1. Uwagi wstępne

Z dniem 15 kwietnia 2016 r. przywrócona została możliwość odbywania kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznegoArt. 2 ustawy z dnia 11 marca 2016 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz ustawy – Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. poz. 437).. Przypomnijmy, że od 1 lipca 2015 r.Ustawa z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny i niektórych innych ustaw (Dz.U. 2015, poz. 396). nie było to możliwe, w miejsce bowiem wykonywania kary pozbawienia wolności w tym systemie przewidzianego w ustawie z 2007 r.Ustawa z dnia 7 września 2007 r. o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. nr 142, poz. 960 z późn. zm.). wprowadzony został – jako jeden z wariantów kary ograniczenia wolności – obowiązek pozostawania skazanego w miejscu stałego pobytu lub w innym wyznaczonym miejscu, z zastosowaniem systemu dozoru elektronicznego. Taka zmiana stanu prawnego nastąpiła w 2015 r. mimo pozytywnych doświadczeń z wykonywaniem kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego i mimo akcentowania w piśmiennictwie szczególnego znaczenia wykonywania kary pozbawienia wolności w tym systemie. Podkreślano, że jego zaletą jest brak kontaktu skazanego z innymi skazanymi, a realizacja celu wychowawczego kary wykonywanej w tym systemie nieporównywalnie bardziej sprzyja zapobieganiu powrotowi do przestępstwaW. Kotowski, B. Kurzępa, Dozór elektroniczny – zarys problematyki, „Probacja” 2009, nr 2, s. 72; zob. też: R. Pelewicz, Dozór elektroniczny jako środek ograniczania przeludnienia więzień w aspekcie źródeł prawa międzynarodowego praw człowieka (wybrane zagadnienia), „Probacja” 2013, nr 2, s. 73 i powołana tam literatura oraz T. Szymanowski, System dozoru elektronicznego w wykonywaniu kary pozbawienia wolności, „Palestra” 2016, nr 6, s. 15..

Skutkiem tej zmiany stał się zauważalny znaczący spadek liczby sprawców objętych systemem dozoru elektronicznego, co spowodowało niewykorzystywanie możliwości odnośnie do liczby osób, które mogłyby być nim objęte.

Przywrócenie możliwości wykonywania kary pozbawienia wolności w postaci dozoru elektronicznego na zasadach zbliżonych do tych, jakie przewidywała ustawa o dozorze elektronicznym z 2007 r., miało więc przede wszystkim na celu pełniejsze wykorzystywanie możliwości i rozwój tego systemu zarówno w zakresie jego pojemności, jak też poziomu organizacyjno-technicznego. Nie bez znaczenia była też potrzeba zmniejszenia populacji osadzonych w zakładach karnych, szczególnie sprawców, co do których cele kary mogą być osiągnięte bez konieczności ich izolacji.

Intencje ustawodawcy wyrażone w treści znowelizowanych w 2016 r. przepisów Rozdziału VIIa Kodeksu karnego wykonawczego, szczególnie regulacje dotyczące przesłanek udzielenia skazanemu zezwolenia na odbycie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego, zamieszczone w art. 43la k.k.w., pozwalają na stwierdzenie, że stosowanie tego systemu do wykonywania kary pozbawienia wolności powinno być szerokie – w granicach tych przesłanek – zawsze wtedy, gdy nie istnieją jednoznaczne wskazania do izolacji skazanego w zakładzie karnym.

Warunki udzielania skazanym zezwolenia na odbywanie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego określone w art. 43la k.k.w. umożliwiają wyselekcjonowanie z populacji skazanych na karę pozbawienia wolności tych osób, co do których istnieje bardzo duże prawdopodobieństwo, że udzielenie im zezwolenia na odbycie tej kary w systemie dozoru elektronicznego spełni oczekiwania związane ze skutecznością zastosowana tej formy odbywania kary. Dodatkowym gwarantem realności tego oczekiwania jest możliwość nakładania na skazanego obowiązków określonych w art. 72 k.k. zarówno w postanowieniu o udzieleniu zezwolenia, jak też ustanawiania, rozszerzania lub zmiany obowiązków określonych w art. 72 § 1 pkt 3–8 k.k. w okresie odbywania kary. Motywowaniem skazanego do realizowania obowiązków związanych z odbywaniem kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego jest możliwość udzielenia mu warunkowego przedterminowego zwolnienia (art. 43ln k.k.w.).

Jednak nie w każdym przypadku może być dane skazanemu odbycie całości kary w systemie dozoru elektronicznego. W kilku przepisach ustawodawca przewidział konieczność lub możliwość uchylenia zezwolenia, i to zarówno z powodów wynikających z przyczyn leżących postronne skazanego, jak też z powodów, które nie są związane bezpośrednio z jego zachowaniem w okresie odbywania kary. Ogólnie można powiedzieć, że wyróżniamy przesłanki uchylenia zezwolenia o charakterze obligatoryjnym, względnie obligatoryjnym, jak też fakultatywnym.

