1. Wstęp

W przeciągu kilkunastu ostatnich miesięcy procedura karna przeżywała prawdziwą rewolucję. Począwszy od wejścia w  życie w  dniu 1  lipca 2015  r. nowelizacji Kodeksu postępowania karnegoUstawa z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1247 ze zm.).  (dalej: k.p.k.), do której przygotowywano całe sądownictwo karne od czasu uchwalenia tejże nowelizacji w  2013  r., a  która wprowadzała nowy model postępowania karnego, oparty w  dużej mierze na zasadzie kontradyktoryjności, poprzez zażegnanie powyższej zmiany nowelizacją z  11 marca 2016  r.Ustawa z dnia 11 marca 2016 r.o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 437). i  powrót do dotychczasowego modelu kontradyktoryjno-inkwizycyjnego.  W  ostatniej z  powołanych nowelizacji, poza zmianami o  charakterze modelowym, ustawodawca wprowadził do Kodeksu postępowania karnego nową instytucję w  postaci skargi na wyrok sądu odwoławczego uchylającego wyrok sądu pierwszej instancji i  przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania. W   postępowaniu cywilnym od pewnego czasu podobną funkcję pełni zażalenie na orzeczenie sądu odwoławczego uchylające wyrok sądu pierwszej instancji i  przekazujące sprawę do ponownego rozpoznania.Zob. art. 3941 § 11 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 101 ze zm.), wprowadzony w życie z dniem 3 maja 2012 r. W  uzasadnieniu ustawy nowelizującej wskazano, że celem skargi jest przede wszystkim przeciwdziałanie bezpodstawnemu przedłużaniu postępowania karnego poprzez naruszenie przez sąd odwoławczy unormowania art.  437 §  2 k.p.k. i  uchylanie wyroku przy braku zaistnienia ku temu przesłanek.http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/druk.xsp?nr=207 (dostęp: sierpień 2016). W  ocenie prawodawcy skarga ma zatem spełniać funkcję prewencyjną i  zabezpieczającą prawidłowy bieg postępowania. Wprowadzenie skargi w  takiej postaci, jak przewiduje to nowelizacja z  11 marca 2016  r., ma przyczynić się do zwiększenia liczby wyroków reformatoryjnych, a  zmniejszyć liczbę orzeczeń kasatoryjnych sądów drugiej instancji.

Celem niniejszego opracowania jest próba omówienia nowej instytucji. Z  uwagi na ograniczone możliwości i  zakres formuły artykułu rozważaniom poddane zostaną najważniejsze zagadnienia, istotne tak z  punktu widzenia doktryny, jak i  praktyki stosowania nowego środka zaskarżenia, obejmujące problematykę terminu i  warunków formalnych, jakim powinna odpowiadać skarga, podstaw i  granic skargi, zakresu kontroli i  rozpoznania, składu sądu oraz granic orzekania.

2. Uwagi natury ogólnej i temporalnej

Skarga na wyrok sądu odwoławczego została uregulowana w  rozdziale 55a k.p.k. Zgodnie z  art.  539a §  1 k.p.k. od wyroku sądu odwoławczego uchylającego wyrok sądu pierwszej instancji i  przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania stronom przysługuje skarga do Sądu Najwyższego. Skarga została zawężona do jednego rodzaju orzeczenia. Nie służy od każdego rozstrzygnięcia sądu drugiej instancji,  a  jedynie od takiego, które ma formę wyroku kasatoryjnego. Skarga, w  przeciwieństwie do innych nadzwyczajnych środków zaskarżenia, ma charakter bezwzględnie suspensywny. Jak wynika z  art.  539b §  2 k.p.k., wniesienie skargi wstrzymuje wykonanie zaskarżonego wyroku, a  skutek ten nie jest uzależniony od decyzji sądu. Przyjęta konstrukcja związana jest z  istotą i  funkcją skargi. Aby mogła ona spełnić swoją rolę, musi zostać wprowadzony mechanizm zapobiegający możliwości ponownego rozpoznania sprawy przez sąd pierwszej instancji przed rozpoznaniem skargi przez Sąd Najwyższy.

Wniesienie skargi możliwe jest jedynie w  sprawach, w  których akt oskarżenia został wniesiony po dniu 30 czerwca 2015  r. Powyższe wynika z  treści art.  25 ust.  2 w  zw. z  ust. 1 ustawy nowelizującej z  dnia 11 marca 2016  r., zgodnie z  którym przepisy Rozdziału 55a k.p.k. stosuje się także w  postępowaniach, o  których mowa w  ust. 1 art.  25 – czyli takich, w  których akt oskarżenia wniesiono na podstawie dotychczasowych przepisów po dniu 30 czerwca 2015  r. To jednoznaczne odesłanie do kategorii spraw, której wyznacznikiem jest data wniesienia aktu oskarżenia, powoduje, że w  pozostałych sprawach, w  których został on wniesiony przed dniem 1 lipca 2015  r., przepisy o  skardze na wyrok kasatoryjny nie znajdą zastosowania.ak też postanowienie SN z 28 lipca 2016 r., IV KZ 39/16, LEX nr 2076412.  Należy również zauważyć, że skarga została wprowadzona jako element wsparcia i  prawidłowego funkcjonowania nowego modelu postępowania odwoławczego, jako modelu apelacyjno-reformatoryjnego. Ustawodawca wskazał wprost, że celem zmian jest zmniejszenie liczby orzeczeń kasatoryjnych sądów odwoławczych oraz zwiększenie odsetka orzeczeń reformatoryjnych, uznając, że niepożądana jest sytuacja, kiedy sprawa jest nawet kilkakrotnie uchylana i  zwracana sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania, w  przypadku gdy sąd odwoławczy może orzeczenie zmienić.Zob. uzasadnienie nowelizacji z 11 marca 2016 r., strona internetowa: http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/druk. xsp?nr=207 (dostęp: sierpień 2016). Potwierdzeniem wskazanego kierunku zmian jest również nowelizacja art.  437 §  2 k.p.k., który w  brzmieniu obowiązującym od 1 lipca 2015  r. ogranicza i  konkretyzuje przypadki, w  których sąd drugiej instancji może uchylić wyrok i  przekazać sprawę do ponownego rozpoznania. Jest to zatem kolejny argument przemawiający za tym, że skarga znajduje zastosowanie jedynie do spraw, w  których akt oskarżenia został wniesiony po dniu 30 czerwca 2015  r. W  pozostałych sprawach skarga taka nie przysługuje, a  jej wniesienie wywoła jedynie czynność administracyjną prezesa sądu odwoławczego, sprowadzającą się do poinformowania strony o  braku możliwości wniesienia takiej skargi, bez możliwości zaskarżenia takiej decyzji.

Należy jednak zwrócić uwagę na wynikające z  przepisów ustawy z dnia 11 marca 2016  r. problemy dotyczące tej kategorii spraw, w  których akt oskarżenia został co prawda wniesiony po dniu 30 czerwca 2015  r., jednak wyrok kasatoryjny sądu odwoławczego z  uzasadnieniem został doręczony stronom wcześniej niż w  okresie od 7. dnia przed wejściem w  życie ustawy nowelizującej. Zgodnie z  zawartą w  ustawie regułą co do zasady jest to sprawa, w  której skarga na powyższe orzeczenie przysługuje, jednak z  uwagi na datę wydania i  doręczenia takiego orzeczenia termin na wniesienie skargi już upłynął. Wątpliwe jest przy tym zastosowanie instytucji przywrócenia terminu, gdyż nie ma tu spełnionych wszystkich przesłanek wymaganych art.  126 k.p.k., zwłaszcza że w  momencie, kiedy istniałyby podstawy do wniesienia skargi, taka instytucja nie była znana ustawie. Problem jawi się jako jeszcze bardziej skomplikowany, jeśli części stron wyrok doręczono przed okresem, a  pozostałym stronom w  okresie 7 dni przed wejściem w  życie ustawy. Ustawodawca milczy również odnośnie do sytuacji, gdy termin do złożenia skargi na kasatoryjne orzeczenie sądu odwoławczego został otwarty w  sprawie wniesionej  po dniu 30 czerwca 2015  r., jednak sprawa jest już ponownie rozpoznawana przed sądem pierwszej instancji. Wydaje się, że z  uwagi na toczące się już ponownie postępowanie skarga winna być w  tej sytuacji uznana za niedopuszczalną, gdyż kasatoryjny wyrok sądu odwoławczego został już wykonany. Jednak nadal powstają wątpliwości związane z  tym, kiedy należy uznać wyrok kasatoryjny za wykonany – czy już z  chwilą zwrócenia akt sprawy przez sąd odwoławczy sądowi pierwszej instancji, czy też dopiero z  momentem podjęcia pierwszych czynności przez sąd pierwszej instancji w zakresie ponownego rozpoznania sprawy, a  jeżeli przyjąć drugą z  opcji, czy wystarczające jest przypisanie sprawy do referatu sędziego, który ma ponownie rozpoznać sprawę, podjęcie przez sędziego czynności w  sprawie, czy dopiero rozpoczęcie rozprawy głównej. To kwestie, które prima facie mogą wydawać się mało istotne, ale w  praktyce mogą mieć istotne znaczenie i  nastręczać istotnych problemów, zwłaszcza że nie powinno dopuszczać się do sytuacji, kiedy różne sądy będą stosowały odmienną praktykę w  powyższym zakresie.

