I. UWAGI WPROWADZAJĄCE

Z uwagi na zasadniczą rolę, jaką w systemie międzynarodowej ochrony praw człowieka przyznaje się wolności osobistej, problem dopuszczalności i kontroli legalności detencji jest przedmiotem szczegółowej regulacji składających się na system umów międzynarodowych, m.in. Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (dalej: Pakt)Dz.U. z 1977 r. nr 38, poz. 167. oraz Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (dalej: Konwencja)Sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2, po nowelizacji przez Protokół nr 11 i 14, z Protokołem nr 1 oraz Protokołami nr 4, 6 i 7 (Dz.U. z 1993 r. nr 61, poz. 284 ze zm.)..

Leżące u podstaw prawnych rozwiązań tradycyjne przeświadczenie o zgodności z międzynarodowym standardem krajowych regulacji w przedmiocie udziału osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej w sprawach o uzyskanie przez jej opiekuna zezwolenia sądu opiekuńczego na złożenie wniosku o umieszczenie tej osoby w domu pomocy społecznej (dalej: DPS) oraz weryfikacji podstaw przebywania w takim ośrodku przez osobę ubezwłasnowolnioną przez długi czas zbieżne było ze złudzeniem o konstytucyjności prawnych uregulowań w przedmiotowym zakresie.

W dniu 28 czerwca 2016 r. Trybunał Konstytucyjny wydał wyrok w sprawie o sygn. K 31/15, w którym przesądził o niezgodności z art. 41 ust. 1 w związku z art. 30 oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (dalej: Konstytucja RP)Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483. przepisu: art. 38 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (dalej: u.o.z.p.)Dz.U. z 1994 r. nr 111, poz. 535 ze zm. w zw. z art. 156 w zw. z art. 175 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (dalej: k.r.o.)Dz.U. z 2015 r. poz. 2082 ze zm. w zw. z art. 573 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (dalej: k.p.c.)Dz.U. z 2014 r. poz. 101 ze zm. w zakresie, w jakim nie przewiduje czynnego udziału osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej w sprawach o uzyskanie przez jej opiekuna zezwolenia sądu opiekuńczego na złożenie wniosku o umieszczenie tej osoby w domu pomocy społecznej, oraz art. 41 ust. 1 u.o.z.p. w zakresie, w jakim pomija uprawnienie osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej, umieszczonej w domu pomocy społecznej za zgodą jej opiekuna, do domagania się weryfikacji podstaw jej przebywania w domu pomocy społecznej.

Niekonstytucyjność przyjętych rozwiązań jawi się jako rażąca, jeśli wziąć pod uwagę, że rozważane tu procesowe aspekty kierowania do domu pomocy społecznej dotyczą żywotnych interesów osób całkowicie ubezwłasnowolnionych, tj. ich wolności osobistejPor. wyrok TK z 6 grudnia 2004 r., SK 29/04, ZU 2004, nr 11A, poz. 114, pkt 4.5, s. 32..

Niniejszy artykuł porusza ważne dla praktyki sądowej kwestie dotyczące zasad umieszczania osób całkowicie ubezwłasnowolnionych, za zgodą ich opiekunów, w domach pomocy społecznej oraz możliwości weryfikacji celowości dalszego ich pobytu w takich ośrodkach.

II. AKTUALNE REGULACJE PRAWNE DOTYCZĄCE FUNKCJONOWANIA DOMÓW POMOCY SPOŁECZNEJ

Zasady dotyczące funkcjonowania domów pomocy społecznej, standardów świadczonych przez nie usług, trybu kierowania i przyjmowania osób ubiegających się o przyjęcie do DPS uregulowane zostały odpowiednio w ustawie z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (dalej: u.p.s.)Dz.U. z 2004 r. nr 64, poz. 593. oraz rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 23 sierpnia 2012 r. w sprawie domów pomocy społecznej (dalej: r.d.p.s.)Dz.U. z 2012 r. poz. 964.. Zgodnie z treścią powołanych aktów prawnych domy pomocy społecznej są jednostkami organizacyjnymi pomocy społecznej (zakładami administracyjnymi) świadczącymi całodobową opiekę na rzecz osób, które z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności nie mogą samodzielnie funkcjonować w codziennym życiu i którym nie można zapewnić niezbędnej pomocy w formie usług opiekuńczychZob. rozdział 2 u.p.s. . Jednostki te świadczą usługi bytowe, opiekuńcze, wspomagające i edukacyjne na poziomie obowiązującego standardu, w zakresie i formach wynikających z indywidualnych potrzeb osób w nim przebywających (mieszkańców domu), uwzględniając przy tym wolność, intymność, godność i poczucie bezpieczeństwa mieszkańców oraz stopień ich fizycznej i psychicznej sprawnościPor. art. 55 ust. 1 i 2 u.p.s. Ustawa upoważnia wojewodę do prowadzenia względem domów pomocy społecznej postępowania nadzorczego i kontrolnego (art. 126 i n. u.p.s.). Domy pomocy społecznej przeznaczone dla osób chorych psychicznie lub upośledzonych umysłowo podlegają także kontroli sądowej. Szczegółowy sposób i tryb sprawowania kontroli reguluje rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 11 października 2012 r. w sprawie sprawowania kontroli przyjęcia i przebywania osób z zaburzeniami psychicznymi w szpitalach psychiatrycznych i domach pomocy społecznej oraz sposobu jej dokumentowania (Dz.U. z 2012 r. poz. 1147), dalej: rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 11 października 2012 r..

Artykuł 54 ust. 1 u.p.s. stanowi, że osobie wymagającej całodobowej opieki z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności, niemogącej samodzielnie funkcjonować w codziennym życiu, której nie można zapewnić niezbędnej pomocy w formie usług opiekuńczych, przysługuje prawo do umieszczenia w domu pomocy społecznej. Stosownie do przepisów rozdziału 4 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego umieszczenie w domu pomocy społecznej może mieć charakter dobrowolny (art. 38 u.o.z.p.) albo przymusowy (art. 39 u.o.z.p.). W obu wypadkach przyjęcie dotyczy wyłącznie osoby, która wskutek choroby psychicznej lub upośledzenia umysłowego nie jest zdolna do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych oraz nie ma możliwości korzystania z opieki innych osób, potrzebuje stałej opieki i pielęgnacji, lecz nie wymaga leczenia szpitalnego.