Niezbyt fortunny układ przepisów przewidujących każdy z wymienionych rodzajów przesłanek, jak też określających zagadnienia procesowe dotyczące uchylenia zezwolenia na odbycie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego, powoduje, że są one zamieszczone w różnych częściach rozdziału VIIa Kodeksu karnego wykonawczego. Stanowi to niewątpliwe utrudnienie ich stosowania.

Analiza przepisów przewidujących możliwość uchylenia zezwolenia na odbycie kary w omawianym systemie prowadzi do wniosku, że w aktualnym stanie prawnym uchylenie takie może nastąpić:

• a) obligatoryjnie – w przypadku objęcia wyrokiem łącznym kary pozbawienia wolności wykonywanej w systemie dozoru elektronicznego (art. 43li k.k.w.) oraz w przypadku warunkowego przedterminowego zwolnienia skazanego odbywającego karę pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego (art. 43ln § 3 k.k.w.);
• b) względnie obligatoryjnie – w przypadku nagannych zachowań skazanego określonych w art. 43zaa § 1 k.k.w. (art. 43zaa k.k.w.);
• c) fakultatywnie – jeżeli skazany korzystający z zezwolenia na opuszczenie miejsca wykonywania dozoru stacjonarnego (art. 43p k.k.w.) nie powrócił do określonego miejsca w wyznaczonym czasie (art. 43zab k.k.w.).

Różne przesłanki i odmienne konsekwencje uchylenia zezwolenia na odbycie kary pozbawienia wolności w omawianym systemie wymagają odrębnego omówienia każdej z nich, zwłaszcza że niektóre rozwiązania prawne nastręczają pewne wątpliwości interpretacyjneNa temat przesłanek uchylenia zezwolenia na odbycie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego zob. też tezy do art. 43zaa k.k.w., (w:) K. Dąbkiewicz, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz do nowelizacji 2016, Warszawa 2016; J. Lachowski (red.), Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2016; S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2017; K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2017..

2. Obligatoryjne uchylenie zezwolenia

Jak zostało wyżej powiedziane, jednym z powodów uchylenia zezwolenia na odbycie przez skazanego kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego jest objęcie wyrokiem łącznym kary pozbawienia wolności wykonywanej w tym systemie (art. 43li k.k.w.). Uchylenie zezwolenia jest w tym przypadku oczywistą konsekwencją objęcia kary odbywanej w systemie dozoru elektronicznego wyrokiem łącznym. Jednak kilka kwestii z tym związanych wymaga szerszego omówienia.

O objęciu kary pozbawienia wolności wykonywanej w systemie dozoru elektronicznego karą łączną sąd, który orzekł karę łączną, niezwłocznie informuje właściwy miejscowo sąd penitencjarny. Jest nim sąd penitencjarny, w którego okręgu kara jest wykonywana (art. 43ze § 2 i art. 43za § 2 k.k.w.). Sąd penitencjarny uchyla zezwolenie na odbycie tej kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego na posiedzeniu, niezwłocznie po uprawomocnieniu się wyroku łącznego. W myśl art. 9 § 2 k.k.w. wyrok staje się bowiem wykonalny z chwilą uprawomocnienia.

Uchylenie dozoru elektronicznego następuje dopiero na skutek wydania na podstawie art. 43li k.k.w. postanowienia w tym przedmiocie. Staje się ono wykonalne z chwilą wydania (art. 9 § 3 k.k.w.). Do tego czasu skazany odbywa karę w systemie dozoru elektronicznego.

Sąd penitencjarny, uchylając udzielenie skazanemu zezwolenia na odbywanie kary w systemie dozoru elektronicznego, wydaje polecenie usunięcia nadajnika, rejestratora i rejestratora przenośnego używanego przez osobę chronioną, chyba że nie jest to celowe ze względu na rodzaj i wymiar orzeczonej kary łącznej (art. 43za § 1 zd. drugie k.k.w.).

Może się zdarzyć, że sąd penitencjarny, uchylając zezwolenie na odbycie przez skazanego jednostkowej kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego, udzieli zezwolenia na odbywanie w tym systemie kary łącznej, nie zmieniając rodzaju środków technicznych ani miejsca wykonywania kary. Postanowienie o zezwoleniu jest wykonalne z chwilą wydania, co oznacza możliwość kontynuowania w takim przypadku wykonywania kary, jako łącznej, na dotychczasowych warunkach. Nie stosuje się zatem wówczas art. 43za § 1 zd. drugie k.k.w., nakazującego sądowi penitencjarnemu wydanie polecenia usunięcia urządzeń technicznych służących do wykonywania dozoru elektronicznego, byłoby to bowiem niecelowe. W takiej sytuacji nie jest też konieczne rozpoczynanie od nowa procedury mającej doprowadzić do ponownego ich uruchomienia (art. 43lm i art. 43t § 1 pkt 1–3 k.k.w.).

