P rzełom lat 1989/1990 to czas szczególny. Po porozumieniach „okrągłego stołu”, częściowo wolnych wyborach, powołaniu rządu Tadeusza Mazowieckiego stało się jasne, że idziemy w kierunku demokracji, wracamy do Europy, odbudowujemy podwaliny rządów prawa i poszanowania praw jednostki. Przejawem „nowego” w Adwokaturze było m.in. powstanie w tym środowisku Komisji Praw Człowieka w otwartej formule stowarzyszenia wszystkich zainteresowanych tą dziedziną adwokatów i aplikantów adwokackich.

Przypominam tutaj jej pierwsze dziesięciolecie w formie lapidarnego i prawdopodobnie nie wolnego od błędów i przeoczeń kalendarium tamtego okresu – wyjątkowego i pełnego optymizmu. W pracy sięgałem do pamięci i notatek oraz skrupulatnie przechowywanych rozmaitych materiałów, a także archiwalnych numerów „Palestry”.

Okres ten dla wszystkich związanych z Komisją Praw Człowieka nierozerwalnie wiąże się z osobą szacownego Jubilata. Adwokat Czesław Jaworski był z Komisją od samego początku, nie tylko wspierając jej działalność jako redaktor naczelny „Palestry” oraz wiceprezes, a następnie prezes Naczelnej Rady Adwokackiej, ale również bezpośrednio uczestnicząc w jej wielu ważnych przedsięwzięciach. Był w tamtych czasach – wraz z opiekunem Komisji z ramienia prezydium NRA adw. Markiem Mazurkiewiczem – dobrym duchem i mocnym oparciem Komisji w najwyższych władzach Adwokatury.

Kalendarium

15–16 sierpnia 1990 r. – konferencja w Sundvolden (Norwegia) zorganizowana przez Adwokaturę Norweską. Temat: „Rządy prawa i demokracja w epoce pierestrojki – rola adwokatów”. W przerwach obrad, w rozmowach uczestniczących w niej adwokatów: Tomasza Wardyńskiego, Krzysztofa Piesiewicza, Piotra Borowskiego i Marka Antoniego Nowickiego, rodzi się idea powołania również u nas, wzorem wielu innych adwokatur, specjalnego ciała zajmującego się problematyką praw człowieka.

Listopad 1990 r. – Komisja Zagraniczna NRA pod przewodnictwem adw. Tomasza Wardyńskiego powołuje w swoich ramach Sekcję Praw Człowieka. Przewodniczącym Sekcji zostaje adw. M. A. Nowicki.

Marzec–kwiecień 1991 r. – w „Palestrze” 1991, nr 3–4, ukazuje się wywiad adw. Stanisława Mikke z adw. M. A. Nowickim, który stwierdza m.in., że Adwokatura już dziś musi  myśleć o tym, aby ze swojego środowiska wyłonić ludzi chętnych do zajęcia się międzynarodową problematyką praw człowieka. Mówi również o Sekcji Praw Człowieka i jej zadaniach w środowisku adwokackim.

Czesław Jaworski z Markiem Antonim Nowickim przed gmachem, gdzie odbywały się uroczystości 50-lecia IBA. Nowy Jork, 12 czerwca 1997 r.

13–14 kwietnia 1991 r. – w Domu Pracy Twórczej Adwokatury w Grzegorzewicach odbywa się pierwsze w polskiej Adwokaturze seminarium poświęcone praktycznym aspektom Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, zorganizowane przez Sekcję Praw Człowieka przy współpracy z Komitetem Helsińskim i Radą Europy. Wykładowcami są znani prawnicy z Sekretariatu Europejskiej Komisji Praw Człowieka i Trybunału w Strasburgu oraz prof. Andrzej Rzepliński.

Sierpień–wrzesień 1991 r. – w „Palestrze” 1991, nr 8–9, ukazuje się artykuł M. A. Nowickiego pt. Adwokatura a prawa człowieka, o obowiązkach adwokackich w tej dziedzinie i roli Sekcji Praw Człowieka. „Każde stowarzyszenie adwokatów na Zachodzie ma, wśród wielu innych, grupę koncentrującą się właśnie na prawach człowieka. Postanowiliśmy jedynie pójść za ich dobrym przykładem”. W tym okresie Sekcja przekształca się w Komisję przy Naczelnej Radzie Adwokackiej. Nie jest ona nową komisją NRA, ale odrębnym ciałem, blisko związanym i współpracującym z NRA.

