziemcowi dotyczących faktów, które doprowadziły do decyzji o wydaleniu, oraz zakres dostępu do dokumentów i informacji, na których oparł się organ, który ją podjął. Ustala, czy władze w stopniu zgodnym z wymogiem zachowania tajemnicy i właściwego prowadzenia śledztwa poinformowały cudzoziemca o istocie istniejących wobec niego zarzutów.

Wyrok Muhammad i Muhammad v. Rumunia, 15.10.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 80982/12, § 151.

Zapewnienie cudzoziemcowi minimalnej, ale odpowiedniej informacji o jego prawach wynikających z przepisów krajowych stanowi nieodzowny warunek skutecznego korzystania z nich. Władze krajowe muszą więc przynajmniej zapewnić cudzoziemcowi wymagane informacje w kluczowych stadiach postępowania, tym bardziej gdy nie jest reprezentowany przez adwokata, a ich brak mógł przekreślić możliwość skorzystania z przysługujących mu praw. Obowiązek informacji jest tym bardziej ważny w sprawach, w których procedura krajowa wymaga szybkiego rozpatrzenia sprawy.

Wyrok Muhammad i Muhammad v. Rumunia, 15.10.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 80982/12, § 153.

Cudzoziemiec musi mieć właściwą reprezentację prawną przed organem podejmującym decyzję w sprawie wydalenia. Stanowi ona ważny środek równoważący. Trybunał ocenia praktyczny dostęp do takiej reprezentacji w toku postępowania. W tym kontekście istotnym zabezpieczeniem są prawa, z jakich korzysta pełnomocnik cudzoziemca. W związku z tym Trybunał bada np. zakres, w jakim miał dostęp do dokumentów w aktach, w tym tajnych, niedostępnych dla cudzoziemca. Rozważa poza tym możliwość pełnomocnika komunikowania się z nim po uzyskaniu dostępu do tajnych materiałów.

Wyrok Muhammad i Muhammad v. Rumunia, 15.10.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 80982/12, § 154–155.

W tego rodzaju sprawach przy ocenie zgodności z art. 1 ust.1 lit. a i b Protokołu nr 7 mogą być brane pod uwagę następujące aspekty:

1. Czy jeden lub więcej niezależny organ administracyjny lub sądowy był zaangażowany w postępowanie albo bezpośrednio podejmując decyzję o wydaleniu, albo kontrolując jej zgodność z prawem czy nawet jej meritum? Jeśli organem tym jest sąd, ważne jest jego miejsce w krajowym systemie prawnym; kontrola sądowa wydalenia ma zasadniczo większy efekt równoważący niż kontrola w formie administracyjnej.
2. Czy skarżący mógł kwestionować skutecznie i przed niezależnym organem zarzuty wskazujące, że stanowił zagrożenie dla bezpieczeństwa państwowego?
3. Czy organ niezależny był uprawniony do skutecznego zbadania zasadności wniosku lub decyzji o wydaleniu na tle konkretnych okoliczności oraz przedstawionych dowodów, a jeśli tak – czy właściwie skorzystał ze swoich uprawnień? Istotne jest ustalenie, czy miał on dostęp do całości akt organu bezpieczeństwa państwowego w sprawie przeciwko cudzoziemcowi, w tym dokumentów tajnych; innym poważnym czynnikiem jest jego uprawnienie do weryfikacji dokumentów w aktach oraz wiarygodności i prawdziwości informacji tajnych wskazanych na uzasadnienie wniosku lub decyzji o wydaleniu; nie istnieje domniemanie istnienia i zasadności podstaw wynikających z bezpieczeństwa państwa wskazanych przez organ bezpieczeństwa państwowego – niezależny organ powinien móc zweryfikować fakty w świetle przedstawionych dowodów.
4. Czy organ niezależny mający skontrolować decyzję o wydaleniu mógł ją unieważnić lub zmienić, jeśli uznał, że powołanie się na bezpieczeństwo państwowe nie miało żadnej rozsądnej i odpowiedniej podstawy faktycznej?
5. Czy w świetle okoliczności sprawy i uzasadnienia decyzji niezależnego organu konieczność wydalenia była w konkretnym przypadku wystarczająco uzasadniona? W związku z tym Trybunał musi ustalić, czy natura i stopień kontroli przez organ krajowy faktów zarzuconych cudzoziemcowi znalazły swój wyraz, choćby w skrócie, w uzasadnieniu jego decyzji.

Wyrok Muhammad i Muhammad v. Rumunia, 15.10.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 80982/12, § 156.