3. Termin do wniesienia skargi

Skargę na wyrok sądu odwoławczego uchylającego wyrok sądu pierwszej instancji i  przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania wnosi się w  terminie 7 dni od daty doręczenia wyroku wraz z  uzasadnieniem. O  prawie, terminie i  sposobie wniesienia skargi sąd drugiej instancji powinien pouczyć stronyDla uniknięcia powtórzeń i uproszczenia rozważań zamiennie ze słowem „strony” używać się będzie słowa „oskarżony”, mając na myśli wszystkie pozostałe strony postępowania. Podobnie, w zakresie określonym w art. 88 k.p.k.,rozważania dotyczące obrońcy będą się również odnosić odpowiednio do pełnomocnika.  po ogłoszeniu lub przy doręczeniu orzeczenia, ponieważ taki obowiązek, wynikający z  treści art.  100 §  8 k.p.k., odnosi się również do nadzwyczajnych środków zaskarżenia.A. Sakowicz, M. Warchoł, (w:) A. Sakowicz, K. T. Boratyńska, A. Górski, M. Królikowski, M. Warchoł, A. Ważny, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2016, s. 1149. Ponieważ skarga przysługuje wyłącznie od kasatoryjnego orzeczenia sądu odwoławczego, przeto w  tej sytuacji sąd odwoławczy zobowiązany jest sporządzić pisemne uzasadnienie z  urzędu w  terminie 14 dni od dnia ogłoszenia wyroku (art.  457 §  1 k.p.k.). Sporządzenie uzasadnienia z  urzędu nie zwalnia jednak strony z  obowiązku złożenia wniosku o  doręczenie wyroku z  uzasadnieniem, niespełnienie zaś tego ustawowego wymogu powoduje niedopuszczalność wniesienia skargi.Postanowienie SN z 29 listopada 2002 r., V KK277/02, LEX nr 56879; postanowienie SN z 10 września 2008 r., IIKZ 49/08, R-OSNKW 2008, poz. 1780; postanowienie SN z 24 października 2013 r., III KZ 59/13, LEX nr 1385687. Wniosek taki należy zgłosić w  sądzie odwoławczym, który wydał orzeczenie, w  terminie zawitym 7 dni od daty ogłoszenia orzeczenia, a  jeżeli ustawa przewiduje doręczenie orzeczenia, od daty jego doręczenia. Należy przy tym zauważyć, że o  ile w  przypadku kasacji obowiązek doręczenia odpisu wyroku sądu odwoławczego oskarżonemu, który był pozbawiony wolności i  z tego powodu nie brał udziału w  postępowaniu przed sądem odwoławczym, aktualizuje się także wtedy, gdy posiadał obrońcę z  urzędu w  tym postępowaniu, gdyż w  istocie po ogłoszeniu wyroku taki oskarżony działa już bez obrońcy (art.  84 §  2 zd. 1 k.p.k.),Postanowienie SN z 28 marca 2003 r., III KZ 71/02, OSNKW 2003, nr 5–6, poz. 58; postanowienie SN z 12 stycznia 2009 r., II KZ 76/08, LEX nr 478129; postanowienie SN z 19 lutego 2013 r., II KZ 2/13, LEX nr 1277729. o  tyle obowiązek taki nie zachodzi w  przypadku wyroku kasatoryjnego i  postępowania poprzedzającego wniesienie skargi, ponieważ orzeczenie uchylające sądu odwoławczego jest co prawda prawomocne, ale nie kończy prawomocnie postępowania, chyba że ustanowienie obrońcy z  urzędu zostało ograniczone do dokonania określonej czynności procesowej (art.  78 §  1a k.p.k.).

Skarga wniesiona przed upływem terminu do złożenia wniosku o  sporządzenie uzasadnienia wywołuje skutki określone  w  art.  524 §  1 zd. 2  w  zw.  z  art.  539b §  1 k.p.k. i  podlega rozpoznaniu, a  strona może taką skargę uzupełnić w  terminie 7 dni od daty otrzymania wyroku wraz z  uzasadnieniem. Termin do wniesienia skargi jest terminem zawitym, wobec czego wniesienie skargi z jego uchybieniem powoduje bezskuteczność tej czynności procesowej (art.  122 §  1 i  2 k.p.k.). Zawity charakter terminu powoduje natomiast możliwość przywrócenia terminu do wniesienia skargi na zasadach ogólnych określonych w  art.  126 k.p.k., z  tym jednak zastrzeżeniem, że wniosek taki rozpoznawany będzie jedynie przez jedną instancję (art.  528 §  1 pkt 3 w  zw. z  art.  539f k.p.k.).

Bieg terminu do złożenia skargi może ulec modyfikacji w  przypadku ustanowienia obrońcy z  urzędu. Należy jednak zauważyć, że wniosek o  doręczenie wyroku z  uzasadnieniem nie jest objęty przymusem adwokacko‑radcowskim. Oskarżony, który nie korzystał z  pomocy obrońcy z  urzędu na etapie postępowania odwoławczego, powinien zatem złożyć taki wniosek osobiście, a  o konieczności takiego działania powinien zostać pouczony przez sąd odwoławczy, ze skutkami wynikającymi z  art.  16 §  1 k.p.k. Zgodnie z  art.  127a § 1  k.p.k. zawieszenie terminu do dokonania czynności procesowej na czas rozpoznania wniosku o  przyznanie pomocy prawnej dotyczy wyłącznie tych czynności, których warunkiem skuteczności jest ich dokonanie przez obrońcę lub pełnomocnika. Wniosek o  doręczenie orzeczenia wraz z  pisemnym uzasadnieniem taką czynnością nie jest. W  związku z  powyższym złożenie przez oskarżonego wniosku o  wyznaczenie obrońcy z  urzędu nie powoduje wstrzymania terminu do złożenia zapowiedzi skargi. Jeśli więc oskarżony wystąpi o  obrońcę z  urzędu, nie zwalnia go to z konieczności złożenia wniosku o  doręczenie wyroku z  uzasadnieniem w  ustawowym terminie. Natomiast wniosek o  ustanowienie obrońcy z  urzędu złożony po terminie wniosku o  doręczenie orzeczenia z  uzasadnieniem nie może odwrócić skutków upływu tego terminu.Postanowienie SN z 17 lipca 2013 r., IV KZ 40/13, LEX nr 1335625.

Stosownie do treści art.  127a §  2 k.p.k., w  przypadku wyznaczenia obrońcy z  urzędu termin do dokonania czynności przez wyznaczonego przedstawiciela procesowego rozpoczyna bieg od daty doręczenia mu postanowienia lub zarządzenia o  tym wyznaczeniu. Jest to rozwiązanie mniej korzystne niż wynikające ze stanowiska orzecznictwa, wyrażanego dotychczas na gruncie kasacji, zgodnie z  którym w  wypadku ustanowienia obrońcy w  celu sporządzenia i  podpisania kasacji termin do jej wniesienia rozpoczyna swój bieg od daty doręczenia mu stosownej decyzji sądu wraz z  orzeczeniem i  uzasadnieniem sądu odwoławczego.Postanowienie SN z 27 kwietnia 2004 r., II KZ 15/04, LEX nr 109472; postanowienie SN z 11 września 1996 r., II KZ 45/96, OSNKW 1996, nr 11–12, poz. 86. Obrońca wyznaczony z  urzędu w  postępowaniu o  uchylenie wyroku sądu odwoławczego powinien sporządzić i  podpisać skargę albo poinformować na piśmie sąd, że nie stwierdził podstaw do jej wniesienia (art.  84 §  3 k.p.k.). Aktualny w  tym zakresie wydaje się dorobek judykatury wypracowany w  postępowaniu kasacyjnym i  przyjęcie, że niestwierdzenie przez ustanowionego z  urzędu obrońcę podstaw do wywiedzenia skargi na wyrok sądu odwoławczego nie zamyka oskarżonemu możliwości wniesienia skargi, jeżeli ustanowi on obrońcę z  wyboru. Oskarżonemu będzie wówczas przysługiwał 7-dniowy termin do wniesienia skargi, liczony od dnia następującego po dniu, w  którym został poinformowany przez sąd o  oświadczeniu obrońcy z  urzędu.Postanowienie SN z 12 grudnia 2008 r., IV KZ 82/08, OSNKW 2009, nr 3, poz. 22; postanowienie SN z 18 listopada 2009 r., I KZ 54/09, OSNKW 2010, nr 1, poz. 9; postanowienie SN z 29 czerwca 2010 r., V KZ 27/10, LEX nr 844217; postanowienie SN z 26 września 2011 r., IIKZ 42/11, LEX nr 960540; postanowienie SN z 12 grudnia 2012 r., V KZ 84/12, LEX nr 1235919; postanowienie SN z 17 lipca 2014 r., V KZ 26/14, LEX nr 1487098.