Uchylenie zezwolenia na odbycie kary w systemie dozoru elektronicznego na podstawie art. 43li k.k.w. następuje z urzędu. Również z urzędu sąd penitencjarny może udzielić zezwolenia na odbycie kary łącznej pozbawienia wolności w tym systemie, jednak pod warunkiem, że obie te decyzje są podejmowane na tym samym posiedzeniu sądu. Artykuł 43li k.k.w. przewiduje więc jedyny wyjątek od zasady skargowości w sprawach o udzielenie zezwolenia na odbycie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego, wyrażonej w art. 43lc k.k.Por. K. Postulski, Zezwolenie na odbycie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego, Prok. i Pr. 2017, z. 1, s. 50.

„Jednoczesne” podjęcie obu decyzji, o których mowa w art. 43li k.k.w., może nastąpić, jeżeli zachodzą warunki udzielenia zezwolenia określone w art. 43la § 1 k.k.w. Wynika stąd, że sąd penitencjarny musi mieć wiedzę co do istnienia przesłanek wymienionych w tym przepisie, a więc ma obowiązek zgromadzenia przed posiedzeniem stosownych dowodów.

Obligatoryjne uchylenie zezwolenia na odbywanie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego ma miejsce także w przypadku warunkowego przedterminowego zwolnienia skazanego odbywającego karę pozbawienia wolności w tym systemie (art. 43ln § 3 k.k.w.). Trzeba pamiętać, że w myśl art. 43ln k.k.w. skazany na karę pozbawienia wolności odbywaną w systemie dozoru elektronicznego może ubiegać się o warunkowe przedterminowe zwolnienie na zasadach ogólnych, przewidzianych w Kodeksie karnym (art. 77–81) oraz Kodeksie karnym wykonawczym (art. 159 i art. 161–162).

Treść art. 43ln § 3 k.k.w. oznacza zatem, że w przypadku odwołania warunkowego zwolnienia nie mamy już do czynienia z karą pozbawienia wolności, która będzie odbywana w systemie dozoru elektronicznego, ale z karą, która podlega wykonaniu na zasadach ogólnych. Konsekwencją odwołania warunkowego zwolnienia będzie więc w takim przypadku konieczność odbycia reszty kary w zakładzie karnym.

3. Względnie obligatoryjne uchylenie zezwolenia

Podstawą uchylenia zezwolenia na odbycie przez skazanego kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego, mającego postać uchylenia względnie obligatoryjnego, jest naganne zachowanie skazanego określone w art. 43zaa § 1 k.k.w.

Jednym z przejawów takiego nagannego zachowania jest niezachowanie przez skazanego wyznaczonego terminu na zgłoszenie upoważnionemu podmiotowi dozorującemu gotowości, o której mowa w art. 43m § 1 k.k.w., albo uchylanie się od niezwłocznego zainstalowania przez podmiot dozorujący rejestratora lub od założenia nadajnika (art. 43zaa § 1 pkt 1 k.k.w.).

Termin na zgłoszenie przez skazanego podmiotowi dozorującemu gotowości do instalacji środków technicznych określa sąd penitencjarny w postanowieniu o udzieleniu mu zezwolenia na odbycie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego. Nie może być on dłuższy niż 24 godziny od zwolnienia skazanego z zakładu karnego, a jeśli skazany przebywa na wolności, nie dłuższy niż 24 godziny od ogłoszenia lub doręczenia skazanemu postanowienia (art. 43k § 2 zd. pierwsze i art. 43lh k.k.w.).

W świetle art. 43zaa § 1 pkt 1 k.k.w. niezachowanie tego terminu stanowi podstawę do uchylenia zezwolenia na odbycie przez skazanego kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego bez względu na przyczynę. Natomiast w przypadku niepoddania się obowiązkowi niezwłocznego zainstalowania przez podmiot dozorujący rejestratora lub założenia nadajnika przepis ten mówi o „uchylaniu się” od tego obowiązku. Konieczne jest więc ustalenie nie tylko faktu, ale także powodów takiego zachowania skazanego, a więc zbadania przyczyn tego zachowania. Chodzi o ocenę, czy zachowaniu skazanego można przypisać znamię „uchylania się”. O rozumieniu pojęcia „uchylanie się” będzie mowa niżej.

Drugą przesłanką uchylenia zezwolenia na odbycie przez skazanego kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego jest fakt, że skazany, odbywając karę w tym systemie, naruszył porządek prawny, w szczególności popełnił przestępstwo lub przestępstwo skarbowe, lub uchyla się od wykonania obowiązków związanych z dozorem elektronicznym lub innych nałożonych obowiązków, orzeczonego środka karnego, środka kompensacyjnego lub przepadku.