Listopad–grudzień 1991 r. – w „Pa­lestrze” 1991, nr 11–12, we współpracy z Komisją ukazuje się nowa rubryka „Prawa człowieka”, która od tego czasu będzie pojawiać się systematycznie w każdym kolejnym numerze. Zawiera przeglądy orzecznictwa Trybunału w Strasburgu autorstwa adw. M. A. No­wickiego i inne wartościowe materiały różnych autorów z tej dziedziny.

W tym samym numerze, na propozycję M. A. Nowickiego, decyzją adw. Czesława Jaworskiego, ówczesnego redaktora naczelnego „Palestry”, ukazuje się specjalna wkładka z serii „Biblioteka Palestry” z pełnym tekstem w języku polskim Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Jej opublikowanie zbiega się w czasie z podpisaniem tego dokumentu przez Polskę 26 listopada w Strasburgu. Adwokatura w ten sposób jako pierwsza publikuje tekst Konwencji po polsku w druku zwartym, na długo przed jej ratyfikacją w styczniu 1993 r.

Niedługo potem w „Bibliotece Palestry” ukazuje się książka autorstwa M. A. Nowickiego pt. Wokół Konwencji Europejskiej, pierwsza tego typu polska publikacja, która następnie z biegiem lat rozrosła się do pokaźnego komentarza.

1992–1993 r. – w rezultacie rozmów w USA przewodniczącego Komisji adw. M. A. Nowickiego Komisja wraz z NRA, we współpracy z Uniwersytetem DePaul w Chicago (prof. Marlene Nicholson), Illinois State Bar Association i Advocates Society prowadzi „Twinnings Program”, w ramach którego łącznie 20 adwokatów i aplikantów adwokackich (w tym 1 pracownik naukowy) bierze udział w trzymiesięcznych stażach w USA, których program składa się z miesięcznego cyklu wykładów na Uniwersytecie DePaul na temat prawa konstytucyjnego, amerykańskiej procedury karnej oraz amerykańskiego i europejskiego systemu ochrony praw człowieka oraz dwumiesięcznej praktyki w pozarządowych organizacjach praw człowieka. Pierwsza 10- osobowa grupa odlatuje do USA 14 sierpnia 1992 r., o czym informuje gazeta „Rzeczpospolita”. Program jest finansowany przez  rząd USA. Kolejne grupy udają się do Chicago w 1993 r. Większość uczestników stażu włącza się następnie aktywnie w prace Komisji oraz komisji regionalnych, później niektórzy z nich stają się wiodącymi postaciami Adwokatury (np. śp. Joanna Agacka-Indecka, późniejszy prezes NRA).

16–18 października 1992 r. – w Toruniu odbywa się seminarium dla adwokatów i aplikantów adwokackich z Polski północnej na temat: „Adwokat polski wobec europejskiego systemu ochrony praw człowieka”. Organizuje je Komisja Praw Człowieka przy NRA, a w jej imieniu adw. Lucyna Rutkowska, wspólnie z Katedrą Praw Człowieka Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika i Radą Europy. Wykłady prowadzą: prof. Tadeusz Jasudowicz, dr Bożena Gronowska, dr Cezary Mik, adw. M. A. Nowicki, Paul Mahoney z kancelarii Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i dr Andrew Drzemczewski z Dyrekcji Praw Człowieka Rady Europy.

9 listopada 1993 r. – wykład środowiskowy adw. M. A. Nowickiego zorganizowany przez Komisję Praw Człowieka przy ORA w Warszawie na temat: „Skarga do Strasburga – nowe wyzwanie dla Adwokatury”.

21–22 listopada 1993 r. – Komisja Praw Człowieka przy ORA w Gdańsku (koordynacja: aplikantki adwokackie Agnieszka Rochowicz i Katarzyna Szoda-Wolska) wraz z Radą Europy organizuje seminarium dla przedstawicieli wszystkich zawodów prawniczych na temat Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.

Marzec 1994 r. – Komisja gości prof. Marlene Nicholson z Uniwersytetu DePaul – inicjatora wyjazdów studyjnych adwokatów i aplikantów do Chicago w ramach „Twinnings Program”.

22–24 kwietnia 1994 r. – seminarium w Grzegorzewicach na temat gwarancji praw jednostki w procesie karnym w świetle Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.

10–12 czerwca 1994 r. – Komisja Praw Człowieka przy ORA w Białymstoku na czele z adw. Zofią Daniszewską-Dek organizuje w Supraślu dla kilkudziesięciu adwokatów przybyłych z różnych części Polski seminarium o Europejskiej Konwencji Praw Człowieka na tle prawa polskiego.