Zgodnie z dyspozycją § 8 ust. 1 r.d.p.s. skierowanie do domu pomocy społecznej następuje m.in. na pisemny wniosek osoby ubiegającej się o skierowanie do domu, złożony do ośrodka pomocy społecznej właściwego ze względu na jej miejsce zamieszkania lub pobytu w dniu jej kierowania (chyba że podstawą skierowania jest orzeczenie sądu)Zgodnie z art. 107 u.p.s. osoba może zostać skierowana do domu pomocy społecznej również na podstawie rodzinnego wywiadu środowiskowego przeprowadzonego przez pracownika socjalnego ośrodka pomocy społecznej właściwego ze względu na miejsce zamieszkania lub pobytu osoby ubiegającej się w dniu jej kierowania, zawierającego w szczególności pisemne stwierdzenie braku możliwości zapewnienia usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania przez rodzinę i gminę. . Za zgodą osoby ubiegającej się lub jej przedstawiciela ustawowego wniosek może zgłosić inna osoba fizyczna lub prawna, a także powiatowe centrum pomocy rodzinie lub ośrodek pomocy społecznejPor. § 8 ust. 1 pkt 1 r.d.p.s..

Złożenie wniosku o skierowanie osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej do domu pomocy społecznej przez jej opiekuna wymaga zezwolenia sądu opiekuńczegoMechanizm ten opiera się na założeniu, że „osoba niepełnosprawna staje się «przedmiotem» pomocy, dla której konieczne jest ustanowienie «zdrowego» opiekuna, który działa w «normalnym» społeczeństwie jako przedstawiciel ustawowy i zastępuje w obrocie prawnym osobę «nieudolną»”. Por. M. Domański, Ubezwłasnowolnienie w prawie polskim a wybrane standardy międzynarodowej ochrony praw człowieka, „Prawo w Działaniu” 2004, nr 17, s. 7 i n.. Sprawowanie opieki podlega bowiem – stosownie do treści przepisu art. 156 w zw. z art. 175 k.r.o. – nadzorowi sądu opiekuńczegoOpiekun sprawujący pieczę nad osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną i jej majątkiem obowiązany jest wykonywać swe czynności z należytą starannością, tak jak wymaga tego dobro pozostającego pod opieką i interes społeczny. Zob. wyrok NSA z 18 maja 1999 r., I SA 114/99, ONSA 2000, nr 2, poz. 82; wyrok WSA w Białymstoku z 22 grudnia 2014 r., II SA/Bk 1030/14, LEX nr 1584298..

Polskie prawo nie przewiduje jednak automatycznej sądowej oceny legalności umieszczenia i pobytu osoby w zakładzie opiekuńczym, takim jak dom pomocy społecznejPor. akapit 41 i 59 wyroku ETPCz z 16 października 2012 r., sprawa Kędzior przeciwko Polsce, skarga nr 45026/07, LEX nr 1219725.. Zgodnie z treścią rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 11 października 2012 r. kontrolę legalności przyjęcia i przebywania w domach pomocy społecznej sprawuje co najmniej raz na dwa lata sędzia wyznaczony przez prezesa sądu okręgowego, w którego okręgu znajduje się placówkaPor. § 1–3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 11 października 2012 r. Powołany akt prawny nie odnosi się do przeprowadzania kontroli zasadności „dalszego pobytu” osób umieszczonych w szpitalach psychiatrycznych lub domach pomocy społecznej. Sędziowie nie mają obowiązku weryfikacji, czy osoby takie powinny nadal pozostawać w domach pomocy społecznej. Obowiązki sędziów ograniczone są do sprawdzania, czy wskazane placówki prowadzone są we właściwy sposób z administracyjnego punktu widzenia. .