W art. 43zaa § 1 pkt 2 k.k.w. jedynie przykładowo (zwrot „w szczególności”) wymienia się jako przejaw naruszenia porządku prawnego popełnienie przestępstwa lub przestępstwa skarbowego. Przepis ten nie precyzuje jednak, co należy rozumieć przez naruszenie porządku prawnego i w czym jeszcze może się ono przejawiać. Pojęcia tego nie definiują także inne przepisy, które się nim posługują jako przesłanką negatywnych konsekwencji dla skazanego (zob. np. art. 75 § 2 k.k., art. 43q § 3 k.k.w., art. 156 § 1 k.k.w., art. 160 § 3 k.k.w.).

Należy przyjąć takie samo rozumienie pojęcia „naruszenie porządku prawnego” użytego w art. 43zaa § 1 pkt 2 k.k.w., jakie wypracowane zostało w piśmiennictwie w aspekcie tych właśnie innych, wymienionych przepisów. Tak więc na podstawie analizy semantycznej poszczególnych członów pojęcia naruszenia porządku prawnego można wyprowadzić wniosek, że jest nim zachowanie skazanego wbrew nakazom lub zakazom prawa karnego (popełnienie przestępstwa), popełnienie wykroczenia, a także postępowanie wbrew regułom, których przestrzeganie mieści się w granicach zadań i celów, które prawo karne wiąże między innymi z taką instytucją, jak system dozoru elektronicznego. Popełnienie przestępstwa jest zatem tylko jedną z form naruszenia tego porządku. Może to być również zachowanie niebędące czynem zabronionym pod groźbą kary, a więc także naruszenie norm prawa cywilnego, administracyjnego, prawa pracy itp.Zob. m.in. S. Strycharz, Pojęcie porządku prawnego w kodeksie karnym, NP 1970, nr 6, s. 851; M. Jachimowicz, Istota icharakter prawny podjęcia postępowania warunkowo umorzonego, Prok. i Pr. 2004, z. 10, s. 71; J. Skupiński, Rażące naruszenie porządku prawnego jako podstawa odwołania środka probacyjnego, (w:) Teoretyczne i praktyczne problemy współczesnego prawa karnego. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Tadeuszowi Bojarskiemu, pod red. A. Michalskiej-Warias, I. Nowikowskiego, J. Piórkowskiej-Flieger, Lublin 2011, s. 311; K. Postulski, Glosa do postanowienia SA w Krakowie z dnia 25 czerwca 2013 r., II AKzw 631/13, LEX nr 1391610.

W odróżnieniu od wymienionych przepisów wiążących z naruszeniem przez skazanego porządku prawnego negatywne dla niego konsekwencje, w art. 43zaa § 1 pkt 2 k.k.w. nie ma wymogu, aby owo naruszenie musiało być ocenione jako „rażące”. Nie jest więc wymagane istnienie w zachowaniu skazanego takiego naruszenia porządku prawnego, które cechuje jaskrawość, uporczywość, duże nasilenie złej woli. Trudno dociec, czy jest to zamierzona przez ustawodawcę regulacja, uzasadnienie rządowego projektu ustawy wprowadzającej ten przepis milczy bowiem na ten temat. Nie wydaje się, aby było to rozwiązanie zasadne, powoduje ono bowiem, że nawet najbardziej błahe naruszenie przez skazanego porządku prawnego uruchamia procedurę zmierzającą do uchylenia zezwolenia na odbycie kary w systemie dozoru elektronicznego.

Pojęciem wymagającym zdefiniowania, którym posługuje się art. 43zaa § 1 pkt 2 k.k.w., jest również „uchylanie się”. Podobnie jak w przypadku „naruszenia porządku prawnego”, posługują się nim także inne przepisy Kodeksu karnego i Kodeksu karnego wykonawczego (zob. np. art. 75 § 2 k.k., art. 65 § 1 k.k.w., art. 160 § 3 k.k.w.). W orzecznictwie z okresu ostatnich kilku lat problematyce „uchylania się” poświęcono niewiele uwagi. Stąd istnieje konieczność odwołania się do tego, co na ten temat powiedziano nawet przed wielu laty, a co zachowało nadal swą aktualność także na gruncie dozoru elektronicznego. Tak więc należy uznać, że w pojęciu „uchylanie się” mieści się negatywny stosunek psychiczny skazanego do ciążących na nim powinności, będący wyrazem jego złej woli i sprawiający, że mimo obiektywnej możliwości podporządkowania się wykonaniu obowiązków związanych z dozorem elektronicznym lub innych nałożonych obowiązków, orzeczonego środka karnego, środka kompensacyjnego lub przepadku, nie czyni tego, gdyż nie chce, a więc z powodów przez siebie zawinionychZob. m.in. postanowienia SN z: 23 lutego 1974 r., IV KRN 17/74, OSNKW 1974, nr 5, poz. 95; 28 lipca 1980 r., V KRN 146/80, OSNKW 1980, nr 10–11, poz. 8; 12 października 1988 r., V KRN 212/88, OSNPG 1989, nr 3, poz. 44; 7 października 2010 r., V KK 301/10, LEX nr 612941; uchwała SN z 20 czerwca 1979 r., VI KZP 6/79, OSNKW 1979, nr 9, poz. 89; postanowienie SA w Krakowie z 27 października 2005 r., II AKzw 641/05, KZS 2005, z. 11, poz. 34.. Ten kierunek orzecznictwa, konsekwentny od wielu lat, jest aprobowany w piśmiennictwieZob. m.in. J. Skupiński, Glosa do postanowienia SN z dnia 11 maja 1974 r., IV KRN 19/74, PiP 1975, z. 7; S. Pawela, Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego z zakresu prawa karnego wykonawczego za lata 1979–1980, s. 56; Z. Gostyński, Glosa do postanowienia SN z dnia 17 października 1995 r., III KRN 96/95, Prok. i Pr. 1996, z. 6, s. 85; K. Postulski, Glosa do uchwały z dnia 12 grudnia 1995 r., I KZP 35/95, „Palestra” 1996, nr 7–8, s. 268; K. Postulski, Glosa do postanowienia SA w Krakowie z dnia 19 lutego 2016 r., II AKzw 30/16, LEX/el.2016..