4 listopada 1994 r. – w Strasburgu opiekun Komisji z ramienia prezydium NRA adw. Marek Mazurkiewicz bierze udział w spotkaniu Sekretariatu Europejskiej Komisji Praw Człowieka z przedstawicielami adwokatur z krajów Rady Europy.

4–6 listopada 1994 r. – Komisja Praw Człowieka przy ORA w Krakowie z jej przewodniczącym adw. Zbigniewem Cichoniem organizuje przy współpracy z Radą Europy konferencję dla adwokatów pt. „Spotkania z prawami człowieka”, z udziałem ekspertów z Rady Europy, Francji i Polski. Tematyka dotyczy rozmaitych problemów związanych w szczególności ze stosowaniem Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. W konferencji bierze udział m.in. rzecznik praw obywatelskich prof. Tadeusz Zieliński.

Styczeń 1995 r. – rozpoczęcie rocznego cyklu szkoleń dla ok. 40 adwokatów na temat Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, zorganizowanych przez Komisję Praw Człowieka wspólnie z Ośrodkiem Dokumentacji i Informacji Rady Europy, kierowanym przez dr Hannę Machińską. Szkolenia odbywają się raz w miesiącu w Warszawie. Prowadzą je znani eksperci polscy oraz przedstawiciele Rady Europy. Jest to pierwsze tego typu szkolenie w krajach Europy Centralnej i Wschodniej, ma służyć jako pilotaż dla innych krajów. Wykład na jego zakończenie wygłasza Hans Christian Krüger, sekretarz Europejskiej Komisji Praw Człowieka.

24–26 marca 1995 r. – kolejne seminarium zorganizowane przez Komisję Praw Człowieka przy ORA w Białymstoku w Supraślu dla ok. 50 adwokatów o Europejskiej Konwencji Praw Człowieka na tle prawa polskiego. Wykładowcami są wybitni polscy znawcy tej problematyki.

2–4 kwietnia 1995 r. – Komisja Praw Człowieka przy ORA w Łodzi, której przewodniczy adw. Bożenna Banasik, organizuje w Dobieszkowie międzynarodową konferencję na temat europejskich standardów swobody wypowiedzi, z udziałem przedstawicieli różnych zawodów prawniczych oraz gości z Belgii, Francji i Litwy.

28 kwietnia 1995 r. – Komisja Praw Człowieka przy ORA w Kielcach organizuje spotkanie dyskusyjne z adw. M. A. Nowickim.

Wrzesień 1995 r. – w numerze 9–10 „Palestry” ukazuje się pierwszy z cyklu artykułów wybitnych ekspertów międzynarodowych na temat Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, w tłumaczeniu i opracowaniu M. A. Nowickiego – autorstwa przewodniczącego Europejskiej Komisji Praw Człowieka prof. Carla Aage Norgaarda, Środki tymczasowe w europejskim systemie praw człowieka. Później, w tym samym cyklu, autorami artykułów będą prezes Trybunału prof. Lucius Wildhaber, późniejszy sędzia Trybunału (a następnie jego prezes), ówczesny członek Komisji – sir Nicholas Bratza, Michael O’Boyle, prof. Henry G. Schermers i prof. Stefan Trechsel (przewodniczący Komisji w latach 1995–1999).

21–25 kwietnia 1996 r. – grupa 26 adwokatów gości w Strasburgu na zaproszenie Rady Europy. Komisja organizuje ten wyjazd szkoleniowy wspólnie z Ośrodkiem Dokumentacji i Informacji Rady Europy w Warszawie na zakończenie wspomnianego wyżej rocznego seminarium. Przysłuchują się kilku rozprawom przed Trybunałem, spotykają się z sędziami Trybunału i członkami Komisji, prawnikami z sekretariatu Komisji, a także przedstawicielami Rady Europy zajmującymi się prawami człowieka. Jest to pierwsza tego rodzaju wizyta adwokatów z Europy Centralnej i Wschodniej.

14 czerwca 1996 r. – Komisja Praw Człowieka przy ORA w Łodzi organizuje konferencję dla adwokatów, sędziów i prokuratorów na temat ochrony praw cudzoziemców i uchodźców. Udział w niej biorą również prawnicy z Białorusi i Ukrainy.