III. POSTĘPOWANIE W PRZEDMIOCIE UMIESZCZENIA OSÓB CAŁKOWICIE UBEZWŁASNOWOLNIONYCH W DOMACH POMOCY SPOŁECZNEJ

Zasada „fair trial”Zasada prawa do sądu, w terminologii angielskiej określana jako „right to fair trial” albo „right to fair hearing” („sprawiedliwe rozpatrzenie”), w polskiej literaturze funkcjonuje również jako „prawo do rzetelnego procesu sądowego” lub „prawo do rzetelnego postępowania”. Por. A. Redelbach, Natura praw człowieka, Toruń 2001, s. 287–288., sformułowana w art. 6 Konwencji, zapewnia równość stron m.in. poprzez osobiste uczestnictwo w ustnej rozprawie, gwarantując jednocześnie prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawyZasada równości broni (equality of arms), stanowiąca zasadniczy instrument realizujący postulat równości stron procesowych, jest postrzegana jako element pojęcia rzetelnego procesu (fair trial). Por. orzeczenia ETPCz z: 12 maja 1992 r., Niedbała przeciwko Polsce, skarga nr 27915/95; 11 lipca 2000 r., Trzaska przeciwko Polsce, skarga nr 25792/94; 9 stycznia 2001 r., Kawka przeciwko Polsce, skarga nr 2584/94; 25 czerwca 2002 r., Migoń przeciwko Polsce, skarga nr 24244/94. Zob. także M. Wąsek-Wiaderek, Zasada równości stron w polskim procesie karnym w perspektywie prawnoporównawczej, Kraków: Zakamycze 2003, s. 157–158 oraz 194–195. . W wyroku z 11 czerwca 2002 r., sygn. SK 5/02OTK ZU 2002, nr 4/A, poz. 41., Trybunał Konstytucyjny wyraził pogląd, zgodnie z którym „sprawiedliwa procedura sądowa powinna zapewniać stronom uprawnienia procesowe stosowne do przedmiotu prowadzonego postępowania. W każdym wypadku ustawodawca powinien zapewnić jednostce prawo do wysłuchania. Jednostka musi uzyskać w szczególności możliwość przedstawienia swoich racji”Urzeczywistnienie konstytucyjnych gwarancji „prawa do sądu” obejmuje wszelkie sytuacje – bez względu na szczegółowe regulacje proceduralne, w których pojawia się konieczność rozstrzygania o prawach danego podmiotu w relacji do innych równorzędnych podmiotów lub w relacji do władzy publicznej. Por. wyrok TK z 10 maja 2000 r., K 21/99, OTK ZU 2000, nr 4, poz. 109 oraz wyroki z: 9 czerwca 1998 r., K 28/97, OTK ZU 1998, nr 4, poz. 50; 10 lipca 2000 r., SK 12/99, OTK ZU 2000, nr 5, poz. 143 oraz 28 czerwca 2016 r., K 31/15, s. 34. . Ustawodawca może ograniczyć udział stron w określonych czynnościach procesowych, ograniczenia takie powinny jednak zawsze posiadać odpowiednie uzasadnienieOcena konkretnych rozwiązań ustawowych z punktu widzenia wymogów sprawiedliwości proceduralnej powinna uwzględniać charakter spraw rozpoznawanych w danym postępowaniu. Zastosowane obostrzenia nie mogą jednak ograniczać przyznanego dostępu do sądu w taki sposób lub w takim zakresie, że doszłoby do naruszenia samej istoty tego prawa. Zob. wyroki TK z: 12 marca 2002 r., P 9/01, OTK ZU 2002, nr 2/A, poz. 14; 28 lipca 2004 r., P 2/04, OTK ZU 2004, nr 7/A, poz. 72; 14 marca 2006 r., SK 4/05, OTK ZU 2006, nr 3/A, poz. 29; 21 lipca 2009 r., K 7/09, OTK ZU 2009, nr7/A, poz. 113; 20 października 2010 r., P 37/09, OTK ZU 2010, nr 8/A, poz. 79 i 18 października 2011 r., SK 39/09, OTK ZU 2011, nr 8/A, poz. 84..

Problem gwarancji praw osób całkowicie ubezwłasnowolnionych oraz pozbawionych wolności osobistej, ujęty w kontekście sądowej kontroli takich decyzji, był przedmiotem rozważań Trybunału KonstytucyjnegoZob. wyrok TK z 11 czerwca 2002 r., SK 5/02, OTK ZU 2002, nr 4/A, poz. 41, w którym Trybunał orzekł, że „art. 40 ust. 3b ustawy z 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, w zakresie, w jakim nie gwarantuje osobie zatrzymanej w izbie wytrzeźwień prawa do udziału w posiedzeniu sądu, na którym rozpatrywane jest zażalenie w sprawie zasadności i legalności doprowadzenia do izby, jak również decyzji o zatrzymaniu oraz prawidłowości ich wykonania, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji przez to, że narusza zasady sprawiedliwej procedury sądowej”. Podobieństwo zakwestionowanej regulacji prawnej oraz – w omawianym aspekcie – wzorców kontroli uzasadnia odwołanie się w szerokim zakresie do poczynionych wówczas ustaleń. oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (dalej: ETPCz)Zob. wyroki ETPCz z: 30 kwietnia 2009 r., Glor przeciwko Szwajcarii, skarga nr 13444/04; 13 października 2009 r., Salontaji-Drobnjak przeciwko Serbii, skarga nr 36500/05; 20 maja 2010 r., Alajos Kiss przeciwko Węgrom, skarga nr 38832/06.. W swoich orzeczeniach TK zwracał uwagę na kwestię skutków ubezwłasnowolnienia całkowitego, odwołując się do utrwalonego od wielu lat jednolitego orzecznictwa sądowego dotyczącego samego ubezwłasnowolnieniaZob. m.in. wyroki TK z: 28 czerwca 2016 r., K 31/15; 7 marca 2007 r., K 28/05..

W judykaturze Sądu Najwyższego wskazuje się, że jednym z wielu skutków ubezwłasnowolnienia całkowitego jest utrata zdolności procesowej, równoznaczna z niemożnością samodzielnego dokonywania czynności procesowych w postępowaniu cywilnym, oraz zdolności postulacyjnej, czyli zdolności do samodzielnego (osobistego) podejmowania tych czynnościPor. postanowienia SN z: 20 lutego 1972 r., II CZ 120/72, LEX nr 7108 i 29 grudnia 1983 r., I CR 377/83, LEX nr 8582.. Instytucja ubezwłasnowolnienia, służąca ochronie osoby chorejInstytucja ubezwłasnowolnienia nie służy dobru wnoszącego o ubezwłasnowolnienie wnioskodawcy (zob. postanowienia SN z: 8 stycznia 1966 r., U CR 412/65, LEX nr 399; 27 października 1976 r., II CR 387/76, LEX nr 7864; 30 stycznia 2015 r., III CSK 149/14, LEX nr 1621772), jego rodziny (postanowienie SN z 29 grudnia 1983 r., 1 CR 377/83, LEX nr 8582) ani innych osób bądź instytucji (postanowienia SN z: 15 maja 1969 r., I CR 132/68, LEX nr 6341; 11 listopada 1970 r., II CR 336/70, LEX nr 6818)., niebędącej w stanie kierować swoim postępowaniem, nakazuje sądowi uwzględnienie interesu takiej osoby.

Pomimo istniejących nakazów zawierających konieczność uwzględnienia dobra osób całkowicie ubezwłasnowolnionych obowiązujące regulacje prawne nie gwarantują wskazanym podmiotom żadnych uprawnień procesowych w toczącym się przed sądem opiekuńczym postępowaniu w przedmiocie wydania opiekunom zezwolenia na wyrażenie zgody na przyjęcie ubezwłasnowolnionych do domu pomocy społecznej.