Uchylanie się od obowiązków, o którym mowa w art. 43zaa § 1 pkt 2 k.k.w., to uchylanie się od obowiązków ciążących na skazanym zarówno z mocy ustawy, w szczególności – art. 43n k.k.w., jak też nałożonych na skazanego przez sąd penitencjarny na podstawie art. 43nb § 1 lub 2 k.k.w. Przy ustalaniu, czy ma miejsce uchylanie się od tych obowiązków, istotna jest nie tylko treść obowiązku, ale też określone przez sąd penitencjarny miejsce, czas i sposób ich wykonania (art. 43lh § 1 pkt 1 k.k.w.).

Zaprezentowana skrótowa analiza pojęcia „uchylanie się” i jego przejawów, a także konsekwencji prawnych, pozwala na sformułowanie tezy, że o „uchylaniu się” można mówić, jeżeli zaistnieją łącznie następujące warunki:

• a) powinność stosownego zachowania się sprawcy wynika z ustawy lub orzeczenia sądu;
• b) ustawa łączy z „uchylaniem się” od realizowania tej powinności określone konsekwencje prawne wobec sprawcy;
• c) sprawca ma obiektywną, rzeczywistą możliwość wywiązywania się z tej powinności;
• d) ma miejsce niepodporządkowywanie się przez sprawcę ciążącej na nim powinności określonego zachowania się;
• e) dając wyraz niechęci wobec ciążącej na nim powinności, mimo obiektywnej możliwości, sprawca nie realizuje jej, gdyż nie chce, a więc ze złej woli i z powodów przez siebie zawinionychSzerzej zob. K. Postulski, Glosa do postanowienia SA w Krakowie z dnia 19 lutego 2016 r., II AKzw 30/16, LEX/el. 2016..

Jako trzecią przesłankę względnie obligatoryjnego uchylenia zezwolenia na odbycie przez skazanego kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego w art. 43zaa § 1 pkt 3 k.k.w. wymieniono odwołanie przerwy w wykonaniu kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego z powodu innego niż ustanie przyczyny, dla której przerwa została udzielona. Chodzi więc o przypadki, gdy skazany nie korzysta z przerwy zgodnie z celem, w jakim została zarządzona, albo rażąco narusza porządek prawny (art. 43q § 3 k.k.w.). Zwraca uwagę, że w art. 43q § 3 k.k.w. mowa jest o rażącym naruszeniu w okresie przerwy porządku prawnego, a nie o każdym naruszeniu, jak ma to miejsce w przypadku przewidzianym w art. 43zaa § 1 pkt 2 k.k.w. Musi więc ono cechować się wspomnianą wyżej jaskrawością, uporczywością, dużym nasileniem złej woli.

W postępowaniu mającym za przedmiot uchylenie zezwolenia na odbycie przez skazanego kary w systemie dozoru elektronicznego sąd penitencjarny nie ustala samodzielnie, czy zaistniały wymienione powody odwołania przerwy, ale jest związany postanowieniem o odwołaniu przerwy i zawartym w tym postanowieniu ustaleniem, że nastąpiło ono z powodu niekorzystania z przerwy zgodnie z celem, w jakim została zarządzona, albo z powodu rażącego naruszenia porządku prawnego.

Ostatnią, czwartą, wymienioną w art. 43zaa § 1 k.k.w., przesłanką względnie obligatoryjnego uchylenia zezwolenia na odbycie przez skazanego kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego jest okoliczność, że skazany w czasie wykonywania kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego został osadzony w zakładzie karnym w związku z zastosowaniem tymczasowego aresztowania lub wykonaniem kary w innej sprawie.

Rozumienie tej przesłanki nie nastręcza wątpliwości, co powoduje zbędność poświęcania jej uwagi. Można jedynie podkreślić, że osadzenie skazanego w areszcie tymczasowym stanowi podstawę do uchylenia zezwolenia na odbywanie kary w systemie dozoru elektronicznego bez wymogu spełnienia jakichkolwiek dalszych warunków.