Mniej korzystny mechanizm wprowadzono również w  przypadku odmowy ustanowienia obrońcy z  urzędu. Dotychczas wskazywano, że punktem wyznaczającym bieg terminu do wniesienia kasacji jest doręczenie zarządzenia o odmowie wyznaczenia obrońcy z  urzędu.A. Sakowicz, M. Warchoł, (w:) Kodeks postępowania karnego, s. 1150. Obecnie art.  127a §  1 k.p.k. przewiduje w  takiej sytuacji jedynie zawieszenie terminu do wniesienia skargi, który nie odżywa na nowo po negatywnym rozpoznaniu wniosku. Rozwiązanie takie może okazać się problematyczne w  przypadku, gdy oskarżony po otrzymaniu wyroku z  uzasadnieniem złoży wniosek o  przyznanie obrońcy z  urzędu w  ostatnim, 7. dniu terminu do złożenia skargi. W  tej sytuacji może dojść do paradoksalnej sytuacji, w   której podjęcie czynności procesowych, niejako ubocznych – zmierzających do zrealizowania przysługującego oskarżonemu prawa do ubiegania się o  obrońcę z  urzędu, prowadziłoby do utraty terminu do wykonania czynności głównej w  postaci wniesienia nadzwyczajnego środka zaskarżenia. Takie odliczanie czasu wykorzystanego na działania zmierzające do zachowania wymogów postępowania skargowego od terminu 7 dni przewidzianego w  art.  539b §  1 k.p.k. stanowi ograniczenie prawa do obrony, gdyż skraca okres przewidziany przez ustawodawcę na odpowiednie przygotowanie skargi.Por. postanowienie SN z 27 kwietnia 2004 r., II KZ 15/04, LEX nr 109472. Dlatego, uwzględniając gwarancyjny charakter regulacji oraz z  uwagi na treść art.  81 §  1a k.p.k., należałoby przyjąć, że termin do wniesienia skargi powinien wznowić swój bieg co najmniej po rozpoznaniu ewentualnego zażalenia i  prawomocnej odmowie ustanowienia obrońcy. Jednakże na podstawie odpowiednio stosowanego art.  528 §  1 pkt 2 k.p.k. (art.  539f k.p.k.) wyłączono możliwość odwołania się od odmowy wyznaczenia adwokata lub radcy prawnego w  celu sporządzenia skargi. Z  uwagi na podniesione argumenty rozwiązanie takie może budzić wątpliwości natury konstytucyjnej w  perspektywie gwarancji prawa do obrony i  prawa do sądu.Por. wyrok TK z 8 października 2013 r., K 30/11, OTK-A 2013, nr 7, poz. 98, w którym uznano, że art. 81 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. nr 89, poz. 555 ze zm.) w zakresie, w jakim nie przewiduje sądowej kontroli zarządzenia prezesa sądu o odmowie wyznaczenia obrońcy z urzędu dla oskarżonego, który złożył wniosek w trybie art. 78 § 1 ustawy – Kodeks postępowania karnego, jest niezgodny z art. 42 ust. 2 w związku z art. 45 ust. 1 i z art. 78 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej; na kwestię tę zwrócono uwagę także m.in. w postanowieniu SN z 13 marca 2014 r., IV KZ 13/14, OSNKW 2014, nr 7, poz. 58 oraz postanowieniu SN z 17 lipca 2014 r., V KZ 26/14, LEX nr 1487098. W  opisanej sytuacji odmowa wyznaczenia obrońcy z  urzędu zamyka również stronie możliwość wniesienia skargi przez obrońcę z  wyboru. Jak się wskazuje, prawo do sądu gwarantowane w  art.  45 ust. 1 Konstytucji nie wymaga istnienia w  porządku prawnym środka zaskarżenia od orzeczenia sądu drugiej instancji. Skoro jednak ustawodawca zdecydował się wprowadzić szczególną, a  przy tym nieobligatoryjną – z  punktu widzenia Konstytucji – procedurę odwoławczą, to musi ona podlegać ocenie w  perspektywie norm konstytucyjnych. Ustawodawca nie dysponuje bowiem nieograniczoną swobodą przy kształtowaniu procedur sądowych, nawet tych nieobligatoryjnych. Nie może m.in. wprowadzać takich rozwiązań i  warunków formalnych dochodzenia praw przed sądem, które w  praktyce spowodują zamknięcie dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Nie może również stosować ograniczeń formalnych, które nie będą realizowały celów uznanych w  świetle Konstytucji. Tego rodzaju nadmierne ograniczenia należy traktować jako wyraz nieuzasadnionego formalizmu.Wyrok TK z 21 czerwca 2016 r., SK 2/15, OTK-A 2016, poz. 45. W  perspektywie odwoławczej wyrażono stanowisko, że kierowane pod adresem ustawodawcy wymogi dotyczące kształtu instytucji odwoławczych oznaczają konieczność zapewniania realnego dostępu do postępowania kontrolnego, a  zatem nie tylko wprowadzenia możliwości jego uruchomienia, ale nadto usunięcia przeszkód w  rzeczywistej realizacji tego uprawnienia. Prawo strony do rozpatrzenia sprawy przez sąd nie może być naruszane nie tylko bezpośrednio, poprzez wyłączenie w  ogóle możliwości wniesienia środka odwoławczego, ale i  pośrednio, poprzez ustanowienie takich formalnych warunków wniesienia odwołania, które czynność tę czyniłyby nadmiernie utrudnioną lub wręcz niemożliwą.Wyrok TK z 2 października 2006 r., SK 34/06, OTK-A 2006, nr 9, poz. 118; wyrok TK z 19 lutego 2003 r., P 11/02, OTK-A 2003, nr 2, poz. 12; wyrok TK z 12 marca 2002 r., P 9/01, OTK-A 2002, nr 2, poz. 14. Co prawda przyjmuje się w  dotychczasowym orzecznictwie kasacyjnym, że w  sytuacji, gdy od prawidłowości decyzji o odmowie wyznaczenia adwokata lub radcy prawnego zależy dopuszczalność uruchomienia postępowania kasacyjnego, kontrola prawidłowości tej decyzji możliwa jest pośrednio przy rozpoznawaniu zażalenia na odmowę przyjęcia kasacji na podstawie zawartego w  art.  528 §  2 k.p.k. odesłania do  art.  447 §  4 k.p.k.,Postanowienie SN z 3 kwietnia 2014 r., V KZ 15/14, LEX nr 1444634; postanowienie SN z 23 stycznia 2003 r., II KZ 48/02, LEX nr 74381; postanowienie SN z 14 grudnia 2005 r., IV KZ 64/05, LEX nr 178015; podobne stanowisko w odniesieniu do wznowienia postępowania wyraził SN w postanowieniu SN z 13 marca 2014 r., IV KZ 13/14, OSNKW 2014, nr 7, poz. 58; A. Sakowicz, M. Warchoł, (w:), Kodeks postępowania karnego, s. 1160–1161. jednak warunkiem skorzystania z  tej możliwości jest wniesienie osobistej kasacji przez stronę. Wymaganie złożenia skargi obarczonej brakiem formalnym jedynie w  celu odżycia terminu do złożenia skargi przez obrońcę z  wyboru, po pierwsze, uznać należy za wydłużające postępowanie i  angażujące Sąd Najwyższy bez należytego uzasadnienia. Po wtóre zaś, miałoby znaczenie wyłącznie przy uznaniu przez sąd zasadności ustanowienia obrońcy lub pełnomocnika z  urzędu.

4. Warunki formalne

Podobnie jak inne środki zaskarżenia, skargę należy uznać za instytucję procesową stron, której uruchomienie jest uzależnione wyłącznie od ich woli podyktowanej ochroną swojego interesu prawnego. Z  tego punktu widzenia stanowi „ciężar procesowy”, który może, ale nie musi być przez uprawnionego podjęty, a  prawo do zaskarżania wyroku  w  drodze skargi jest przedmiotem jego swobodnej dyspozycji.K. Łojewski, Apelacja karna, Warszawa 2003, s. 4. Poza wniesieniem skargi przez osobę uprawnioną, w  odpowiednim terminie, niezbędnym warunkiem uruchomienia postępowania skargowego jest zachowanie ustawowych wymogów dotyczących stricte treści samej skargi.D. Świecki, Rozprawa apelacyjna w polskim procesie karnym, Kraków 2006, s. 17.