W świetle dotychczasowej praktyki orzeczniczej problem sprowadza się do właściwej wykładni art. 573 § 1 k.p.c., zgodnie z którym osoba pozostająca pod władzą rodzicielską, opieką albo kuratelą ma zdolność do podejmowania czynności w postępowaniu dotyczącym jej osoby, chyba że nie ma zdolności do czynności prawnychStan naruszenia konstytucyjnych praw osób całkowicie ubezwłasnowolnionych jest bezpośrednim rezultatem obowiązujących w tej mierze norm prawnych.. W takim przypadku to opiekun, po uzyskaniu zezwolenia sądu, może złożyć stosowny wniosek o skierowanie osoby pozostającej pod jego opieką do domu pomocy społecznej. Przyjęcie, będące skutkiem uwzględnienia wniosku, następuje na podstawie decyzji o skierowaniu do domu pomocy społecznejChociaż o przyjęcie osoby ubezwłasnowolnionej do DPS występuje jej przedstawiciel ustawowy będący osobą prywatną, to wykonawcą jest instytucja państwowa – dom pomocy społecznej. Por. wyroki ETPCz z: 27 marca 2008 r., Shtukarow przeciwko Rosji, nr 440009/05, § 110, ECHR 2008; 14 lutego 2012 r., D.D. przeciwko Litwie, nr 13469/06, § 151., która jest decyzją w sprawie przyznania świadczenia niepieniężnego z pomocy społecznej w postaci pobytu i usług w domu pomocy społecznej (art. 36 pkt 2 lit. o u.p.s.). Jej wydanie poprzedzone jest rodzinnym wywiadem środowiskowym (art. 106 ust. 4 u.p.s.).

Przywołana norma prawna art. 573 § 1 k.p.c. pozwala organom wymiaru sprawiedliwości zignorować autonomiczną decyzję osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej, sprawiając, że jednostka staje się przedmiotem działań ze strony władzy publicznej. Sąd nie jest obowiązany poczynić żadnych ustaleń odnośnie do tego, czy całkowicie ubezwłasnowolniony chce przebywać w takim zakładzie0 „Uniemożliwienie osobie całkowicie ubezwłasnowolnionej wyrażenia zgody bądź zwykłej opinii w kwestii umieszczenia i pobytu w domu pomocy społecznej stanowi przykład «odpodmiotowienia i instrumentalizacji osób z niepełnosprawnościami», godzącego w ich przyrodzoną i niezbywalną godność oraz wolność osobistą”. Por. wyrok TK z 28 czerwca 2016 r., K 31/15; wyroki ETPCz z: 12 maja 1992 r., Megyeri przeciwko Niemcom, § 22, Seria A nr 237-A; 17 stycznia 2012 r., Stanev przeciwko Bułgarii [GC], nr 36760/06, § 171, ECHR 2012. Zob. także: L. Garlicki, Komentarz do art. 30, (w:) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, Warszawa 2003; P. Tuleja, Stosowanie Konstytucji RP w świetle zasady jej nadrzędności (wybrane problemy), Kraków 2003, s. 98 i n. Rozwiązanie to nie pozostaje bez wpływu na czytelność motywów rozstrzygnięcia i możliwość weryfikacji sposobu rozumowania sądu, co z kolei może rodzić podejrzenie o dowolność czy wręcz arbitralnośćBrak gwarancji proceduralnych dotyczących weryfikacji decyzji sądu w razie zmiany okoliczności faktycznych stwarza zagrożenie, że osoby z niepełnosprawnością psychiczną (intelektualną) mogą przebywać w domach pomocy społecznej nawet wówczas, gdy ich stan zdrowia nie uzasadnia tego. Por. wyroki TK z: 12 stycznia 2010 r., SK 2/09; 25 lipca 2013 r., SK 17/12, OTK ZU 2013, nr 6/A, poz. 86; 18 marca 2014 r., SK 53/12, OTK ZU 2014, nr 3/A, poz. 32..

Zwrócić należy uwagę, że w postępowaniu w przedmiocie skierowania osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej pozostającej pod opieką do domu pomocy społecznej sąd bierze pod uwagę li tylko stanowisko opiekuna, jego twierdzenia co do sytuacji osobistej, rodzinnej, dochodowej i majątkowej osoby ubezwłasnowolnionejW doktrynie panuje pogląd, zgodnie z którym jedyną przesłanką uzasadniającą pominięcie woli osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej przy podejmowaniu decyzji o umieszczeniu w domu pomocy społecznej może być niezdolność do jej wyrażenia. Por. L. Garlicki, Komentarz do art. 30; P. Tuleja, Stosowanie Konstytucji RP, s. 98 i n.. W szczególności sąd nie ma obowiązku wysłuchać osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej (przy założeniu, że osoba z niepełnosprawnością psychiczną lub intelektualną zachowuje zdolność komunikowania swoich preferencji, potrzeb i decyzji)Fakt, że osoba ubezwłasnowolniona de iure nie posiada zdolności do decydowania o swoich sprawach, nie oznacza, że de facto nie jest w stanie zrozumieć swojego położenia. Zob. Shtukaturov przeciwko Rosji, § 108. ani zbadać stanu jej zdrowiaBrak przeprowadzenia w postępowaniu w przedmiocie umieszczenia osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej w domu pomocy społecznej procedury mającej na celu zbadanie jej sprawności umysłowej oraz zdolności do wyrażenia zgody jest niezgodny z Konstytucją RP, Konwencją o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz Konwencją o prawach osób niepełnosprawnych, sporządzoną w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006 r. (Dz.U. z 2012 r. poz. 1169).. Osoba kierowana do domu pomocy społecznej w ramach tzw. dobrowolnego przyjęciaPrzyjęcie do domu pomocy społecznej – w trybie art. 38 u.o.z.p. – osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej za zgodą jej opiekuna traktowane jest jako przyjęcie dobrowolne, a nie przymusowe. Por. wyrok TK z 28 czerwca 2016 r., K 31/15. nie ma możliwości wyrażenia swych racji, zastrzeżeń czy też sprzeciwuPrzyjęte rozwiązanie jest niezgodne m.in. z art. 6 ust. 1 Konwencji, który stanowi, że „każdy ma prawo do wniesienia do sądu lub trybunału jakiegokolwiek żądania dotyczącego jego praw i obowiązków o charakterze cywilnym”, oraz z art. 14 ust. 1 zd. II Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, zgodnie z którym „każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezależny i bezstronny sąd, ustanowiony przez ustawę, przy orzekaniu co do zasadności oskarżenia przeciw niemu w sprawach karnych, bądź co do jego praw i obowiązków w sprawach cywilnych”. Por. wyroki ETPCz z: 21 lutego 1975 r., Golder przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, § 36, Seria A nr 18; 19 października 2005 r., Roche przeciwko Zjednoczonemu Królestwu [GC], nr 32555/96, § 117, ECHR 2005-X; 13 października 2009 r., Salontaji-Drobnjak przeciwko Serbii, nr 36500/05, § 132..