W orzecznictwie słusznie zauważono, że bez znaczenia jest późniejsze uchylenie aresztu, skoro skazany nie przebywał pod podanym adresem i nie wrócił tam po uchyleniu aresztu, więc nadal nie wiadomo, gdzie przebywa, zatem kary nadal nie można wykonywaćPostanowienie SA w Krakowie z 3 czerwca 2015 r., II AKzw 427/15, KZS 2015, z. 6, poz. 84. .

4. Odstąpienie od uchylenia zezwolenia

Omówione w poprzednim punkcie przesłanki uchylenia zezwolenia na odbycie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego, mimo użytego w art. 43zaa § 1 k.k.w. kategorycznego zwrotu „sąd penitencjarny uchyla zezwolenie”, nie mają charakteru bezwzględnie obligującego sąd do podjęcia decyzji o uchyleniu zezwolenia w razie zaistnienia chociażby jednej z nich. W myśl bowiem art. 43zaa § 2 k.k.w. sąd penitencjarny może odstąpić od uchylenia zezwolenia, o którym mowa w art. 43zaa § 1 k.k.w., w wyjątkowych przypadkach, uzasadnionych szczególnymi okolicznościami.

Ta możliwość powoduje, że uchylenie zezwolenia na podstawie art. 43zaa § 1 k.k.w. ma jedynie charakter względnie obligatoryjny. Okoliczność ta stawia przed sądem penitencjarnym, ale też przed prokuratorem oraz skazanym, a szczególnie – przed jego obrońcą (jeżeli został ustanowiony lub wyznaczony z urzędu), zadanie ustalenia, oceny i wykazania nie tylko tego, czy zaistniała przewidziana w tym przepisie przesłanka uchylenia zezwolenia, ale też czy mimo jej istnienia uchylenie takie jest konieczne w okolicznościach konkretnej sprawy.

O tym, czy w rozpoznawanej przez sąd penitencjarny sprawie mamy do czynienia z wyjątkowym przypadkiem uzasadnionym szczególnymi okolicznościami, decyduje sąd, uwzględniając okoliczności, w jakich nastąpiło zdarzenie dające podstawę do uchylenia zezwolenia. Ocenę, czy mamy do czynienia z wyjątkowym przypadkiem i ze szczególną okolicznością, należy więc indywidualizować. Na ocenę w tym przedmiocie wpływają zarówno okoliczności przedmiotowe, a więc rodzaj i ranga zdarzenia, które jest przedmiotem oceny, jak również okoliczności dotyczące skazanego, a więc rozpatrywanego zdarzenia na tle całokształtu jego postawy w okresie odbywania kary, motywów jego zachowania itp.

Należy jednak zauważyć, że poprzez sformułowania: „wyjątkowy przypadek” i „szczególne okoliczności” ustawodawca postawił wysokie wymagania, gdy chodzi o możliwość odstąpienia od uchylenia zezwolenia. Nie każdy bowiem wyjątkowy przypadek pozwala sądowi penitencjarnemu na odstąpienie od uchylenia zezwolenia na odbycie kary w systemie dozoru elektronicznego, a jedynie taki, który może być uznany za uzasadniony szczególnymi okolicznościami, których istnienie należy wykazać.

Oceniając możność odstąpienia od uchylenia zezwolenia, o którym mowa w art. 43zaa § 2 k.k.w., sąd penitencjarny powinien mieć na uwadze i ocenić, czy rzeczywiście dalsze odbywanie przez skazanego kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego nie pozwoli na osiągnięcie celów związanych z tym sposobem wykonywania kary.

W szczególności należy ocenić, czy zdarzenie uznane za przesłankę uchylenia zezwolenia było epizodycznym zachowaniem skazanego na tle całokształtu jego poprawnego zachowania i czy jego postawa wobec obowiązków związanych z odbywaną karą pozwala na przyjęcie, że cele kary odbywanej w systemie dozoru elektronicznego zostaną osiągnięte mimo nieuchylania zezwolenia. Należy pamiętać, że jednym z warunków udzielania zezwolenia na odbycie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego jest uznanie, że ta forma odbycia kary wystarcza do osiągnięcia celów kary (art. 43la § 1 pkt 2 k.k.w.). Dopóki ten warunek jest spełniany, nie zachodzi konieczność uchylenia zezwolenia, jeśli nie jest to bezwzględnie obowiązkowe.

