W rozważaniach o roli adwokata w postępowaniu przed Sądem Konstytucyjnym Republiki Czeskiej w pierwszej kolejności należy powiedzieć parę słów o Sądzie Konstytucyjnym Republiki Czeskiej.

Sąd Konstytucyjny w Republice Czeskiej ma stosunkowo odległą, chociaż przez dłuższy okres raczej formalną, historięO historii sądownictwa konstytucyjnego na ziemiach czeskich por. S. Balík, Brief History of the Constitutional Court of the Czech and Czechoslovak Republic and its role in upholding the rule of law, „Journal on European History of Law”, Vol. 1/2010, s. 28–31; T. Langášek, Ústavní soud Československé republiky a jeho osudy v letech 1920–1948 (Sąd Konstytucyjny Republiki Czechosłowackiej i jego losy w latach 1920–1948). Plzeň: Vydavatelství a nakladatelství Aleš Čeněk, s. r. o., 2011.. Na terytorium Republiki Czeskiej Sąd Konstytucyjny został ustanowiony po raz pierwszy na podstawie Karty Konstytucyjnej z 1920 r., tak więc formalnie nawet nieco wcześniej niż Sąd Konstytucyjny w Austrii, faktycznie zaś jednak później.

W okresie Pierwszej Republiki Czechosłowackiej Sąd Konstytucyjny posiadał dużo mniejsze kompetencje niż obecnie. Zakres spraw był minimalny, a sędziowie, którzy łączyli funkcję sędziego z innymi funkcjami, na przykład byli sędziami w najwyższych instancjach sądowych, działali w adwokaturze i pełnili funkcje polityczne, zbierali się w celu orzekania jedynie ad hoc. Nie można tu nie wspomnieć, że pierwszy przewodniczący Sądu Konstytucyjnego Karel Baxa był, między innymi, jednocześnie adwokatem i prezydentem miasta stołecznego Pragi.

W okresie Drugiej Republiki, po układzie monachijskim oraz w czasie okupacji niemieckiej, na terenie Protektoratu Czech i Moraw Sąd Konstytucyjny w zasadzie nie działał.

Po II wojnie światowej działalność Sądu Konstytucyjnego nie została wznowiona. Instytucja tego sądu została pominięta w treści Konstytucji z roku 1948, jak i z roku 1960. Formalnie został ustanowiony na nowo w roku 1968 na mocy ustawy konstytucyjnej o Czechosłowackiej Federacji, jednak do czasu upadku reżimu komunistycznego nigdy nie doszło do powołania sędziów i rozpoczęcia funkcjonowania.

Najnowsza historia Sądu Konstytucyjnego rozpoczyna się zatem dopiero po listopadzie 1989 r. Początkowo, od 1 kwietnia 1991 r., jako sądu federalnego, a po podziale Republiki (faktycznie dopiero od 15 lipca 1993 r.) już jako Sądu Konstytucyjnego Republiki Czeskiej.

Obecny Sąd Konstytucyjny Republiki Czeskiej rozpoczął trzecią dekadę istnienia. Sędziowie tego sądu są powoływani na okres dziesięciu lat przez Prezydenta Republiki po wcześniejszym wyrażeniu zgody przez Senat Parlamentu Republiki Czeskiej.

Sąd Konstytucyjny składa się z 15 sędziów, łącznie z przewodniczącym i dwoma wiceprzewodniczącymi, powoływanymi na stanowisko przez Prezydenta Republiki na okres dziesięciu lat. W obecnym składzie znajduje się pięciu sędziów powołanych jeszcze przez prezydenta Václava Klausa, pozostali zostali powołani w roku 2013 przez prezydenta Miloša Zemana.

Podczas powołania sędziowie Sądu Konstytucyjnego składają na ręce Prezydenta Republiki ślubowanie bardzo podobne do ślubowania składanego przez adwokata czy też rzecznika praw obywatelskich.