Skargę wnosi się na piśmie do Sądu Najwyższego za pośrednictwem sądu odwoławczego, który wydał zaskarżane orzeczenie (art.  428 §  1 i  art.  525 §  1 w  zw. z  art.  539f k.p.k.). Skarga powinna czynić zadość warunkom przewidzianym dla pisma procesowego (art.  119 §  1 k.p.k.), a  nadto zawierać wskazanie zaskarżonego wyroku, wniosek o jego uchylenie oraz uzasadnienie.M. Warchoł, (w:) A. Sakowicz, K. T. Boratyńska, A. Górski, M. Królikowski, M. Warchoł, A. Ważny, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2016, s. 1195. Wydaje się jednak, że obowiązek wskazania wniosku o  uchylenie zaskarżonego wyroku należy uznać za obowiązek jedynie o  charakterze porządkującym, nie zaś posiadający status warunku formalnego, który uniemożliwiałby rozpoznanie skargi (art.  120 §  1 k.p.k.). Przepis art.  539f k.p.k. nie odsyła do odpowiedniego stosowania art.  427 §  1 k.p.k., nakazującego odwołującemu podanie, czego się domaga. Ponadto wnioski dotyczące treści rozstrzygnięcia nie wyznaczają granic środka zaskarżenia i  nie wiążą sądu rozpoznającego skargę.W. Grzeszczyk, Granice orzekania w postępowaniu odwoławczym na niekorzyść oskarżonego, Prok. i Pr. 2007, z. 10, s. 21–22; postanowienie SN z 20 maja 1995 r., I KZP 9/95, LEX nr 24037; wyrok SN z 31 maja 2001 r., IV KKN 67/01,LEX nr 51838; wyrok SN z 14 września 2005 r., IV KK 160/05, LEX nr 157196; wyrok SN z 25 listopada 2010 r., IV KK 155/10, LEX nr 667508; wyrok SN z 13 stycznia 2015 r., IV KK 262/14, LEX nr 1621359. Natomiast uwzględniając wynikające z  art.  539e §  2 k.p.k. rodzaje rozstrzygnięć Sądu Najwyższego, strona składająca skargę (w przeciwieństwie do wnoszącej kasację) może złożyć tylko jeden wniosek, a  mianowicie wniosek o uchylenie zaskarżonego wyroku. Zatem sam interes skarżącego i  intencja zaskarżenia wyroku sądu odwoławczego implikują żądanie jego uchylenia. Poza wskazanymi wymogami skarżący powinien również dołączyć do skargi odpowiednią liczbę odpisów dla pozostałych stron postępowania (art.  539c §  1 k.p.k.). Skarga na wyrok sądu odwoławczego objęta jest przymusem adwokacko-radcowskim. Jeśli chodzi o  możliwość sporządzenia i  wniesienia kasacji przez stronę będącą adwokatem bądź radcą prawnym, przyjmowane do tej pory stanowiska nie były jednolite.Za niemożliwością sporządzenia i podpisania kasacji w swojej sprawie opowiedział się SN m.in. w postanowieniu z 19 marca 2009 r., III KZ 15/09, OSNKW 2009, nr 8, poz. 65 i w postanowieniu z 15 czerwca 2016 r., II KZ 16/16, LEX nr 2054092. Odmiennie natomiast SN w postanowieniu z 20 października 1998 r., III KZ 118/98, OSNKW 1998, nr 11–12, poz. 54 oraz w postanowieniu z 3 lutego 2003 r., II KZ 61/02, LEX nr 77203. Obecnie powyższe wątpliwości rozstrzygnął Trybunał Konstytucyjny, orzekając, że art.  526 §  2 k.p.k. w  zakresie, w  jakim wyłącza możliwość sporządzenia kasacji we własnej sprawie przez adwokata bądź radcę prawnego, nie spełnia standardów konstytucyjnych.Wyrok TK z 21 czerwca 2016 r., SK 2/15, OTK-A 2016, poz. 45.

Podobnie jak kasacja, skarga podlega opłacie. Obowiązek jej uiszczenia dotyczy wszystkich stron z  wyjątkiem prokuratora i  warunkowo strony pozbawionej wolności. Wysokość opłaty podlega określeniu w  rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości, wydanym na podstawie delegacji zawartej w  art.  527 §  5 k.p.k.Wysokość opłaty reguluje obecnie rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 maja 2003 r. w sprawie wysokości opłaty od kasacji w sprawach karnych (Dz.U. nr 97, poz. 886) i wynosi ona 450 zł w sprawach, w których wyrok wydał sąd rejonowy, oraz 750 zł w sprawach, w których w pierwszej instancji wyrok wydał sąd okręgowy. Zasady jej uiszczania i  zwrotu uregulowano w  art.  527 §  1–4 k.p.k. W  drodze odpowiedniego stosowania regulacji kasacyjnej obowiązek uiszczenia opłaty powstaje przy wnoszeniu skargi. Dopiero bowiem wówczas strona staje się adresatem tego obowiązku i  z tą chwilą uzyskuje również, w  oparciu o  art.  623 k.p.k., możliwość ubiegania się o  zwolnienie z  konieczności jej zapłaty.A. Sakowicz, M. Warchoł, (w:) Kodeks postępowania karnego, s. 1158.

Jeżeli zachodzą okoliczności, o  których mowa w  art.  120 §  2 k.p.k. (nieuzupełnienie braków formalnych skargi, niezłożenie należytej opłaty) lub w  art.  429 §  1 k.p.k. (wniesienie środka zaskarżenia po terminie, przez osobę nieuprawnioną bądź niedopuszczalnego z  mocy ustawy), albo gdy skargę oparto na innych powodach niż wskazane w  art.  539a §  3 k.p.k., prezes sądu, do którego wniesiono skargę, odmawia jej przyjęcia. Na zarządzenie przysługuje zażalenie do Sądu Najwyższego, który rozpoznaje je jednoosobowo, wydając postanowienie bez udziału stron, chyba że prezes Sądu Najwyższego zarządzi inaczej (art.  530 §  2 i  3 w  zw.  z  art.  539f k.p.k.). Skargę przyjętą pomimo istnienia powyższych uchybień bądź na skutek niezasadnego przywrócenia terminu Sąd Najwyższy pozostawia bez rozpoznania, wydając w  tym zakresie postanowienie bez udziału stron, chyba że prezes Sądu Najwyższego zarządzi inaczej. Sąd Najwyższy może jednak zwrócić akta sprawy sądowi odwoławczemu, jeżeli stwierdzi, że nie zostały dopełnione czynności zmierzające do usunięcia braków formalnych wniesionej skargi (art.  531 §  1 i  2 w  zw.  z  art.  539f k.p.k.).

Skargę pozostawia się bez rozpoznania również w  przypadku jej cofnięcia, chyba że zachodzi jedna z przyczyn wymienionych w  art.  439 k.p.k. (art.  432 k.p.k. w  zw.  z  art.  539f k.p.k.). Brak możliwości ujęcia orzeczenia Sądu Najwyższego w  kategoriach rozstrzygnięcia korzystnego bądź niekorzystnego dla oskarżonego przemawia za brakiem możliwości odpowiedniego stosowania art.  431 §  2 i  3 k.p.k.

5. Podstawy i granice skargi

Rozważania w  tej części należy rozpocząć od posiłkowego odwołania się do pojęcia „granice środka odwoławczego”. Jak się wskazuje w literaturze przedmiotu, termin ten należy do najbardziej kontrowersyjnych i  spornych zagadnień prawa karnego procesowego.P. Hofmański (red.), E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Tom II. Komentarz do artykułów 297–467, Warszawa 2007, s. 625; S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2003, s. 531. Niejednolitość stanowisk co do pojęcia „granice środka odwoławczego” odnosi się do jego zakresu znaczeniowego. Na tym tle w  doktrynie wyróżnić można kilka poglądów. Według jednego z  nich granice środka odwoławczego określa jedynie zakres zaskarżenia, zmodyfikowany ewentualnie przez domniemania ustanowione w  art.  447 §  1 i  2 k.p.k.A. Kaftal, System środków odwoławczych w polskim procesie karnym (Rozważania modelowe), Warszawa 1972, s. 231– 237; D. Świecki, Rozprawa apelacyjna, s. 24–30; K. Marszał, Problem granic środka odwoławczego w polskim procesie karnym, „Problemy Prawa Karnego 1. Prace naukowe Uniwersytetu Śląskiego”, Katowice 1975, nr 113, s. 74; K. Łojewski, Apelacja karna, s. 29. Według innych koncepcji granice środka odwoławczego są pojęciem zbiorczym wieloczłonowym. W  tej grupie zapatrywań część przedstawicieli doktryny przyjmuje, że granice środka odwoławczego wyznaczają cztery elementy, tj. zakres zaskarżenia, zarzuty odwoławcze, kierunek środka odwoławczego oraz wnioski odwoławcze.M. Klejnowska, Ograniczenia sądu odwoławczego orzekającego w sprawie karnej po wniesieniu środka zaskarżenia, Rzeszów 2008, s. 49; S. Pawela, Względne przyczyny odwoławcze, Warszawa 1970, s. 9. Istnieją również stanowiska zawężające pojęcie granic środka odwoławczego do zakresu zaskarżenia oraz zarzutów odwoławczych.M. Rogacka-Rzewnicka, Apelacyjny model kontroli odwoławczej, (w:) Nowe uregulowania prawne w kodeksie postępowania karnego z 1997 r., pod red. P. Kruszyńskiego, Warszawa 1999, s. 354–356; K. Marszał, Zasadnicze składniki granic środka odwoławczego w procesie karnym, (w:) Środki zaskarżenia w procesie karnym. Księga pamiątkowa ku czci prof. Zbigniewa Dody, pod red. A. Gaberle i S. Waltosia, Kraków 2000, s. 51–53. Jednak najwięcej zwolenników zyskał pogląd ujmujący granice środka odwoławczego jako trójwymiarową konstrukcję wyznaczoną przez zakres zaskarżenia, zarzuty odwoławcze oraz kierunek środka odwoławczego.Z. Doda, A. Gaberle, Kontrola odwoławcza w procesie karnym. Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Komentarz. Tom II, Warszawa 1997, s. 48, 218–238; S. Waltoś, Proces karny, s. 532–533; W. Kociubiński, Zakres orzekania sądu odwoławczego w nowym kodeksie postępowania karnego, PS 1997, nr 11–12, s. 39–40; S. Zabłocki, O niektórych zmianach wprowadzonych przez nowy kodeks postępowania karnego w zakresie postępowania odwoławczego, PS 1997, nr 11–12, s. 7–8; P. Hofmański (red.), E. Sadzik,K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Tom II, s. 630; W. Grzeszczyk, Granice orzekania, s. 17–22; także wyrok Sądu Najwyższego z 12 kwietnia 2001 r., III KKN 354/00, LEX nr 51922; wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 27 czerwca 2002 r., II AKa 149/02, KZS 2002, z. 7–8, poz. 56.