Wymaga wyjaśnienia, o jakie cele kary chodzi w art. 43la § 1 pkt 2 k.k.w. Wskutek braku odrębnego zdefiniowania tego pojęcia wobec kary pozbawienia wolności odbywanej w systemie dozoru elektronicznego przy ustalaniu jego rozumienia należy mieć na uwadze cele kary pozbawienia wolności określone w art. 67 k.k.w. Kodeks karny wykonawczy przewiduje w tym przepisie znacznie węższy zakres celów wykonywania kary pozbawienia wolności niż te, które wymienione są w art. 53 § 1 k.k. jako dyrektywy wymiaru kary. W postępowaniu wykonawczym „znika” stopień winy, stopień społecznej szkodliwości czynu, a także społeczne oddziaływanie kary. Podstawowym celem wykonywania kary pozbawienia wolności jest cel zapobiegawczy i wychowawczy, a więc to, co jest nazywane prewencją szczególną. Został on jednoznacznie wyartykułowany w art. 67 k.k.w. jako wzbudzanie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa. Jest to cel niejako perspektywiczny, dalekosiężny, mający szansę realizacji w przyszłości, po odbyciu karyZob. też: K. Postulski, Zezwolenie na odbycie kary, s. 56.. Dopóki istnieje realna perspektywa realizacji tego celu kary pozbawienia wolności poprzez jej odbywanie w systemie dozoru elektronicznego, dopóty nie powinno dochodzić do uchylenia zezwolenia na jej odbycie w tym systemie na podstawie art. 43zaa § 1 k.k.w.

5. Fakultatywne uchylenie zezwolenia

Sąd penitencjarny może uchylić zezwolenie na odbycie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego, jeżeli skazany korzystający z zezwolenia, o którym mowa w art. 43p k.k.w., nie powrócił do określonego miejsca w wyznaczonym czasie (art. 43zab k.k.w.).

Zezwolenie, o którym mowa w art. 43zab k.k.w., to decyzja sądowego kuratora zawodowego podjęta na podstawie art. 43p § 1 k.k.w., mająca za przedmiot zgodę na opuszczenie przez skazanego miejsca wykonywania dozoru stacjonarnego w przypadkach szczególnie ważnych dla skazanego, uzasadnionych względami zdrowotnymi, rodzinnymi lub osobistymi. Może być ono udzielone na okres nieprzekraczający jednorazowo 7 dni, w miarę potrzeby w asyście osoby najbliższej lub osoby godnej zaufania.

Fakultatywność decyzji o uchyleniu zezwolenia wymaga w tym przypadku od sądu penitencjarnego dokonania ustaleń w o wiele szerszym zakresie niż tylko ustalenie faktu, że skazany nie powrócił do określonego miejsca w wyznaczonym czasie. Zaistnienie tego faktu nie jest wystarczające do uznania go za podstawę uchylenia zezwolenia na odbycie przez skazanego kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego. Obowiązkiem sądu penitencjarnego jest ustalenie i ocena przyczyny niepowrotu, okresu opóźnienia, dotychczasowego przebiegu dozoru elektronicznego, w szczególności postawy i zachowania skazanego zarówno w okresie korzystania z zezwolenia na opuszczenie miejsca wykonywania dozoru elektronicznego, jak i w całym okresie odbywania kary w tym systemie. Z tej oceny sąd wyprowadza wniosek, czy w konkretnych okolicznościach uchylenie zezwolenia jest niezbędne z punktu widzenia realizacji celów kary wykonywanej w systemie dozoru elektronicznego.

Podobnie jak w przypadku, o którym mowa w art. 43zaa § 2 k.k.w., którego analiza przeprowadzona została w poprzednim punkcie, sąd penitencjarny obowiązany jest dokonać oceny potrzeby uchylenia zezwolenia przewidzianego w art. 43zab k.k.w. na tle całokształtu zachowania i postawy skazanego wobec obowiązków związanych z odbywaniem kary i oceny, czy cele kary odbywanej w systemie dozoru elektronicznego zostaną osiągnięte mimo nieuchylania zezwolenia.

6. Problemy procesowe

W myśl art. 43e § 2 k.k.w. w sprawach związanych z uchyleniem zezwolenia na odbycie przez skazanego kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego właściwy jest sąd penitencjarny, w którego okręgu kara jest wykonywana, z wyjątkiem uchylenia zezwolenia z powodów, o których mowa w art. 43zaa § 1 pkt 1 k.k.w., kiedy to właściwy jest sąd penitencjarny, który zezwolenia udzielił.

Artykuł 43lm § 1 k.k.w. przewiduje, że przed uchyleniem zezwolenia sąd penitencjarny, o ile uzna to za konieczne, wysłuchuje skazanego lub jego obrońcy, a także sądowego kuratora zawodowego oraz przedstawiciela skazanego, o którym mowa w art. 42 k.k.w. Przepis ten nie wskazuje spraw, w których ze względu na rozpatrywaną podstawę uchylania zezwolenia na odbycie kary w systemie dozoru elektronicznego należy ocenić konieczność wysłuchania wymienionych osób. Z brzmienia art. 43lm § 1 k.k.w. należy zatem wyprowadzić wniosek, że sąd penitencjarny w każdej sprawie mającej za przedmiot uchylenie takiego zezwolenia ma obowiązek rozważyć, czy jest konieczne wysłuchanie skazanego lub jego obrońcy, a także sądowego kuratora zawodowego oraz przedstawiciela skazanego.