27–29 września 1996 r. – w Krakowie odbywa się Międzynarodowa Konferencja dla Prawników Praktyków „Europejska Konwencja Praw Człowieka w Europie Centralnej i Wschodniej: Pierwsze doświadczenia praktyczne”, z udziałem wybitnych specjalistów z zagranicy, w tym z Europejskiej Komisji Praw Człowieka i jej Sekretariatu, Dyrekcji Praw Człowieka Rady Europy oraz z Holandii, Wielkiej Brytanii, Włoch i Czech. Komisja organizuje ją wspólnie z Adwokaturą Czeską i Norweską, przy wielkiej pomocy Komisji przy ORA w Krakowie. Ogromną rolę przy jej organizacji odgrywa jej przewodniczący adw. Zbigniew Cichoń. Wsparcie finansowe dają Rada Europy, Adwokatura Norweska oraz amerykańska Fundacja Forda. Bierze w niej udział ok. 200 prawników. W Sali Senackiej krakowskiego Collegium Novum otwiera ją m.in. prezes NRA adw. Czesław Jaworski. Dwudniowa dyskusja toczy się wokół miejsca Konwencji w krajowym porządku prawnym, jej wpływu na praktykę sądów krajowych, kwestii skutecznej reprezentacji prawnej przed organami Konwencji, wykonywania wyroków Trybunału, roli organizacji pozarządowych. Konferencja nawiązuje do tej wspomnianej na początku, w norweskim Sundvolden, sprzed sześciu lat.

Październik 1996 r. – podczas posiedzenia International Bar Association (IBA) w Berlinie przewodniczący Komisji M. A. Nowicki zostaje wybrany do Rady Instytutu Praw Człowieka IBA. Jego kandydaturę przedstawił IBA prezes NRA adw. Czesław Jaworski.

7–8 marca 1997 r. – Członek Komisji adw. Wojciech Hermeliński i jej opiekun z ramienia prezydium NRA adw. Marek Mazurkiewicz biorą udział w konferencji przedstawicieli środowisk prawniczych państw Morza Bałtyckiego w Kopenhadze, poświęconej procedurze rozpatrywania skarg przed organami w Strasburgu.

11–13 czerwca 1997 r. – w Nowym Jorku przewodniczący Komisji M. A. Nowicki towarzyszy prezesowi NRA adw. Czesławowi Jaworskiemu i wraz z nim reprezentuje Adwokaturę podczas uroczystości 50-lecia IBA, 12 czerwca bierze też po raz pierwszy udział w posiedzeniu Rady Instytutu Praw Człowieka IBA.

3–5 października 1997 r. – w Kijowie odbywa się polsko-ukraińska konferencja adwokacka, zorganizowana przez Komisję wraz z Ukraińską Fundacją Prawniczą i Radą Europy, na temat wyzwań dla adwokatów w związku z przystąpieniem naszych państw do europejskiego systemu ochrony praw człowieka. Ze strony polskiej bierze udział 16 adwokatów, w tym prezes NRA Czesław Jaworski. Stronę ukraińską reprezentuje duża grupa prawników z Kijowa, Lwowa, Charkowa, Dniepropietrowska i Użgorodu. Na zakończenie konferencji zostaje podpisana deklaracja współpracy między Komisją i Ukraińskim Centrum Praw Człowieka, wchodzącym w skład Ukraińskiej Fundacji Prawniczej. Jej koordynatorem ze strony ukraińskiej jest adw. Olga Kornienko.

Adwokacka konferencja ukraińsko-polska w Kijowie 4 października 1997 r., pierwszy z prawej Czesław Jaworski

Listopad 1997 r.–marzec 1998 r. – z inicjatywy Komisji w Warszawie odbywa się szkolenie dla ok. 100 adwokatów z całej Polski w zakresie prawa Wspólnot Europejskich. Na jego zakończenie seminarium w Brukseli, z udziałem ok. 50 adwokatów z Polski. Uczestnicy goszczą w Parlamencie Europejskim. Są również przyjęci przez ambasadora RP przy UE Jana Truszczyńskiego.

Grudzień 1997 r. – Komisja wraz z ORA w Lublinie, przy współpracy i finansowym wsparciu Rady Europy i Biura Wysokiego Komisarza ONZ ds. Uchodźców (UNHCR) w Warszawie oraz Europejskiej Rady ds. Uchodźców – Europejskiej Sieci Prawnej ds. Azylantów (ECRE – ELENA), organizuje w Kazimierzu nad Wisłą konferencję dla prawników na temat problematyki praw uchodźców. Udział w niej bierze ok. 200 osób, w tym również prawnicy z Białorusi i Ukrainy. Konferencja jest częścią programu współpracy Komisji z UNHCR. Działający w Komisji adw. Piotr Sendecki sprawuje w tym okresie funkcję krajowego koordynatora ECRE – ELENA.