Uwzględniając treść art.  536 k.p.k. w  zw. z  art.  539f k.p.k., wprowadzającego zasadę rozpoznania skargi w  granicach zaskarżenia i  podniesionych zarzutów, wypowiedziano pogląd, że w  odniesieniu do skargi można mówić o  „jej granicach”, jako trójwymiarowej konstrukcji wyznaczonej przez: kierunek zaskarżenia, czyli stosunek środka odwoławczego do interesów oskarżonego, zakres zaskarżenia, a  więc wskazanie, czy zaskarżenie obejmuje całość czy część orzeczenia, oraz zarzuty, czyli zawarte w  środku twierdzenia dotyczące uchybień orzeczenia.M. Warchoł, (w:) Kodeks postępowania karnego, s. 1195. Wydaje się jednak, że szczególny charakter skargi na wyrok sądu odwoławczego wymaga zmodyfikowania ujęcia granic tego środka zaskarżenia. Należy zauważyć, że art.  539f k.p.k. nie odsyła do odpowiedniego stosowania art.  434 §  1 czy art.  443 k.p.k., a  więc odpowiedniego obowiązywania w  tym postępowaniu zarówno bezpośredniego, jak i  pośredniego zakazu reformationis in peius. Wyrok kasatoryjny nie określa w  sposób bezpośredni żadnych praw ani obowiązków stron postępowania. Nie można również założyć, jaki wyrok zostanie wydany po ponownym rozpoznaniu sprawy. Powoduje to, że orzeczenie Sądu Najwyższego nie może być ujmowane w  kategoriach rozstrzygnięcia korzystnego bądź niekorzystnego dla oskarżonego. W  konsekwencji granice skargi rysują się raczej jako konstrukcja wyznaczona nie trzema, ale dwoma elementami, a  mianowicie zakresem zaskarżenia i  podniesionymi zarzutami.

Gdy idzie o  pierwszy z  elementów, zgodnie z  art.  539a §  2 k.p.k. wyrok można zaskarżyć w  całości lub w  części. Zaskarżenie pełne zajdzie wówczas, gdy skarżący będzie kwestionował wszystkie rozstrzygnięcia objęte wyrokiem kasatoryjnym. Niepełny zakres zaskarżenia wystąpi natomiast w  przypadku zaskarżenia niektórych z  tych rozstrzygnięć i  może wiązać się z  ograniczeniami o   charakterze podmiotowym, przedmiotowym oraz mieszanym. Wyodrębnienie na tej podstawie części zaskarżanego wyroku odbywać może się na zasadzie podziału wertykalnego (kiedy dotyczy samodzielnych części wyroku, to znaczy orzeczeń w  kwestii odpowiedzialności karnej jednej osoby za jeden czyn przestępny, i  polega na objęciu skargą niektórych spośród oskarżonych przy pominięciu pozostałych współoskarżonych bądź niektórych czynów oskarżonego, co do których sąd orzekał przy łącznym rozpoznaniu sprawy) oraz podziału horyzontalnego (gdy odnosi się do ograniczonych przedmiotowo części niesamodzielnych, a  więc rozstrzygnięć stanowiących część składową orzeczenia w  przedmiocie odpowiedzialności karnej jednej osoby za jeden czyn przestępny, np. rozstrzygnięcia dotyczącego kary).B. Bieńkowska, P. Kruszyński (red.), C. Kulesza, P. Piszczek, Wykład prawa karnego procesowego, Białystok 1998, s. 385; P. Hofmański (red.), E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Tom II, s. 595; A. Kaftal, System środków, s. 208; D. Świecki, Rozprawa apelacyjna, s. 35–36; A. Zachuta, Horyzontalna – pozioma prawomocność przedmiotowej części wyroku, Prok. i Pr. 2006, z. 9, s. 115–116; W. Grzeszczyk, Granice orzekania, s. 19. Stosownie do art.  425 §  3 k.p.k. w  zw. z  art.  539f k.p.k. skarżący może kwestionować jedynie rozstrzygnięcia naruszające jego prawa lub szkodzące jego interesom. Stąd niezależnie od tego, czy zaskarżeniu podlegać ma całość, czy część wyroku, dla skutecznego poddania kontroli określonych rozstrzygnięć sądu drugiej instancji niezbędne jest istnienie po stronie skarżącego (z wyjątkiem oskarżyciela publicznego) tzw. gravamen, czyli interesu prawnego w  zaskarżeniu,P. Hofmański (red.), E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Tom II, s. 598; postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 14 czerwca 2006 r., II AKz 386/06, KZS 2006, z. 11, poz. 91. choć za trafne uznać należy stanowisko, że żaden z  przepisów ustawy nie nakłada na skarżącego obowiązku wykazywania, że zaskarżone rozstrzygnięcie narusza jego prawa lub szkodzi jego interesom.W. Grzeszczyk, Praktyczne aspekty gravamen w procesie karnym, Prok. i Pr. 2008, z. 11, s. 7–8. Istotą gravamen jest domniemanie, że zaskarżona decyzja jest niekorzystna, uciążliwa dla skarżącego.S. Waltoś, Proces karny, s. 529. W  odniesieniu do naruszenia praw następuje to wówczas, gdy decyzja wprost wywołuje niekorzystne dla skarżącego następstwa w  sferze jego praw i  obowiązków. Szkodzenie interesom ma miejsce w  przypadku niekorzystnego wpływu decyzji na zasługujące na ochronę prawną interesy odwołującego się, i  to zarówno jeśli chodzi o  interesy ściśle prawne, leżące w  sferze materialnej i  procesowej, jak i  interesy majątkowe oraz odnoszące się do sytuacji życiowej i społecznej.W. Grzeszczyk, Praktyczne aspekty, s. 11–12. W  związku z  tak szeroko rozumianym interesem w  zaskarżeniu w  doktrynie wskazuje się, że kasatoryjny charakter wyroku sądu odwoławczego powoduje istnienie legitymacji do złożenia skargi u  wszystkich stron postępowania, w  którym ono zapadło. Uprawnienia tego upatruje się w  jednakowym prawie każdej strony do rozstrzygnięcia jej sprawy w  rozsądnym terminie i  skutku uchylenia wyroku sądu pierwszej instancji do ponownego rozpoznania, jakim jest odsunięcie w  czasie chwili merytorycznego zakończenia postępowania.M. Warchoł, (w:) Kodeks postępowania karnego, s. 1194. Przedstawione kryterium może stanowić istotną wartość dla ustalenia istnienia gravamen, gdyż – jak wskazano – wyrok kasatoryjny w  istocie nie określa w  sposób bezpośredni żadnych praw ani obowiązków stron postępowania. Nie można również założyć, jakie rozstrzygnięcie wyda sąd pierwszej instancji po ponownym rozpoznaniu sprawy. W  powołanym ujęciu zawarte w  art.  539f k.p.k. odesłanie do art.  425 §  3 i  4 k.p.k. miałoby jedynie to znaczenie, że w  sprawach złożonych podmiotowo lub przedmiotowo eliminowałoby legitymację tych stron postępowania, które w  danej konfiguracji procesowej nie były stronami stosunku procesowego w  określonym zakresie podmiotowo-przedmiotowym, w  odniesieniu do którego zapadł wyrok kasatoryjny (np. przy sprawie złożonej przedmiotowo oskarżyciel posiłkowy niepokrzywdzony konkretnym przestępstwem; współoskarżony, co do którego nie uchylono wyroku). W  konsekwencji podmiot legitymowany do wniesienia skargi może mieć interes prawny w  zaskarżeniu tylko niektórych spośród składowych wyroku kasatoryjnego, czego konsekwencją będzie niemożność zaskarżenia pozostałych. W  takiej sytuacji, uprawnienie do zaskarżenia wyroku odnosić się będzie jedynie do jego wydzielonych części.P. Hofmański (red.), E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Tom II, s. 598.