Wysłuchanie skazanego i innych osób wymienionych w omawianym przepisie ma charakter gwarancyjny. Wprawdzie ich wysłuchanie zależy od uznania sądu, wydaje się jednak, że powinno ono być regułą we wszystkich tych przypadkach, gdy wyjaśnienia skazanego lub informacje kuratora złożone na posiedzeniu sądu i możliwość ich skonfrontowania z innymi dowodami są niezbędne dla prawidłowego ustalenia istnienia przesłanki i konieczności uchylenia zezwolenia. Te wyjaśnienia i informacje stanowią dowód w sprawie. Podstawę orzeczenia w przedmiocie uchylenia zezwolenia może stanowić tylko całokształt okoliczności ujawnionych w postępowaniu, mających znaczenie dla rozstrzygnięcia (art. 92 k.p.k. w zw. z art. 1 § 2 k.k.w.). Sąd penitencjarny ma obowiązek odnieść się do nich w uzasadnieniu postanowienia. Prawidłowe dokonanie ustaleń i ocen, o których mowa, może okazać się utrudnione bez wysłuchania skazanego, jego obrońcy lub sądowego kuratora zawodowego. Dotyczy to przede wszystkim tych przypadków, w których uchylenie zezwolenia nie jest bezwzględnie obligatoryjne.

Z art. 43lm § 1 k.k.w. nie wynika, aby przedmiotem oceny sądu penitencjarnego miała być konieczność wysłuchania prokuratora. Nie oznacza to jednak braku obowiązku zawiadamiania go w pewnych przypadkach o terminie i celu posiedzenia. Jeśli sąd uzna za konieczne wysłuchanie osób wymienionych w art. 43lm § 1 k.k.w., o terminie i celu posiedzenia należy go zawiadomić w myśl zasady „równości broni”.

W okolicznościach konkretnej sprawy niewysłuchanie skazanego, jego obrońcy lub sądowego kuratora zawodowego, a także niezawiadomienie prokuratora o terminie i celu posiedzenia, gdy zawiadamiane są o tym wymienione osoby, może być uznane za obrazę przepisów postępowania, mogącą mieć wpływ na treść orzeczenia (art. 438 pkt 2 k.p.k.), a więc może stanowić podstawę zażalenia, podobnie jak wadliwe, zdaniem skarżącego, uchylenie albo nieuchylenie zezwolenia.

Artykuł 43lm § 2 k.k.w. przewiduje odstępstwo od zasady niezaskarżalności postanowień wydawanych na podstawie Kodeksu karnego wykonawczego (art. 6 § 1 i art. 21 k.k.w.). W myśl tego przepisu na postanowienie sądu penitencjarnego o uchyleniu zezwolenia przysługuje zażalenie, przy czym przepisy art. 43lj § 2 i art. 43lk k.k.w. stosuje się odpowiednio. Odwołanie się do art. 43lj § 2 i art. 43lk k.k.w. oznacza, że zażalenie przysługuje zarówno na postanowienie o uchyleniu zezwolenia na odbycie przez skazanego kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego, jak też na odmowę takiego uchylenia. Zażalenie przysługuje skazanemu lub jego obrońcy, prokuratorowi w każdym przypadku, a sądowemu kuratorowi zawodowemu, jeżeli składał wniosek o uchylenie zezwolenia.

Z uwagi na uprawnienie wymienionych osób do składania zażaleń należy pamiętać, że w przypadku, gdy nie brały one udziału w posiedzeniu sądu penitencjarnego, istnieje obowiązek doręczenia im postanowienia w przedmiocie uchylenia zezwolenia (art. 100 § 4 k.p.k. w zw. z art. 1 § 2 k.k.w.). Po ogłoszeniu lub przy doręczeniu postanowienia należy pouczyć je o przysługującym im prawie, terminie i sposobie wniesienia środka zaskarżenia (art. 100 § 8 k.p.k. w zw. z art. 1 § 2 k.k.w.).

W razie uchylenia zezwolenia, o którym mowa w art. 43zaa § 1k.k.w. lub art. 43zabk.k.w., sąd penitencjarny orzeka o tym, w jakim zakresie karę pozbawienia wolności należy uznać za wykonaną, uwzględniając zaliczenie na poczet kary okresu objętego systemem dozoru elektronicznego, a o obliczonym okresie kary pozbawienia wolności pozostałej do wykonania w zakładzie karnym zawiadamia skazanego (zob. art. 43zac k.k.w.).

Na koniec należy jeszcze zauważyć, że w myśl art. 43zae k.k.w. w razie uchylenia zezwolenia na odbycie przez skazanego kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego ponowne udzielenie zezwolenia na odbycie kary w tym systemie jest niedopuszczalne w tej samej sprawie. Zasada ta dotyczy wszystkich omówionych przypadków uchylenia zezwolenia, a więc bez względu na jego podstawę prawną. Oznacza to, że w przypadku złożenia wniosku o takie ponowne zezwolenie postępowanie w tym przedmiocie powinno być umorzone na podstawie art. 15 § 1 k.k.w., jako niedopuszczalne z mocy prawa.