13–14 marca 1998 r. – w Warszawie odbywa się seminarium na temat „Miejsce i rola sądów w porządku konstytucyjnym Rzeczypospolitej Polskiej”, zorganizowane wraz z Sekcją Polską Międzynarodowej Komisji Prawników (ICJ) i Stowarzyszeniem Sędziów „Iustitia”.

Czerwiec 1998 r. – ma miejsce seminarium zorganizowane w Warszawie wspólnie z Ośrodkiem Informacji i Dokumentacji Rady Europy na temat warunków, jakie musi spełniać skarga konstytucyjna.

12 września 1998 r. – specjalne wyjazdowe posiedzenie Komisji w Poznaniu, zorganizowane z inicjatywy adw. Emilii Nowaczyk przy pomocy poznańskiego środowiska adwokackiego, poświęcone m.in. idei powołania Instytutu Praw Człowieka Adwokatury. W posiedzeniu bierze udział m.in. minister sprawiedliwości Hanna Suchocka.

2–3 października 1998 r. – spotkanie w Wilnie adwokatów polskich i litewskich oraz innych prawników zainteresowanych prawami człowieka, zorganizowane przez Komisję i Adwokaturę Litewską, połączone z konferencją na temat reform w prawie i wymiarze sprawiedliwości, w tym w adwokaturze w obu krajach, a także wniosków z pierwszych lat obowiązywania w obu krajach Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Ze strony polskiej bierze w niej udział 27 adwokatów, w tym prezes NRA adw. Czesław Jaworski, redaktor naczelny „Palestry” adw. Stanisław Mikke, a także zaproszona przez Komisję dyrektor Ośrodka Dokumentacji i Informacji Rady Europy w Warszawie dr Hanna Machińska. Rada Europy udziela również tej inicjatywie swojego wsparcia finansowego.

Marzec 1999 r. – rozpoczęcie zorganizowanego przez Komisję wraz z Ośrodkiem Informacji Rady Europy w Warszawie kolejnego rocznego  kursu dla kilkudziesięciu adwokatów z różnych ośrodków w Polsce na temat Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i orzecznictwa Trybunału w Strasburgu.

Na lotnisku po przyjeździe na konferencję ukraińsko-polską w Kijowie, 3 października 1997 r., drugi z lewej Czesław Jaworski

14–15 maja 1999 r. – w Kijowie kolejna polsko-ukraińska konferencja, poświęcona tym razem zasadom etyki zawodowej, zorganizowana ze strony polskiej przez Komisję wraz z Komisją Etyki przy NRA. Polska Adwokatura jest reprezentowana przez 18 adwokatów, na czele z prezesem adw. Czesławem Jaworskim. Adwokaturę Ukraińską reprezentują przedstawiciele jej władz oraz adwokaci z Kijowa, Lwowa i innych ośrodków.

Styczeń 2000 r. – seminarium w Zakopanem, z udziałem grupy adwokatów z Ukrainy, zorganizowane przez adw. Małgorzatę Górbiel, poświęcone tematyce wymiaru sprawiedliwości w Polsce i deontologii zawodu adwokackiego.

31 marca 2000 r. – wykład M. A. Nowickiego we Wrocławiu dla adwokatów i aplikantów, zorganizowany przez tamtejszą Komisję Praw Człowieka przy ORA (koordynator: adw. Sławomir Waliduda) i spotkanie z władzami adwokatury wrocławskiej.

Maj 2000 r. – z inicjatywy Komisji, dzięki pomocy Alberta Weitzela, byłego członka Europejskiej Komisji Praw Człowieka z ramienia Luksemburga, przebywa tam grupa adwokatów, która zapoznaje się z pracą Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości i bierze udział w seminarium na temat roli adwokata przed tym trybunałem. Odwiedza następnie Brukselę, gdzie spotyka się z przedstawicielami instytucji Unii Europejskiej.

8–10 grudnia 2000 r. – z okazji 10-lecia istnienia Komisji Praw Człowieka przy NRA oraz dla uczczenia 50-lecia uchwalenia Europejskiej Konwencji Praw Człowieka w Krakowie w zabytkowej sali Pałacu Wielopolskich odbywa się konferencja na temat: „Inspiracje Europejskiej Konwencji Praw Człowieka dla stanowienia i stosowania prawa w państwach-stronach EKPC, w szczególności w Polsce, Ukrainie, Francji i Wielkiej Brytanii”. Bierze w niej udział ok. 150 osób z całej Polski, a także adwokaci z Białorusi, Ukrainy, Wielkiej Brytanii i Francji. Jako jeden z gości wystąpił rzecznik praw obywatelskich Andrzej Zoll. Posłanie do uczestników wystosował premier Jerzy Buzek.