O tym, czy osoba całkowicie ubezwłasnowolniona będzie mogła wypowiedzieć się przed sądem odnośnie do umieszczenia jej w domu pomocy społecznej, decyduje nie kryterium związane ze stanem zdrowia tej osoby czy możliwością świadomego przedstawienia swoich racji lub jej sytuacją osobistą, ale to, czy jej przedstawiciel ustawowy wyraża zgodę na przyjęcie do domu pomocy społecznejRozwiązanie to nie odpowiada współczesnemu społecznemu modelowi niepełnosprawności. Model ten zakłada podmiotowe i indywidualistyczne postrzeganie osoby z niepełnosprawnościami, której nie powinno się zastępować w podejmowaniu dotyczących jej bezpośrednio decyzji..

Nie bez znaczenia jest również okoliczność, że osoba całkowicie ubezwłasnowolniona – umieszczona w domu pomocy społecznej w trybie dobrowolnym – nie tylko nie może samodzielnie zainicjować postępowania zmierzającego do weryfikacji przesłanek dalszego jej przebywania w ośrodku, ale nadto nie ma możliwości prawnie skutecznego domagania się zwolnieniaWrażenie uprzedmiotowienia i ekspozycji na arbitralne działanie władz publicznych pogłębia świadomość – nieuzasadnionej czynnikami natury obiektywnej – możliwości domagania się zwolnienia z domu pomocy społecznej przez osobę całkowicie ubezwłasnowolnioną umieszczoną w ośrodku przymusowo. . Osoba taka zostaje wyłączona z kręgu podmiotów uprawnionych do wystąpienia do sądu opiekuńczego o zmianę orzeczenia o przyjęciu do domu pomocy społecznejStosownie do treści art. 41 ust. 1 u.o.z.p. legitymowanymi do wniesienia takiego żądania są: osoba przyjęta do domu pomocy społecznej jedynie w trybie art. 39 u.o.z.p., jej przedstawiciel ustawowy, małżonek, krewni w linii prostej, rodzeństwo oraz osoba sprawująca nad nią faktyczną opiekę.. Nie może ona samodzielnie skorzystać z żadnego sądowego środka prawnego w celu zakwestionowania swojego nieprzerwanego pobytu w domu opieki społecznejTakiego rozwiązania nie sposób uznać za celowe, jeśli wziąć pod uwagę, że osobom w zbliżonej sytuacji przyznano określone gwarancje procesowe (art. 39 ust. 1 i 2 w zw. z art. 46 ust. 1 i 3 u.o.z.p.).. Pozbawienie osoby umieszczonej w domu pomocy społecznej na wniosek jej opiekuna możliwości skorzystania z formalnych środków prawnych uznać należy za daleko idącą ingerencję w konstytucyjne prawo do sąduPor. wyroki TK z: 7 marca 2007 r., K 28/05, OTK ZU 2007, nr 7A, poz. 75; 14 lipca 2003 r., SK 42/01, OTK ZU 2003, nr 6/A, poz. 63. Zob. także: M. Granat, Godność człowieka z art. 30 Konstytucji RP jako wartość i jako norma prawna, „Państwo i Prawo” 2014, z. 8, s. 3 i n..

Standard konstytucyjny wymaga zapewnienia osobie całkowicie ubezwłasnowolnionej, umieszczonej w domu pomocy społecznej w trybie dobrowolnym, realnego wpływu na kontynuację pobytu w takiej placówce. W świetle obowiązujących uregulowań prawnych czas pobytu osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej w domu pomocy społecznej zależy wyłącznie od woli jej przedstawiciela ustawowegoZgodnie z treścią art. 54 ust. 4 u.p.s., w przypadku gdy osoba bezwzględnie wymagająca pomocy lub jej przedstawiciel ustawowy nie wyrażają zgody na umieszczenie w domu pomocy społecznej lub po umieszczeniu wycofają swoją zgodę, ośrodek pomocy społecznej lub dom pomocy społecznej są obowiązane do zawiadomienia o tym właściwego sądu, a jeżeli osoba taka nie ma przedstawiciela ustawowego lub opiekuna – prokuratora. . Rozwiązanie to jest o tyle nie do zaakceptowania, iż przyjęcie do domu pomocy społecznej następuje z reguły na czas nieokreślony, chyba że przedstawiciel ustawowy wnosi o co innegoW praktyce brak jest środków zmierzających do sprawdzenia celowości pobytu osób całkowicie ubezwłasnowolnionych umieszczonych w domach pomocy społecznej na wniosek ich przedstawicieli ustawowych, co prowadzi do sytuacji, że pobyt ten jest pobytem dożywotnim. Inaczej jest w wypadku domów pomocy społecznej dla osób uzależnionych od alkoholu..