Obowiązek sformułowania zarzutów znajduje swe źródło w  art.  526 §  1 k.p.k., do którego odsyła odpowiednio art.  539f k.p.k. Zakres uchybień, w  związku z  którymi może być wniesiona skarga, został wskazany w  art.  539a §  3 k.p.k. Należą do nich naruszenia art.  437 k.p.k. lub uchybienia określone w  art.  439 §  1 k.p. k. W  przeciwieństwie do kasacji ustawa nie wyraża wprost wymogu, aby zarzucane naruszenia mogły mieć istotny wpływ na treść orzeczenia, jednak wpływ ten wynika z  samego charakteru i  wagi uchybień, na których można oprzeć skargę. Z  treści art.  539a §  3 k.p.k. wynika, że przedmiotem zarzutu powinno być naruszenie przez sąd odwoławczy wskazanych przepisów postępowania. Naruszenia art.  437 i  art.  439 §  1 k.p.k. są jednak uchybieniami wtórnymi, wynikającymi z  nieprawidłowej wykładni lub zastosowania bądź niezastosowania innych przepisów prawa materialnego lub procesowego, przez co również te przepisy powinny być powołane w  skardze w  powiązaniu z  podstawą określoną w art.  539a §  3 k.p.k. Przemawia za tym wzgląd na treść art.  536 §  1 k.p.k., który wymaga podania, na czym zarzucane uchybienie polega. Obowiązek prawidłowego i  wyczerpującego wskazania zarzucanych uchybień oraz podania, na czym in concreto one polegały w  danej sprawie, nabiera szczególnego znaczenia w  perspektywie wyznaczenia granic przeprowadzanej kontroli (art.  536 w  zw. z  art.  539f k.p.k.) oraz spełnienia warunków formalnych, a  więc nadania skardze biegu i  otwarcia drogi do wzruszenia wyroku sądu odwoławczego (art.  530 §  2 in fine w  zw. z  art.  539f k.p.k.).

Połączenie możliwości zaskarżenia jedynie rozstrzygnięcia naruszającego prawa lub szkodzącego interesom strony z  zasadą rozpoznania sprawy w  granicach wniesionej skargi, a  więc w granicach wyznaczonych przez samego zainteresowanego w rozstrzygnięciu, wskazuje na ochronny charakter postępowania wywołanego skargą. Oparcie postępowania na zasadzie skargowości (art. 14 § 1 k.p.k.) i  uczynienie ze skargi na wyrok sądu odwoławczego, podobnie jak z  apelacji i  kasacji, skargi etapowej,M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1973, s. 259–260; J. Grajewski (red.), L. K. Paprzycki, S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz do art. 1–424 k.p.k., Kraków 2006, s. 94; P. Hofmański (red.), E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Tom I, Komentarz do artykułów 1–296, Warszawa 2007, s. 122–124; K. Marszał (red.), S. Stachowiak, K. Zgryzek, Proces karny, Katowice 2005, s. 551 i n.; postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 18 stycznia 2006 r., II AKz 29/06, LEX nr 183849. a  także co do zasady ograniczenie kontroli do uchybień podniesionych w  skardze, wskazuje, że wolą ustawodawcy było ukierunkowanie postępowania kontrolnego zasadniczo na ochronę interesów stron procesu karnego.

6. Zakres kontroli i rozpoznania

Na podstawie odesłania zawartego w  art.  539f k.p.k. Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę w  granicach zaskarżenia i  podniesionych zarzutów, a  w zakresie szerszym – tylko w  wypadkach określonych w  art.  435 i  439 k.p.k. (art.  536 k.p.k.). Rozpoznanie w  granicach podniesionych zarzutów oznacza ograniczenie rozpoznania do kwestii naruszenia art.  437 k.p.k. lub uchybień określonych w  art.  439 §  1 k.p.k. Słusznie wskazuje się, że przedmiotem kontroli w  przypadku komentowanej skargi jest jedynie wyrok sądu odwoławczego, a  zakres rozpoznania sprawy ogranicza się do oceny zasadności przyjęcia przesłanek wydania orzeczenia kasatoryjnego, a  więc oceny, czy istniała formalna, procesowa podstawa do uchylenia zaskarżonego wyroku i  przekazania sprawy do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji. Poza zakresem kontroli pozostaje prawidłowość oceny prawnej sądu ad quem co do meritum sprawy.M. Warchoł, (w:) Kodeks postępowania karnego, s. 1197. Ponieważ przedmiotem rozpoznania jest wyłącznie wyrok kasatoryjny, kognicja Sądu Najwyższego obejmuje badanie przesłanek od strony pozytywnej, tj. zastosowania art.  437 §  2 zd. 2 k.p.k. i  rzeczywistego istnienia podstaw do uchylenia rozstrzygnięcia pierwszoinstancyjnego, nie zaś naruszenia art.  437 k.p.k. poprzez brak takiej decyzji, pomimo istnienia podstaw do jej wydania. Wyrok reformatoryjny może, przy spełnieniu przesłanek, o  których mowa w  art.  520 §  2 i  art.  523 §  1 i  §  2–4 k.p.k., być przedmiotem kontroli kasacyjnej. Możliwe jest zatem zaskarżenie wyroku sądu odwoławczego częściowo w  formie skargi, częściowo natomiast w  drodze kasacji.

Wyjątek przewidziany w  art.  435 k.p.k. umożliwia uchylenie wyroku sądu odwoławczego również na rzecz współoskarżonych, choćby nie wnieśli skargi, jeżeli go uchylono na rzecz współoskarżonego, którego skarga dotyczyła, gdy te same względy przemawiają za uchyleniem na rzecz tamtych. Z  uwagi na treść art.  539a §  1 i  3  k.p.k. możliwe jest to jedynie w  odniesieniu do tych współoskarżonych i  tych części wyroku, co do których wydano wyrok kasatoryjny. Jeśli więc w stosunku do współoskarżonego zapadł wyrok reformatoryjny lub utrzymano zaskarżony wyrok w  mocy, wskazane przepisy stoją na przeszkodzie uchyleniu wyroku sądu odwoławczego, nawet przy zaistnieniu bezwzględnych przyczyn odwoławczych wskazanych w  art.  439 §  1 k.p.k. Treść art.  536 w  zw. z  art.  539f k.p.k. nie modyfikuje bowiem przedmiotu objętego postępowaniem ze skargi, ale jedynie granice środka zaskarżenia wniesionego przez strony.

Określenie w  art.  539a §  3 k.p.k. odrębnie naruszenia art.  437 k.p.k. i  art.  439 § 1 k.p.k. przemawia za przyjęciem, że zarzut oparty na art.  439 § 1 k.p.k. może być podstawą uwzględnienia skargi zarówno wtedy, gdy sąd odwoławczy na tej podstawie uchylił wyrok sądu pierwszej instancji, choć nie był on dotknięty takim uchybieniem, jak i  wówczas, gdy sąd ten sam dopuścił się uchybień określonych w  powołanym przepisie. Gdyby bowiem skuteczność zarzutu naruszenia art.  439 §  1 k.p.k. miała być ograniczona jedynie do badania zasadności uchylenia wyroku sądu pierwszej instancji, zbędne byłoby powoływanie art.  439 §  1 k.p.k. jako odrębnej podstawy zaskarżenia, skoro mieści się już w  jednym z  powodów naruszenia art.  437 §  2 zd. 2 k.p.k.

Wydaje się, że przepis art.  455 k.p.k. w  zw. z  art.  536 k.p.k., jako podstawa rozpoznania skargi w szerszym zakresie, niż to wynika z  jej granic, nie znajduje zastosowania w  omawianym postępowaniu. Artykuł 539f k.p.k. odsyła do stosowania powołanej regulacji wyłącznie odpowiednio, a  więc z  uwzględnieniem charakteru i  odmienności wynikających z  instytucji skargi i  wywołanego nią postępowania. Postępowanie to ograniczone jest do badania jedynie formalnych przesłanek uchylenia wyroku, z  wyłączeniem merytorycznej płaszczyzny sprawy. Sąd rozpoznający skargę nie weryfikuje prawidłowości ustaleń faktycznych ani kwalifikacji prawnej. Ponadto poprawienie błędnej kwalifikacji prawnej miałoby dotyczyć kwalifikacji przyjętej przez sąd odwoławczy, której wyrok kasatoryjny nie zawiera. Stwierdzenie w  postępowaniu skargowym sytuacji opisanej w  art.  455 k.p.k. nie mogłoby również doprowadzić do zmiany zaskarżonego wyroku, gdyż taki rodzaj orzeczenia nie jest przewidziany w  art.  539e §  2 k.p.k.