---

Konferencja z okazji 10-lecia Komisji zastała mnie w Kosowie, gdzie od lipca 2000 r. pełniłem funkcję międzynarodowego ombudsmana, nie mogłem więc wziąć udziału w krakowskim jubileuszu. Pozostało mi wysłanie z Bałkanów listu odczytanego podczas konferencji przez ówczesnego wiceprzewodniczącego Komisji adw. Wojciecha Hermelińskiego. Napisałem w nim m.in., że początki wcale nie były łatwe, nie wszyscy bowiem w najwyższych władzach Adwokatury byli entuzjastami grupki zapaleńców, którzy postanowili przekonać środowisko adwokackie do praw człowieka. „Znaczna część środowiska pukała się w czoło, widząc w kilku adwokatach, którzy zorganizowali sekcję, a potem Komisję, szalonych idealistów, którzy w nowych czasach z nowymi możliwościami, zamiast oddać się myśleniu wyłącznie o zarabianiu w tym zawodzie pieniędzy, chcieli dostrzec coś więcej i przypomnieć o adwokackim powołaniu – obrońcy jednostki i jej podstawowych praw (…) Z czasem jednak okazało się, że jest w różnych zakątkach Polski pokaźna  grupa adwokatów, która myśli podobnie, jak my. Komisja zaczęła się rozrastać. Powstawały komisje regionalne. Pojawił się w Adwokaturze prawdziwy ruch praw człowieka. Zawsze podziwiałem kolegów, którzy przyjeżdżali na posiedzenia Komisji często z bardzo daleka tylko po to, żeby się spotkać, porozmawiać o sprawach dla nich – jak się okazuje – ważnych. Z wielkim uznaniem patrzyłem na kolegów podejmujących się – wyraźnie w poczuciu misji – organizacji adwokackich seminariów i konferencji oraz organizujących i często finansujących z własnej kieszeni wyjazdy za granicę na spotkania i szkolenia poświęcone prawom człowieka… Prawa człowieka przestały w adwokaturze dziwić… Problematyka ta stała się czymś normalnym. Adwokaci przekonali się, że jest ważna nie tylko ze względu na pryncypia, ale również w kategoriach praktycznych. Zaczęli coraz częściej powoływać się na Konwencję Europejską i inne międzynarodowe dokumenty przed sądami w Polsce, a potem z powodzeniem przed Trybunałem w Strasburgu, traktując to jako normalną adwokacką powinność”. Ciągle jednak trzeba było przypominać, że w demokratycznym państwie adwokatura to przede wszystkim służba publiczna dla ochrony podstawowych praw jednostki i praw konstytucyjnych. Nikt adwokata w tej roli nie zastąpi. Adwokatura musi być więc do tej odpowiedzialnej funkcji odpowiednio przygotowana. A to wymaga wysiłku. Podkreśliłem, że musimy brać udział w opiniowaniu prawa z punktu widzenia podstawowych standardów praw jednostki, bardziej niż dotychczas wspomagać organizacje pozarządowe uruchamiające procedury prawne w ochronie tych praw, wspierać adwokatów zwłaszcza z krajów takich, jak Białoruś czy Ukraina, choćby ze względu na moralne i historyczne zobowiązania i wspólny strategiczny interes.

Dzieło to – po upływie następnej dekady „starej” Komisji, pod przewodnictwem śp. adw. Bożenny Banasik, a następnie adw. Wojciecha Hermelińskiego i adw. Piotra Sendeckiego – kontynuuje dzisiaj z powodzeniem, w formie być może bardziej odpowiadającej obecnym potrzebom i wyzwaniom, odmiennej jednak od naszej formuły „ruchu swobodnie zgromadzonych w słusznej sprawie” – Komisja Praw Człowieka NRA, znakomicie kierowana już drugą kadencję przez adw. Mikołaja Pietrzaka.

Nie ukrywam satysfakcji, obserwując, że realizuje ona również wiele z naszych podstawowych celów i postulatów. I w tym sensie zapewnia w dużym stopniu kontynuację procesu zapoczątkowanego w pionierskich latach 90. XX w.