Do grona sędziów Sądu Konstytucyjnego należeli i również należą byli adwokaci, z aktualnego składu zawód adwokata wykonywało wcześniej 3 sędziów. 5 sędziów wywodzi się z sądownictwa powszechnego, 6 z szeregów nauczycieli akademickich, 1 sędzina z innych zawodów prawniczychPor. S. Balík, Advokát soudcem? (Adwokat sędzią?), Právo & byznys, květen 2013, s. 50–53.. Przewodniczący Sądu Konstytucyjnego pełnił wysokie funkcje polityczne w parlamencie lub w rządzie, pozostali zostali sędziami ze względu na ich działalność prawniczą na niwie akademickiej oraz w praktyce.

Sąd Konstytucyjny Republiki Czeskiej ma wiele uprawnień.

Sąd Konstytucyjny przede wszystkim występuje w roli tzw. negatywnego ustawodawcy, to znaczy może uchylić część ustawy lub całą ustawę albo inne przepisy prawne.

Przy ocenie zgodności ustawodawstwa i innych przepisów prawnych z porządkiem konstytucyjnym Sąd Konstytucyjny wykonuje tzw. abstrakcyjną kontrolę norm, jeżeli wnioskodawcą jest Prezydent Republiki, grupa posłów czy grupa senatorów, lub konkretną kontrolę norm, jeżeli wniosek został wniesiony przez sędziego sądu powszechnego w związku z postępowaniem, które jest prowadzone przed sądem, lub samego uczestnika postępowania, który zaskarża wyrok lub postępowanie sądu albo innego organu władzy publicznej w formie skargi konstytucyjnej.

Sąd Konstytucyjny posiada kompetencje w zakresie badania zgodności umowy międzynarodowej z porządkiem konstytucyjnym Republiki Czeskiej przed ratyfikacją takiej umowy, jeżeli wniosek został wniesiony przez jeden z podmiotów uprawnionych do składania wniosków o abstrakcyjną kontrolę norm. W takim przypadku chodzi o kontrolę a priori. Takiemu badaniu został poddany traktat lizboński. Sąd Konstytucyjny orzekł, że jego treść nie jest sprzeczna z Konstytucją i porządkiem konstytucyjnym Republiki Czeskiej.

Sąd Konstytucyjny orzeka w sporach kompetencyjnych pomiędzy organami władzy publicznej.

Sąd Konstytucyjny odgrywa również niepoślednią rolę jako sąd w zakresie sądownictwa wyborczego, mimo że w pierwszej instancji orzeka Najwyższy Sąd Administracyjny, ewentualnie również inne sądy w ramach systemu sądownictwa administracyjnegoPor. S. Balík, V. Formánková, Ústavněprávní a etické aspekty voleb (Konstytucyjnoprawne i etyczne aspekty wyborów), (w:) E. Bárány i zespół, Právo a jeho prostredie (Prawo i jego środowisko), Bratislava: Ústav štátu a práva SAV, 2011, s. 134–141..

W wymienionych przykładowych przypadkach Sąd Konstytucyjny rozstrzyga w składzie plenarnym (pełny skład Sądu Konstytucyjnego). Do przyjęcia orzeczenia jest wymagane kworum, które ustawa o Sądzie Konstytucyjnym różnicuje w zależności od rodzaju orzeczenia. Do osiągnięcia zgody najczęściej wymagane jest dziewięć głosów. Sędzia nie może wstrzymać się od głosowania, przegłosowani sędziowie mogą skorzystać z możliwości sporządzenia zdania odrębnego i dołączenia go w formie pisemnej do orzeczenia, co jest normalnie stosowaną praktyką.

Sąd Konstytucyjny RCz od początku swojego funkcjonowania rozstrzyga w sprawach indywidualnych skarg konstytucyjnych.

W postępowaniu w sprawach skarg konstytucyjnych rozstrzygają cztery trzyosobowe senaty (węższe składy orzekające Sądu Konstytucyjnego), które działają permanentnie. Przewodniczący i wiceprzewodniczący uczestniczą w posiedzeniach danego senatu w charakterze sędziów sprawozdawców, zamiast jednego ze stałych członków składu orzekającego, zgodnie z harmonogramem pracy.