Zgodnie z  art.  436 k.p.k., do którego odsyła odpowiednio art.  539f k.p.k., sąd może ograniczyć rozpoznanie środka zaskarżenia tylko do poszczególnych uchybień, podniesionych przez stronę lub podlegających uwzględnieniu z  urzędu, jeżeli rozpoznanie w  tym zakresie jest wystarczające do wydania orzeczenia, a  rozpoznanie pozostałych uchybień byłoby przedwczesne lub bezprzedmiotowe dla dalszego toku postępowania. Skorzystanie z  tej instytucji ma charakter fakultatywny i  jest uzależnione od uznania sądu. Okoliczność, że w  przypadku skargi kontrola dotyczy wyroku kasatoryjnego, który nie zawiera kilku zależnych od siebie rozstrzygnięć merytorycznych, a  jej uwzględnienie może prowadzić jedynie do uchylenia zaskarżonego wyroku, powoduje, że nie można w stosunku do jej zarzutów mówić o  ich przedwczesności względem pozostałych. W  takim przypadku, przy uwzględnieniu skargi, ograniczenie rozpoznania części jej zarzutów może nastąpić z  powodu ich bezprzedmiotowości, jeśli pozostałe z  nich są wystarczające do wydania wyroku. Jednakże biorąc pod uwagę szczególny charakter postępowania wywołanego skargą, wyrażający się w  znacznie ograniczonym i  formalnym zakresie kontroli, zasadne wydaje się możliwie najrzadsze korzystanie z  uprawnienia przewidzianego w  art.  436 k.p.k. z  uwagi na znaczenie i  korzyści płynące z  wypowiedzi Sądu Najwyższego dla jednolitości orzecznictwa sądów odwoławczych w  zakresie rozpoznawanych zagadnień prawnych.

Po przekazaniu sprawy do Sądu Najwyższego orzeka on w  razie potrzeby w  przedmiocie środka zapobiegawczego. Na postanowienie o  zastosowaniu tymczasowego aresztowania służy zażalenie do równorzędnego składu Sądu Najwyższego (art.  539d k.p.k.).

7. Skład sądu rozpoznającego skargę

Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę na posiedzeniu bez udziału stron (art.  539e §  1 k.p.k.). Należy zauważyć, że Kodeks postępowania karnego nie określa wprost składu sądu w  przypadku wydawania wyroku poza rozprawą, tak jak zostało to uregulowane w  zakresie skargi. Na podstawie odesłania do regulacji kasacyjnej wskazuje się jedynie, że jeżeli ustawa nie wymaga wydania wyroku, sąd orzeka jednoosobowo, chyba że prezes Sądu Najwyższego zarządzi rozpoznanie sprawy w  składzie trzech sędziów (art.  534 §  2 k.p.k. w  zw. z  art.  539f k.p.k.). Zważywszy na treść art.  539e §  2 k.p.k., zgodnie z  którym Sąd Najwyższy postanowieniem oddala skargę albo wyrokiem uchyla zaskarżony wyrok w  całości lub w  części i  przekazuje sprawę właściwemu sądowi odwoławczemu do ponownego rozpoznania, zasadą będzie rozpoznanie skargi podlegającej oddaleniu w  składzie jednoosobowym, zaś skargi podlegającej uwzględnieniu w  składzie trzech sędziów. Wniosek taki uzasadniony może być nie tylko treścią art.  30 §  2 k.p.k., jako że wyrok sądu odwoławczego wydawany jest co do zasady w  składzie trzyosobowym oraz posiłkowo samym art.  29 §  1 k.p.k. w  zakresie, w  jakim odnosi się do orzekania przez Sąd Najwyższy, ale wynika wprost z  art.  57 ustawy o  Sądzie Najwyższym,Ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 1254 ze zm.). zgodnie z  którym jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, Sąd Najwyższy orzeka w  składzie trzech sędziów. W  takim jednak przypadku skład sądu uzależniony został od zasadności środka zaskarżenia, co może budzić zastrzeżenia. Ustawa wprowadza swoisty przedsąd, a  o ostatecznym składzie sądu nie decydują przesłanki formalne, ale merytoryczne zbadanie skargi i  dokonanie pozytywnej oceny jej zasadności, a  więc stwierdzenie przesłanek do uchylenia wyroku sądu odwoławczego, jednak przed ubraniem tego wniosku w  formę wyroku. Możliwe w  tym zakresie są dwa rozwiązania. Wyznaczenie składu trzyosobowego i  jego ograniczenie po uznaniu, że skarga jest nieuzasadniona, bądź wyznaczenie składu jednoosobowego i  jego rozszerzenie w  przypadku uznania zasadności skargi. W  pierwszym jednak przypadku postanowienie o oddaleniu skargi wydane zostanie przez jednego sędziego, pomimo że decyzja taka będzie wynikiem merytorycznej oceny trzech sędziów, a  więc również dwóch, którzy nie uczestniczyli w  wydaniu orzeczenia. W  drugim zagadnieniem pozostaje sytuacja, w  której sędziowie powiększonego składu dojdą do przekonania o  braku uzasadnionych podstaw skargi, i  konsekwencje z  tego płynące w  kontekście właściwego składu sądu. Problematyczne staje się również częściowe uwzględnienie skargi i  jej oddalenie w  pozostałym zakresie bądź uwzględnienie jedynie niektórych ze skarg wniesionych w  sprawie.

Przepis art.  539f k.p.k. nie odsyła do odpowiedniego stosowania art.  534 §  2 k.p.k., w  związku z  czym należy przyjąć, że możliwe będzie jednoosobowe rozpoznanie skargi od wyroku sądu odwoławczego wydanego przez Sąd Najwyższy w  przypadku, o  którym mowa w  art. 441 §  5 k.p.k.

8. Granice orzekania

Konsekwencją ograniczonego zakresu kontroli skargowej jest zakres orzeczniczy sądu. Stosownie do art.  539e §  2 k.p.k. Sąd Najwyższy postanowieniem oddala skargę albo wyrokiem uchyla zaskarżony wyrok w  całości lub w  części i  przekazuje sprawę właściwemu sądowi odwoławczemu do ponownego rozpoznania. O ile na gruncie art.  537 §  1 i  2 k.p.k. dopuszczalne jest uchylenie zarówno orzeczenia pierwszej, jak i  drugiej instancji,T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków 2003, komentarz do art. 537 k.p.k., system Lex; D. Świecki (red.), B. Augustyniak, K. Z. Eichstaedt, M. Kurowski, Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Tom II, Warszawa 2015, komentarz do art. 537 k.p.k., system Lex. o  tyle z  art.  539e §  2 k.p.k. wynika wyłącznie możliwość uchylenia zaskarżonego wyroku i  przekazania sprawy sądowi odwoławczemu. Wydaje się, że w  sprawie złożonej podmiotowo lub przedmiotowo przepisy art.  539e §  2 k.p.k. i  art.  534 §  1 w  zw. z  art.  539f k.p.k. nie stoją na przeszkodzie wydaniu orzeczenia zawierającego w  sobie zarówno częściowe  uchylenie zaskarżonego wyroku, jak i  oddalenie w  pozostałym zakresie skargi lub skarg wniesionych przez inne strony postępowania, a  rozstrzygnięcie to winno przybrać formę wyroku. Niezależnie od rodzaju rozstrzygnięcia, jego istotną cechą jest pozbawienie go merytorycznej ingerencji w  treść orzeczenia sądu ad quem. Sąd rozpoznający skargę nie zastępuje sądu odwoławczego i  nie wydaje decyzji reformatoryjnej. Orzeczenie ma charakter stricte formalny, a  uchylenie zaskarżonego wyroku połączone może być wyłącznie z  następczym przekazaniem sprawy sądowi odwoławczemu do ponownego rozpoznania. Z  tego powodu, w  przypadku stwierdzenia negatywnej przesłanki procesowej, sąd nie może umorzyć postępowania, ale obowiązany jest do przekazania sprawy sądowi drugiej instancji, który podejmie decyzję w  tym zakresie.M. Warchoł, (w:) Kodeks postępowania karnego, s. 1196–1197.

Oddalenie skargi powoduje, że wyrok sądu odwoławczego staje się wykonalny (art.  539b §  2 k.p.k.), a  sprawa w  objętym nim zakresie powraca do ponownego rozpoznania przez sąd pierwszej instancji. Uchylenie wyroku kasatoryjnego obliguje sąd odwoławczy do ponownego rozpoznania apelacji, co nie wyklucza możliwości ponownego wydania takiego orzeczenia. W  takim przypadku od wydanego wyroku stronom przysługiwać będzie kolejna skarga na zasadach ogólnych. Uprawnienia tego strony zostaną pozbawione w  sytuacji wydania przez sąd odwoławczy wyroku zmieniającego lub utrzymującego w  mocy zaskarżony wyrok, także wówczas, gdy istniały podstawy do jego uchylenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania w  pierwszej instancji. W  tej sytuacji pozostaje stronom możliwość kwestionowania rozstrzygnięcia odwoławczego w  drodze kasacji, jednak jedynie wówczas, gdy spełnione zostaną warunki do jej wniesienia.