IV. SYTUACJA PRAWNA OSÓB CAŁKOWICIE UBEZWŁASNOWOLNIONYCH

Niekonsekwencja rozwiązań prawnych uwidacznia się przy zestawieniu regulacji zawartej w ustawie o pomocy społecznej z treścią przepisów ustawy o ochronie zdrowia psychicznegoPrzykład niekonsekwencji ustawodawcy odnaleźć można również, zestawiając art. 38 u.o.z.p. z art. 32 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz.U. z 2015 r. poz. 464 ze zm.), zgodnie z którym zgoda pacjenta jest – co do zasady – warunkiem przeprowadzenia badania lub udzielenia innego świadczenia zdrowotnego. Zgodę tę w imieniu osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej wyraża jej przedstawiciel ustawowy z tym zastrzeżeniem, że jeśli osoba całkowicie ubezwłasnowolniona jest w stanie z rozeznaniem wypowiedzieć opinię w sprawie przeprowadzanego badania, konieczne jest ponadto uzyskanie zgody tej osoby.. Arbitralność rozwiązania przyjętego w art. 38 u.o.z.p. jest szczególnie widoczna na tle regulacji przymusowego umieszczania w domu pomocy społecznej (art. 39 u.o.z.p.)Badania praktyki sądowej w zakresie umieszczania osób bez ich zgody w domach pomocy społecznej na podstawie art. 39 u.o.z.p. wykazują, że decyzja opiekuna nie zawsze jest zgodna z wolą osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej, w dodatku nie zawsze ma na względzie jej dobro. Por. T. Gardocka, Problematyka umieszczania osób chorych psychicznie i upośledzonych umysłowo w domach pomocy społecznej (w kontekście gwarancji procesowych), „Prawo w Działaniu” 2011, nr 9, s. 11., gwarantującej osobie całkowicie ubezwłasnowolnionej status uczestnika postępowania i związane z tym uprawnienia (art. 46 ust. 1 w zw. z art. 46 ust. 3 u.o.z.p.)Osoba całkowicie ubezwłasnowolniona umieszczona w DPS w trybie przymusowym korzysta z możliwości wypowiedzenia się, przedstawienia swoich racji oraz wniesienia środka zaskarżenia. Poza nią uczestnikami postępowania z mocy prawa są wnioskodawca oraz przedstawiciel ustawowy osoby, której postępowanie dotyczy. W miarę potrzeby sąd zawiadamia o rozprawie także małżonka tej osoby oraz osobę sprawującą nad nią faktyczną opiekę. Mogą oni wziąć udział w każdym stanie sprawy, stając się uczestnikami postępowania.. Przyznanie przez ustawodawcę szerszego zakresu uprawnień procesowych osobie całkowicie ubezwłasnowolnionej przymusowo osadzonej w domu pomocy społecznej – przy jednoczesnym pozbawieniu niektórych praw osób umieszczonych w ośrodku dobrowolnie – budzi uzasadniony sprzeciw praktyków oraz przedstawicieli doktryny.

W pierwszej kolejności analizy wymaga treść przepisu art. 38 u.o.z.p. w zakresie, w jakim przepis ten wyłącza osobę całkowicie ubezwłasnowolnioną z kręgu podmiotów mogących wziąć czynny udział w postępowaniu w sprawie o uzyskanie przez jej opiekuna zezwolenia sądu opiekuńczego na złożenie wniosku o umieszczenie tej osoby w domu pomocy społecznej. Godzi się podkreślić, że regulacja ta nie odnosi się expressis verbis do osób całkowicie ubezwłasnowolnionych. Ograniczenie to wywiedzione zostało z treści powołanych związkowo przepisów, tj. art. 156 k.r.o., art. 175 k.r.o. oraz art. 573 § 1 k.p.c.

Zgodnie z dyspozycją art. 175 k.r.o. do opieki nad ubezwłasnowolnionym całkowicie stosuje się odpowiednio przepisy o opiece nad małoletnim z zachowaniem przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Przepis ten dopełnia treść art. 156 k.r.o., w myśl którego opiekun powinien uzyskiwać zezwolenie sądu opiekuńczego we wszelkich ważniejszych sprawach, które dotyczą osoby lub majątku małoletniego.

Warunkiem przyjęcia do domu pomocy społecznej osoby ubezwłasnowolnionej, stosownie do treści art. 38 u.o.z.p., jest potrzeba pomocy i opieki spowodowana niemożnością poradzenia sobie z podstawowymi czynnościami życiowymi. Przyjęcie do domu pomocy społecznej następuje za zgodą takiej osoby lub zgodą jej przedstawiciela ustawowego. W przypadku niewyrażenia zgody przez którąkolwiek z osób decyzję podejmuje sąd opiekuńczyW opinii Trybunału Konstytucyjnego art. 38 u.o.z.p. nie spełnia wymagań sprawiedliwości proceduralnej. Zob. wyrok TK z 28 czerwca 2016 r., K 31/15, s. 34..