Skargę konstytucyjną może wnieść każda osoba fizyczna lub prawna z wyjątkiem państwa, która twierdzi, że wskutek wyroku lub postępowania sądu lub innego organu władzy państwowej zostały naruszone jej prawa gwarantowane przez Konstytucję, Kartę Podstawowych Praw i Wolności czy też Konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Obecnie jest wnoszone około 4500 skarg konstytucyjnych rocznie.

Warunkiem dopuszczalności skargi konstytucyjnej jest w zasadzie jej wniesienie w terminie 60 dni od uprawomocnienia się ostatecznego orzeczenia, które jest zaskarżane. Sąd Konstytucyjny kieruje się zasadą subsydiarności, skargę wniesioną przedwcześnie, przed wyczerpaniem wszystkich środków prawnych, sąd oddali jako niedopuszczalną.

Uczestnikami postępowania są skarżący oraz sądy lub organy władzy publicznej, których orzeczenia są zaskarżane w formie skargi konstytucyjnej, poza tym uczestnikiem ubocznym jest ten, kto, oprócz skarżącego, był uczestnikiem postępowania na wcześniejszych jego etapach.

Uczestnik postępowania musi być obligatoryjnie reprezentowany przez adwokata, uczestnik uboczny, który nie jest reprezentowany, traci status uczestnika ubocznego.

Skarżący zazwyczaj posiadają wiedzę o tym, że muszą być reprezentowani przez adwokata, często jest nim adwokat, który reprezentował ich w postępowaniu przed sądami powszechnymi. Skarga konstytucyjna musi zostać sporządzona przez adwokata.

Jeżeli skarżący, przy wnoszeniu skargi konstytucyjnej, nie jest reprezentowany przez adwokata, jest to wada formalna skargi. W takiej sytuacji sędzia sprawozdawca wzywa wnioskodawcę do usunięcia wady zazwyczaj w terminie 30 dni i reprezentowania go przez adwokata, który w jego imieniu sporządzi skargę.

Pierwotnym zamiarem ustawodawcy było niedopuszczenie do wzrostu liczby skarg konstytucyjnych. Wynikało to z założenia, że wykwalifikowany prawnik, w wyraźnie nieuzasadnionych przypadkach, wyjaśni klientowi, iż składanie skargi jest w sposób oczywisty skazane na niepowodzenie. Jednak praktyka pokazała, że tak nie jest. Sąd Konstytucyjny, przed wniesieniem skargi do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, stał się „sądem ostatniej nadziei” w ramach Republiki Czeskiej. Należy przy tej okazji wspomnieć, że statystycznie rzecz ujmując, zaledwie 5% skarg konstytucyjnych wnoszonych do Sądu Konstytucyjnego zostaje uwzględnione i zakończone pozytywnie dla skarżącego.

Za wniesienie skargi konstytucyjnej nie wnosi się opłaty sądowej, skarżący również nie jest narażony na ryzyko pokrywania kosztów postępowania przed Sądem Konstytucyjnym któremukolwiek z uczestników tego postępowania.

Jeżeli skarżący nie jest w stanie sam zabezpieczyć sobie adwokata, Sąd Konstytucyjny nie może go dla niego ustanowić. W takiej sytuacji skarżący jest kierowany do Czeskiej Izby Adwokackiej, która zgodnie z ustawą o adwokaturze ustanowi adwokata.

Ustanowiony adwokat nie może odmówić udzielenia pomocy prawnej, jednak nie jest jego obowiązkiem wniesienie czy uzupełnienie skargi konstytucyjnej za wszelką cenę. Jeżeli np. klient domagałby się zmiany systemu państwowego Republiki Czeskiej, czego Konstytucja nie umożliwia, wystarczy, że adwokat pouczy taką osobę o stanie prawnym sprawy, bez wnoszenia skargi konstytucyjnej w imieniu klienta. Są jednak przypadki, w których sprawa nie jest tak oczywista, niektóre skargi przez niektórych adwokatów ewidentnie wnoszone są raczej z ostrożności.

Do reprezentacji przed Sądem Konstytucyjnym adwokat musi posiadać pełnomocnictwo szczególne, zawierające wyraźne upoważnienie do występowania w tym postępowaniu.