Uzasadnienie orzeczenia sporządza się z  urzędu. Dotyczy to zarówno wyroku uwzględniającego skargę (art.  457 §  1 w  zw. z  art.  539f k.p.k.), jak i  postanowienia o  jej oddaleniu (art.  94 §  1 pkt  5 k.p.k. oraz art.  98 §  1 i  2 k.p.k.). Należy jednak zauważyć, że choć przedmiotowe rozstrzygnięcia zapadają na posiedzeniu niejawnym (art.  539e §  1 k.p.k.), to art.  100 §  4 k.p.k. przewiduje doręczenie stronom jedynie postanowienia kończącego postępowanie. W  odniesieniu do wyroku zarówno przepisy art.  100 §  1–6 k.p.k., jak i  przepisy rozdziału 55a nie przewidują jego doręczenia stronom postępowania. Do dyspozycji stron pozostaje jedynie art.  157 §  1 k.p.k. Niezbędna jest jednak w  tej mierze wiedza o  zapadnięciu rozstrzygnięcia z  uwzględnieniem braku zawiadomienia o  terminie rozpoznania skargi (art.  539e §  1 k.p.k. w  zw.  z  art.  117 §  1 k.p.k.).

Stosownie do art.  457 §  3 k.p.k. w  zw. z  art.  539f k.p.k. uzasadnienie powinno zawierać wskazanie, czym kierował się sąd, wydając wyrok, oraz dlaczego zarzuty i  wnioski skargi uznał za zasadne. Chociaż w  odniesieniu do postanowienia ustawa nie formułuje wprost analogicznych wymogów, wydaje się, że również w  tym przypadku sąd winien wskazać podstawy i  motywy swego orzeczenia, a  więc podać, z  jakiego powodu zarzuty i  wnioski zaskarżenia nie zostały uwzględnione.

W przypadku uchylenia zaskarżonego wyroku sąd odwoławczy, któremu przekazano sprawę do ponownego rozpoznania, orzeka w  granicach, w  jakich nastąpiło przekazanie. Zalecenia i  ocena prawna Sądu Najwyższego wiążą w  dalszym postępowaniu sąd odwoławczy, któremu sprawę przekazano do ponownego rozpoznania (art.  442 §  1 i  3  w  zw. z  art.  539f k.p.k.). W  tym kontekście postępowanie ze skargi pełni funkcję stymulującą dla orzecznictwa i  organów kontrolowanych oraz wiąże się z  budowaniem wzorów procedowania oraz sposobów rozstrzygnięć problemów prawnych  związanych z  kasatoryjnymi rozstrzygnięciami sądów odwoławczych, w  celu zredukowania orzeczeń wymagających skorygowania. Wpływa również na ujednolicenie wykładni przepisów prawa oraz orzecznictwa w  tym zakresie.Z. Doda, A. Gaberle, Kontrola odwoławcza w procesie karnym, s. 42; S. Zabłocki, Postępowanie odwoławcze, kasacyjne i wznowieniowe w procesie karnym, Warszawa 1999, s. 9; A. Gaberle, Funkcje kontroli instancyjnej w procesie karnym (zagadnienia podstawowe), (w:) Środki zaskarżenia w procesie karnym. Księga pamiątkowa ku czci prof. Zbigniewa Dody, pod red. A. Gaberle, S. Waltosia, Kraków 2000, s. 45; A. Zachuta, Kasatoryjne orzeczenia w odniesieniu do wyroków wydanych w sprawach karnych przez sądy rejonowe, Prok. i Pr. 2006, z. 6, s. 77; W. Grzeszczyk, Uzasadnienie wyroku sądu odwoławczego, Prok. i Pr. 2008, z. 6, s. 43; M. Kania, Zwyczajne środki zaskarżenia w postępowaniu przed sądami administracyjnymi, Warszawa 2009, s. 75; H. Knysiak-Molczyk, Skarga kasacyjna w postępowaniu sądowoadministracyjnym, Warszawa 2009, s. 25–26.

9. Podsumowanie

Trudno na obecnym etapie obowiązywania skargi, tj. od kwietnia 2016  r., wskazać, czy środek ten spowoduje osiągnięcie zamierzonych przez ustawodawcę celów. To pokaże praktyka kolejnych miesięcy, a  nawet lat, która nierzadko bywa odmienna od dążeń prawodawcy.

Nie do końca przekonują argumenty zawarte w  uzasadnieniu nowelizacji wprowadzającej skargę na wyrok sądu odwoławczego. Choć nie można kategorycznie stwierdzić, że nie zdarzają się przypadki, kiedy to sąd odwoławczy pochopnie uchyla wyrok i  przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania, nieuzasadnione wydaje się zakładanie przez ustawodawcę, że jest to reguła, skoro konieczne stało się wprowadzenie skargi na wyrok sądu odwoławczego. Taka regulacja nie sprzyja zaufaniu do instytucji sądów i  samych sędziów. Skutek wdrożenia skargi w  postaci przyspieszenia postępowań karnych jest obecnie jedynie założeniem ustawodawcy. Ustawa nie wprowadza żadnych terminów do jej rozpoznania, zaś termin rozstrzygnięcia skargi, a  następnie sądu odwoławczego, nie musi być krótszy niż ponownego rozpoznania sprawy przez sąd pierwszej instancji. Ponadto nieuzasadnione jest zakładanie, że wprowadzona instytucja zmniejszy drastycznie odsetek orzeczeń kasatoryjnych i  spowoduje, że będą w  postępowaniu odwoławczym zapadać w  większości orzeczenia reformatoryjne lub utrzymujące w mocy zaskarżone orzeczenia. Zwłaszcza że przychylenie się do skargi na wyrok sądu odwoławczego i  zwrócenie sprawy do rozpoznania sądowi odwoławczemu nie musi automatycznie powodować, że zostanie wydany wyrok reformatoryjny.

Rozpoznanie skargi na posiedzeniu bez udziału stron ma w  założeniu spowodować przyśpieszenie samej procedury orzekania przez Sąd Najwyższy, co w  przypadku ograniczenia do zarzutów formalnych zasługuje na aprobatę. To, co również ma przyspieszyć jej rozpoznanie, to możliwość ograniczenia przez Sąd Najwyższy rozpoznania skargi tylko do poszczególnych uchybień, podniesionych przez stronę lub podlegających uwzględnieniu z  urzędu. Trudno odmówić takiemu uregulowaniu słuszności, choć warto rozważyć przedstawione argumenty przemawiające za ograniczonym korzystaniem z  tego uprawnienia, zwłaszcza że rozpoznanie wszystkich istotnych zarzutów skargi nie musi generować wydłużenia postępowania, szczególnie gdy weźmie się pod uwagę nieporównanie mniejszą czasochłonność ich rozpoznania w  stosunku do czasu niezbędnego na pozostałe czynności procesowe i  materialno-techniczne związane z  rozpoznawaniem skargi.

Doprecyzowania wymaga kwestia stosowania skargi w sprawach wniesionych po dniu  30  czerwca 2015  r. i  zakończonych przed wejściem w życie ustawy nowelizującej, zwłaszcza tych z  nich, w  których termin do wniesienia skargi już upłynął. Zmianie ulec powinno również rozwiązanie dotyczące terminu do wniesienia skargi. Wydaje się, że zasadne przy określeniu chociażby początku biegu powyższego terminu byłoby wprowadzenie regulacji, która nakazywałaby doręczenie obrońcy ustanowionemu z  urzędu nie tylko decyzji o  jego wyznaczeniu, ale również odpisu wyroku sądu odwoławczego wraz z  uzasadnieniem, i  dopiero ten moment powinien być początkiem biegu terminu do wniesienia skargi. Ponadto opowiedzieć należy się za tym, aby termin do wniesienia skargi wznowił lub rozpoczął swój bieg po rozpoznaniu ewentualnego zażalenia i  prawomocnej odmowie ustanowienia obrońcy, ponieważ obecne uregulowania wyłączają możliwość odwołania się od odmowy wyznaczenia adwokata lub radcy prawnego w  celu ewentualnego sporządzenia i  wniesienia skargi. Rozwiązanie takie może budzić wątpliwości natury konstytucyjnej w  perspektywie gwarancji prawa do obrony i  prawa do sądu. Doprecyzowania wymaga również kwestia dotycząca składu sądu przy rozpoznaniu skargi, gdyż uzależniony został od zasadności środka zaskarżenia, co może prowadzić do swoistego przedsądu już na etapie ustalania składu orzeczniczego.