W odniesieniu do wzorca konwencyjnegoZob. art. 5 ust. 1 i 4 Konwencji. wskazać należy, że regulacje zawarte w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego nie zapewniają żadnych gwarancji ochrony przed arbitralnością w przypadku decyzji o umieszczeniu osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej w domu pomocy społecznej na wniosek jej opiekunaPor. wyrok TK z 28 czerwca 2016 r., K 31/15.. Przyjmując, że zgodne z prawem „pozbawienie wolności” powinno być rezultatem procedury uwzględniającej standardy sprawiedliwego procesu, brak jest podstaw do przyjęcia, że zgoda opiekuna prawnego na umieszczenie osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej w domu pomocy społecznej – o której mowa w art. 38 u.o.z.p. – oznacza jednocześnie zgodę osoby, której decyzja ta dotyczy. Decyzję opartą wyłącznie na woli osób trzecich, z pominięciem opinii osoby niepełnosprawnej, bez konieczności uwzględnienia lub interpretacji jej woli i preferencji, uznać należy za sprzeczną z art. 14 ust. 1 lit. b Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych (Dz.U. z 2012 r. poz. 1169)Zgodnie z art. 14 ust. 1 lit. b Konwencji: „Państwa Strony zapewnią, że osoby niepełnosprawne, na zasadzie równości z innymi osobami nie będą pozbawiane wolności bezprawnie lub samowolnie, a także, że każde pozbawienie wolności będzie zgodne z prawem oraz że niepełnosprawność w żadnym przypadku nie będzie uzasadniać pozbawienia wolności”. . Zdolności do czynności prawnych nie można bowiem utożsamiać ze zdolnością do wyrażenia woli lub podejmowania decyzjiPrzejawem tej koncepcji jest regulacja prawna zawarta w art. 22 ust. 4 u.o.z.p., zgodnie z którą, jeżeli przyjęcie do szpitala dotyczy osoby pełnoletniej całkowicie ubezwłasnowolnionej, zdolnej do wyrażenia zgody, wymagane jest również uzyskanie zgody tej osoby na przyjęcie. . Osoba całkowicie ubezwłasnowolniona powinna mieć zagwarantowaną możliwość pełnego zaangażowania w proces podejmowania decyzjiZgodnie z podmiotowym i indywidualistycznym postrzeganiem osoby niepełnosprawnej osoba taka nie powinna być zastępowana w podejmowaniu decyzji jej dotyczących, ale należy udzielić jej maksymalnego wsparcia, z uwzględnieniem indywidualnego stanu i ograniczeń, tak aby decyzja oparta została na jej preferencjach. Zob. dziewiąta zasada rekomendacji R(99)4 Komitetu Rady Europy z 23 lutego 1999 r. w sprawie zasad dotyczących ochrony prawnej niepełnosprawnych osób dorosłych, zgodnie z którą „stosując środki prawnej ochrony, należy ustalić w miarę możliwości przeszłe i obecne życzenia oraz uczucia takiej osoby, wziąć je pod uwagę i odnosić się do nich z właściwym szacunkiem”. Por. M. Domański, Ubezwłasnowolnienie w prawie polskim, s. II. .

V. KONSTYTUCYJNE GWARANCJE WOLNOŚCI OSOBISTEJ

Naruszenie konstytucyjnego prawa do sprawiedliwej procedury sądowej rzutuje na wolnościowy status jednostkiZob. wyrok TK z 28 czerwca 2016 r., K 31/15, s. 28. Z punktu widzenia poruszanej problematyki istotne jest zwrócenie uwagi na treść art. 40 ust. 3 u.o.z.p., który dopuszcza stosowanie przymusu bezpośredniego wobec osoby umieszczonej w placówce w razie wystąpienia u niej zachowań zagrażających jej życiu lub zdrowiu lub życiu lub zdrowiu innych osób. Zasady stosowania przymusu bezpośredniego wobec mieszkańców domów pomocy społecznej określone zostały w art. 18 u.o.z.p. oraz doprecyzowane w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 28 czerwca 2012 r. w sprawie sposobu stosowania i dokumentowania zastosowania przymusu bezpośredniego oraz dokonywania oceny zasadności jego zastosowania (Dz.U. z 2012 r. poz. 740). Por. T. Gardocka, Problematyka umieszczania osób chorych, s. 33 i n., jej godnośćGodność rozumiana jako prawo osobistości, które obejmuje wszystkie wartości określające podmiotową pozycję jednostki w społeczeństwie i składające się na szacunek należny każdej osobie. Zob. wyroki TK z: 5 marca 2003 r., K 7/01, OTK ZU 2003, nr 3/A, poz. 19 i powołana tam literatura; 15 października 2002 r., SK 6/02, OTK ZU 2002, nr 5/A, poz. 65. i poczucie bezpieczeństwaP. Sarnecki, (w:) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. 3, Warszawa 2003.. Przejawem ingerencji w wolnośćWolność osobista rozumiana jako możliwość swobodnego decydowania przez jednostkę o własnym postępowaniu, tak w sferze publicznej, jak i w życiu prywatnym. Zob. wyroki TK z: 10 marca 2010 r., U 5/07, OTK ZU 2010, nr 3/A, poz. 20; 2 października 2012 r., U 1/12, OTK ZU 2012, nr 9/A, poz. 103; 28 lipca 2014 r., K 16/12, OTK ZU 2014, nr 7/A, poz. 78. oraz autonomię decyzyjną osób całkowicie ubezwłasnowolnionych umieszczonych w domach pomocy społecznej na podstawie zgody wyrażonej przez ich opiekunów jest uniemożliwienie takim osobom inicjowania postępowania sądowego w przedmiocie ich dalszego pobytu w ośrodku. W sprawie Kędzior przeciwko PolscePor. pkt 54–60. Europejski Trybunał Praw Człowieka uznał umieszczenie osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej w domu pomocy społecznej w trybie art. 38 u.o.z.p. za równoznaczne z pozbawieniem wolności w rozumieniu art. 5 ust. 1 lit. e EKPCZgodnie z treścią art. 5 ust. 1 Konwencji każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. „Nikt nie może być pozbawiony wolności, z wyjątkiem następujących przypadków, i w trybie ustalonym przez prawo: (e) zgodnego z prawem pozbawienia wolności osoby (...) umysłowo chorej (...)”. Przyjęcie osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej do domu pomocy społecznej, za zgodą jej opiekuna, może być również uznane za pozbawienie wolności w rozumieniu art. 14 ust. 1 lit. b Konwencji..

Założenie, że zgoda opiekuna jest wystarczającym gwarantem praw jednostki, nie usprawiedliwia ograniczenia praw osób ubezwłasnowolnionych, lecz stanowi przykład trwałego odebrania jednostce „prawa do bycia podmiotem w dotyczących jej postępowaniach”Por. wyrok TK z 28 czerwca 2016 r., K 31/15.. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego taka sytuacja porównywalna jest z dolegliwością związaną z przymusowym umieszczeniem na obserwacji psychiatrycznej w toku postępowania karnegoZob. wyrok TK z 10 lipca 2007 r., SK 50/06, OTK ZU 2007, nr 7/A, poz. 75. czy doprowadzeniem do izby wytrzeźwieńZob. wyrok TK z 24 lipca 2013 r., Kp 1/13, OTK ZU 2013, nr 6/A, poz. 83., tj. z tymi sytuacjami, do których Trybunał odniósł standard wynikający z art. 41 ust. 1 Konstytucji.