Pierwotnie nie było możliwe w ramach substytucji zastępstwo adwokata przez innego adwokata czy nawet przez aplikanta adwokackiego, obecnie zastępstwo adwokata przez adwokata jest dopuszczalne.

Aplikant adwokacki nie może reprezentować w postępowaniu przed Sądem Konstytucyjnym, a przy bardziej rygorystycznej interpretacji ustawy nawet np. przy wglądzie do akt.

Na podstawie obserwacji praktyki można wywnioskować, że w adwokaturze tworzy się wąski krąg adwokatów, którzy zorientowani są na postępowania przed Sądem Konstytucyjnym. Nie tylko fakt, że przedmiot „prawo konstytucyjne” jest częścią egzaminu na adwokata, jest przyczyną wzrastającego poziomu skarg wnoszonych do Sądu Konstytucyjnego.

Orzeczenia Sądu Konstytucyjnego są dostępne na jego stronach internetowych (www. nalus.cz), w formie drukowanej wychodzi Zbiór Orzeczeń i Uchwał Sądu Konstytucyjnego, orzeczenia Sądu Konstytucyjnego są komentowane w literaturze i czasopismach prawniczych. Tak więc adwokaci mają sporo możliwości do takiego przygotowania się do postępowania przed Sądem Konstytucyjnym, aby ich argumentacja była zgodna z Konstytucją.

Z merytorycznego punktu widzenia należy nadmienić, że większość skarg konstytucyjnych zawiera naruszenie prawa do sprawiedliwego procesu.

Skargi konstytucyjne wywodzą się z wszystkich gałęzi prawa, z prawa prywatnego i prawa publicznego. Można więc spotkać się ze sprawami aresztowań, wyrokami w sprawach karnych, sprawami cywilnymi, gospodarczymi, rodzinnymi, administracyjnymi i finansowymi.

Senaty nie posiadają specjalizacji.

Sędziowie mają do dyspozycji trzech asystentów z wykształceniem prawniczym. Sąd Konstytucyjny posiada wydział analityczny, bogatą bibliotekę i system informacyjny.

Sprawy są rozdzielane na podstawie harmonogramu pracy, zgodnie z kolejnością wnoszenia skarg konstytucyjnych.

Każda sprawa zostaje przydzielona sędziemu sprawozdawcy, który orzeka lub przygotowuje projekt orzeczenia senatu.

Sędzia sprawozdawca samodzielnie orzeka o oddaleniu wniosku z powodu braków, przekroczenia terminu lub niedopuszczalności.

W pozostałych przypadkach skargę konstytucyjną rozpoznaje senat.

W przypadku zgodności wszystkich członków senatu co do faktu, że skarga konstytucyjna jest w sposób oczywisty niedopuszczalna, senat ją oddali na posiedzeniu niejawnym.

W przypadku braku zgodności, to znaczy jeżeli przynajmniej jeden z członków senatu uzna, że skarga konstytucyjna jest zasadna, senat rozstrzyga sprawę w formie orzeczenia.

Jeżeli senat Sądu Konstytucyjnego uzna, że przed wydaniem orzeczenia konieczna jest rozprawa ustna, to ją zarządza. Jednak dzieje się tak w niewielkiej liczbie przypadków. Orzeczenia są zawsze ogłaszane publicznie.

Jeżeli ma miejsce rozprawa, to obowiązują dla niej zasady określone w ustawie o Sądzie Konstytucyjnym i odpowiednio także w Kodeksie postępowania cywilnego. W praktyce przeprowadzanie dowodów jest wykonywane w stopniu minimalnym, adwokaci w większości koncentrują się na przedstawieniu skargi konstytucyjnej oraz na wnioskach końcowych.

Orzeczenie Sądu Konstytucyjnego jest ostateczne.