Prawo do wolnych wyborów (art. 3 Protokołu nr 1)

Trybunał nie miał wcześniej możliwości rozpatrywania zarzutu na podstawie art. 3 Protokołu nr 1 dotyczącego wpływu tymczasowego aresztowania posła wybranego w wyborach na wykonywanie przez niego jego obowiązków parlamentarnych. Zastosowanie środka pozbawiającego wolności posła lub kandydata w wyborach parlamentarnych nie stanowi automatycznie naruszenia tego artykułu. Ze względu jednak na znaczenie w społeczeństwie demokratycznym prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego członka parlamentu sądy krajowe muszą, przy korzystaniu z posiadanej swobody, wykazać, że przy stosowaniu lub przedłużaniu jego tymczasowego aresztowania rozważyły wszystkie istotne interesy, w tym wolność wyrażania opinii politycznych przez danego posła. Ważne przy tym jest ustalenie, czy zarzuty miały podłoże polityczne. Musi istnieć środek prawny umożliwiający posłowi skutecznie kwestionowanie takiego środka i doprowadzenie do merytorycznego rozpatrzenia jego zarzutów. Rola Trybunału w takim przypadku polega na kontroli decyzji sądów krajowych z punktu widzenia Konwencji, a nie na zastępowaniu właściwych władz krajowych.

Wyrok Selahattin Demirtaş v. Turcja (nr 2), 22.12.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 14305/17, § 389.

Współzależność art. 10 i art. 3 Protokołu nr 1 wyraża się szczególnie w przypadku demokratycznie wybranych przedstawicieli przetrzymywanych w areszcie tymczasowym z powodu wyrażania swoich opinii politycznych. Trybunał podkreślił szczególne znaczenie ochrony wolności wypowiedzi przedstawicieli społeczeństwa, zwłaszcza członków opozycji. Trybunał zawsze w sposób ścisły ocenia, czy wolność wypowiedzi została zabezpieczona, pamiętając o jej możliwych ograniczeniach, zwłaszcza mających uniemożliwić bezpośrednie lub pośrednie wzywanie do przemocy. Jeśli więc pozbawienie wolności posła nie było zgodne z wymaganiami art. 10, doszło również do naruszenia art. 3 Protokołu nr 1.

Wyrok Selahattin Demirtaş v. Turcja (nr 2), 22.12.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 14305/17, § 392.

Tymczasowe aresztowanie musi co do zasady trwać możliwie jak najkrócej, tym bardziej w przypadku pozbawienia wolności członków parlamentu, którzy reprezentują swój elektorat, zwracają uwagę na ich troski i bronią ich interesów.

Wyrok Selahattin Demirtaş v. Turcja (nr 2), 22.12.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 14305/17, § 393.

Jeśli państwo zapewnia immunitet parlamentarny chroniący przed ściganiem i pozbawieniem wolności posłów, sądy krajowe muszą upewnić się najpierw, czy poseł nie był uprawniony do skorzystania z immunitetu parlamentarnego w związku z czynami, o jakie został oskarżony.

Wyrok Selahattin Demirtaş v. Turcja (nr 2), 22.12.2020 r., Wielka Izba,

skarga nr 14305/17, § 394.

Zakaz dyskryminacji (art. 14)

Przy prowadzeniu śledztw dotyczących incydentów z użyciem przemocy, takich jak znęcanie się, władze muszą podejmować wszelkie rozsądne kroki, aby ujawnić możliwe motywy dyskryminacyjne, co jest zwykle zadaniem trudnym. Mają obowiązek uczynić wszystko, co jest rozsądne w danych okolicznościach, aby zebrać i zabezpieczyć dowody, wyczerpać wszelkie możliwości ustalenia prawdy oraz wydać w pełni uzasadnione, bezstronne i obiektywne decyzje bez pomijania podejrzanych faktów, mogących wskazywać na przemoc powodowaną np. nietolerancją rasową lub religijną albo dyskryminacją ze względu na płeć.

Wyrok Aghdgomelashvili i Japaridze v. Gruzja, 8.10.2020 r., Izba (Sekcja V),

skarga nr 7224/11, § 38.

Art. 33–34

Skargi międzypaństwowe/skargi indywidualne

Artykuł 33 Konwencji nie zezwala rządowi domagać się ochrony praw podmiotu prawnego, którego nie można uznać za „organizację pozarządową” w rozumieniu art. 34, a więc nieuprawnionego do wniesienia skargi indywidualnej na jego podstawie.

Decyzja Słowenia v. Chorwacja, 18.11.2020 r., Wielka Izba, skarga nr 54155/16, § 70.