W świetle poruszanej problematyki kluczowe jawi się wskazanie, że pojęcie pozbawienia wolności w rozumieniu art. 5 ust. 1 Konwencji obejmuje nie tylko element obiektywny odosobnienia, ale także element subiektywny (brak zgody na odosobnienie)Por. wyrok ETPCz z 16 czerwca 2005 r., sprawa Storck przeciwko Niemcom, skarga nr 61603/00, § 74, ECHR 2005-V.. Dla stwierdzenia, czy w rzeczywistości doszło do pozbawienia kogoś wolności, uwzględnić należy szereg czynników, takich jak: rodzaj, czas trwania, skutki oraz sposób zastosowania przedmiotowego środkaLegalność pozbawienia wolności należy oceniać zgodnie z zasadami interpretowania konstytucyjnych określeń. Kontrola legalności pozbawienia wolności musi obejmować nie tylko legalność samej decyzji o pozbawieniu wolności, jej przesłanek i trybu podjęcia, ale również sposób jej realizacji, a w szczególności czas trwania pozbawienia wolności. Por. wyroki ETPCz z: 6 listopada 1980 r., sprawa Guzzardi przeciwko Włochom, § 92, Seria 1 nr 39; 28 maja 1985 r., sprawa Ashingdane przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, § 41, Seria A nr 93..

W sprawie Winterwerp przeciwko HolandiiWyrok ETPCz z 24 października 1979 r., sprawa Winterwerp przeciwko Holandii, skarga nr 6301/73, Seria A, t. 77, nr 33. Trybunał określił trzy minimalne warunki, jakie muszą zostać spełnione dla zaistnienia „zgodnego z prawem pozbawienia wolności osoby umysłowo chorej” w rozumieniu art. 5 ust. 1 lit. e Konwencji. Po pierwsze, musi zostać wiarygodnie wykazane, że osoba taka cierpi na zaburzenia psychiczne, po drugie, zaburzenia psychiczne muszą być takiego rodzaju lub stopnia, który uzasadniałby przymusowe pozbawienie wolności, oraz po trzecie, zasadność dalszego pozbawienia wolności powinna zależeć od stopnia przewlekłości choroby i długości utrzymywania się takich zaburzeńW § 45 powołanego wyżej wyroku ETPCz podkreślił, że postępowanie sądowe w rozumieniu art. 5 ust. 4 Konwencji nie zawsze wymaga takich samych gwarancji, jak w rozumieniu art. 6 ust. 1 wskazanego aktu prawnego w przypadku postępowań cywilnych i karnych. Zob. także: sprawa Shtukaturov przeciwko Rosji, skarga nr 440009/05, §112, ECHR 2008. . Trybunał Konstytucyjny dookreślił wymienione wyżej przesłanki, wskazując, że „zgodne z prawem” pozbawienie wolności dotyczy formalnej zgodności z proceduralnymi i materialnymi wymogami prawa krajowegoPogląd ten jest zgodny z przyjętą zawężającą interpretacją terminu „zgodność z prawem”. Pojęcie to ma również szersze znaczenie w kontekście art. 5 ust. 1 lit. e Konwencji. „Pojęcie stanowiące podstawę tego terminu [procedura zgodna z prawem] oznacza procedurę sprawiedliwą i słuszną, przewidującą mianowicie, że każdy środek pozbawiający osobę wolności powinien wywodzić się z właściwego organu i przez ten organ być wykonany, oraz nie powinien być arbitralny”. Por. wyrok ETPCz z 24 października 1979 r., Winterwerp, § 45..

Godzi się podkreślić, że przyjęcie osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej do domu pomocy społecznej może być uznane nie tylko za pozbawienie wolności w rozumieniu art. 5 ust. 1 KonwencjiChodzi o brak swobodnego opuszczenia domu pomocy społecznej bez zgody jego kierownictwa, niemożność uzyskania przez osobę ubezwłasnowolnioną przepustki z domu opieki., ale również – na co zwrócił uwagę Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 28 czerwca 2016 r. w sprawie o sygn. K 31/15 – za nieuprawnioną ingerencję w jej wolność osobistą, m.in. ze względu na zmianę miejsca zamieszkania oraz konieczność podporządkowania się regulaminowi pobytu w domu pomocy społecznej.

VI. PODSUMOWANIE

Polskie regulacje prawne umożliwiają pozbawienie wolności osób całkowicie ubezwłasnowolnionych w procedurze, która „czyni z nich jedynie biernych obserwatorów, a nie uczestników postępowania”Opinia amicus curiae przedstawiona przez Helsińską Fundację Praw Człowieka w piśmie z dnia 21 czerwca 2016 r. , naruszając w ten sposób ich wolność osobistą, godność oraz prawo do sądu. Obowiązujące przepisy ustawy o ochronie zdrowia psychicznego są przejawem przedmiotowego traktowania przez ustawodawcę osób z niepełnosprawnością intelektualną oraz – niedopuszczalnego – przekonania, że ich wola i preferencje nie mają znaczenia.

Skutkiem orzeczenia niekonstytucyjności art. 38 u.o.z.p. powinna być zmiana przepisów zmierzająca do uwzględnienia stanowiska osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej w kwestii umieszczenia jej w domu pomocy społecznej. Niezbędne jest wprowadzenie mechanizmu umożliwiającego samodzielne inicjowanie przez taką osobę procedury zmierzającej do weryfikacji przesłanek jej przebywania w domu pomocy społecznej i – w następstwie tego – do zwolnienia.