Ogólnie rzecz biorąc, dominuje część pisemna postępowania nad ewentualną ustną. Zwyczajem stał się fakt, że sędziowie sądów powszechnych, z wyjątkami, usprawiedliwiają swoją nieobecność na rozprawie przed Sądem Konstytucyjnym, i w konsekwencji przed Sądem Konstytucyjnym skarżący spotyka się raczej z uczestnikiem ubocznym i jego adwokatemBliżej por. S. Balík, Soudce obecného soudu v řízení před Ústavním soudem ČR (Sędzia sądu powszechnego w postępowaniu przed Sądem Konstytucyjnym RCz), (w:) J. Jirásek (red.), Ústavní základy soudní moci (Podstawy konstytucyjne władzy sądowniczej). Sborník příspěvků sekce ústavního práva přednesených na mezinárodní konferenci Olomoucké právnické dny 2009. Olomouc, Iuridicum Olomoucense o. p. s. Právnická fakulta Univerzita Palackého v Olomouci. Olomouc 2009, s. 13–17..

Uczestnik uboczny ma w zasadzie takie same prawa jak skarżący.

Jeżeli skarżący wraz ze skargą konstytucyjną składa wniosek o uchylenie ustawy czy części ustawy lub przepisu prawnego, który został zastosowany w jego sprawie, a senat stwierdzi zasadność takiego wniosku, przerwie postępowanie i wniosek przekaże do rozpoznania przez pełny skład orzekający. Po rozstrzygnięciu wydanym przez pełny skład orzekający sprawa wraca do senatu, który na podstawie wyników postępowania przed pełnym składem orzekającym wyda orzeczenie w sprawie samej skargi konstytucyjnej.

Adwokat, który reprezentuje klienta przed Sądem Konstytucyjnym, powinien mieć świadomość tego, że występowanie w sprawach skarg konstytucyjnych zapewni mu nie tylko zainteresowanie klientów, ale również swego rodzaju reklamę. Orzeczenia wydawane przez Sąd Konstytucyjny budzą zainteresowanie mediów i są przez nie śledzone, a zatem adwokat musi się liczyć z tym, że będzie w sprawie wypytywany przez dziennikarzy i będzie musiał odpowiadać przed kamerami telewizyjnymi.

Jest wiele interesujących rozstrzygnięć Sądu Konstytucyjnego, również w sprawach skarg konstytucyjnych.

Spośród przypadków, w których skarga konstytucyjna wniesiona wraz z wnioskiem o uchylenie części ustawy doprowadziła do uchylenia zaskarżonych postanowień i została zakończona sukcesem skarżącego, wspomnę na przykład sprawę, która została zapoczątkowana przez skargę konstytucyjną wniesioną wraz z wnioskiem o uchylenie części Kodeksu postępowania karnego.

Aż do momentu rozstrzygnięcia przez Sąd Konstytucyjny obowiązywała zasada, że nawet już po ogłoszeniu wyroku uniewinniającego sąd pierwszej instancji mógł orzec o pozostawieniu oskarżonego w areszcie.

Drugi senat Sądu Konstytucyjnego przerwał postępowanie w sprawie skargi konstytucyjnej, następnie pełny skład orzekający uchylił odpowiednie postanowienie Kodeksu postępowania karnego, które było w sprzeczności z czeską Kartą Podstawowych Praw i Wolności, Konwencją o ochronie podstawowych praw i wolności, jak również z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw CzłowiekaPor. orzeczenie plenum Sądu Konstytucyjnego z 20 kwietnia 2010 r., sygn. Pl. ÚS 6/10 (č. 163/2010 Sb., dostępne również na http://nalus.usoud.cz)..

Następnie, po pozytywnym orzeczeniu przez pełny skład orzekający, II senat orzekł o uchyleniu postanowienia sądu powszechnego w sprawie pozostawienia oskarżonego w areszciePor. orzeczenie z 12 maja 2010 r., sygn. II.ÚS 331/10 (dostępne również na haktttp://nalus.usoud.cz/Search/ResultDetail.aspx?id=66184&pos=46&cnt=248&typ=result)..

W uzasadnieniu powyższego rozstrzygnięcia znalazła się również i taka argumentacja, że wyrok uniewinniający w sposób oczywisty podważa twierdzenie o uzasadnionym podejrzeniu i odpowiedzialności karnej oskarżonego.

Ten pojedynczy przykład stanowi tylko niewielki skrawek spraw z zakresu działania Sądu Konstytucyjnego, przed którym występujący adwokat jest postrzegany jako kluczowy uczestnik reprezentujący strony postępowania oraz jako amicus curiae.