*Niniejsza publikacja oparta jest na wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich do Trybunału Konstytucyjnego z 19 listopada 2014 r., którego projekt sporządziła autorka tego opracowania. Wniosek RPO dostępny na stronie: http:// otk.trybunal.gov.pl/orzeczenia/ezd/sprawa_lista_plikow.asp?syg=K%2045/14; dostęp w dniu 5 grudnia 2014 r.

P rzepis art. 10 § 1 zdanie 1 ustawy z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeńDz.U. z 2013 r. poz. 482. Zgodnie z art. 10 § 1 Kodeksu wykroczeń (dalej: k.w.): „Jeżeli czyn będący wykroczeniem wyczerpuje zarazem znamiona przestępstwa, orzeka się za przestępstwo i za wykroczenie, z tym że jeżeli orzeczono za przestępstwo i za wykroczenie karę lub środek karny tego samego rodzaju, wykonuje się surowszą karę lub środek karny. W razie uprzedniego wykonania łagodniejszej kary lub środka karnego zalicza się je na poczet surowszych”. Obowiązujące brzmienie art. 10 k.w. nadane zostało na mocy art. 5 § 1 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz.U. nr 106, poz. 1149 z późn. zm.). przewiduje podwójną karalność w przypadku tzw. idealnego zbiegu przestępstwa i wykroczenia, który zachodzi wówczas, gdy sprawca jednym czynem wypełnia znamiona określone w dwóch lub więcej przepisach stanowiących wykroczenie i przestępstwo jednocześnieGdy dochodzi do krzyżowania się znamion tych czynów zabronionych. Przykładem takiej sytuacji może być zbieg art. 177 § 1 lub § 2 k.k. z wykroczeniem z art. 86 § 1 (por. postanowienie SN z 27 marca 2014 r., I KZP 1/14) czy np. art. 218 § 1 k.k. z wykroczeniem z art. 282 § 2 Kodeksu pracy (por. i szerzej M. Flasiński, Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową w nowym kodeksie karnym, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 1998, nr 4)., a nie udaje się dokonać redukcji wielości ocen do jednego tylko przepisuM. Mozgawa, Komentarz do art. 10 Kodeksu wykroczeń, LEX 2009..

Jak wskazuje się w doktrynie, ratio legis art. 10 § 1 k.w. jest konieczność zapobieżenia uniknięcia odpowiedzialności za wykroczenie sprawcy, którego czyn wypełnia jednocześnie znamiona wykroczenia i przestępstwa prywatnoskargowego lub ściganego na wniosek, w razie braku skargi oskarżyciela prywatnego lub wniosku o ściganiePor. W. Kotowski, Komentarz do art. 10 Kodeksu wykroczeń, LEX 2009 i cyt. tam literatura..

Konsekwencją uregulowania przyjętego w art. 10 § 1 k.w. jest prowadzenie dwóch odrębnych postępowań, tj. postępowania o przestępstwo oraz postępowania o wykroczenie, których znamiona wypełnia sprawca, popełniając de facto jeden czyn, w następstwie czego dochodzi do dwóch skazań poprzez wymierzenie kar i środków karnych odrębnie w każdym postępowaniuPowyższe negatywne następstwa dla sprawcy czynów zabronionych łagodzone mają być np. poprzez możliwość zaliczenia kar i środków karnych – por. art. 10 § 1–3 k.w – (z pewnymi wyjątkami – por. art. 10 § 4 k.w.), o czym szerzej poniżej., co skutkuje wielością ocen prawnokarnych i przypisaniem sprawcy tylu czynów zabronionych, ile norm naruszyłJak podkreśla się w doktrynie, jeden czyn multiplikuje się do wielu czynów uznanych przez ustawę za wykroczenie i przestępstwo, co „faktycznie zwielokrotnia rzeczywistość, gdyż decydują o niej nie realne fakty społeczne, lecz świat norm prawnych” – T. Bojarski, (w:) T. Bojarski, A. Michalska-Warias, J. Piórkowska-Flieger, M. Szwarczyk, Kodeks wykroczeń. Komentarz, Warszawa 2013, s. 56.. Powyższą konstrukcję odrzuca Kodeks karny, stanowiąc w art. 11 § 1 k.k., że ten sam czyn może stanowić tylko jedno przestępstwoPor. M. Mozgawa, Komentarz., przyjmując w art. 11 § 2 k.k. koncepcję tzw. zbiegu kumulatywnego, polegającego na przypisaniu sprawcy jednego przestępstwa kwalifikowanego ze wszystkich przepisów, jakich znamiona swoim zachowaniem wyczerpał, co jest z kolei emanacją zasady ne bis in idem.W prawie wykroczeń przyjęto natomiast koncepcję tzw. zbiegu eliminacyjnego (por. art. 9 § 1 k.w.), zgodnie z którą czyn wyczerpujący znamiona kilku wykroczeń zostanie zakwalifikowany jedynie na podstawie przepisu przewidującego karę najsurowszą – por. i szerzej K. Witkowska, Idealny zbieg czynów karalnych w Kodeksie wykroczeń a zasada ne bis in idem, Cz. PKiNP 2012, nr 2, s. 128–129. Niedopuszczalna jest jednak możliwość odpowiedniego zastosowania do idealnego zbiegu wykroczeń i przestępstw konstrukcji kumulatywnej kwalifikacji prawnej, określonej w art. 11 § 2 k.k., albowiem żaden z przepisów Kodeksu karnego, jak i Kodeksu wykroczeń nie zezwala na przyjęcie kumulatywnej kwalifikacji prawnej czynu, który jednocześnie wyczerpuje znamiona przestępstwa i wykroczenia, i wówczas – jak zostało to wskazane powyżej – zachodzi konieczność prowadzenia dwóch odrębnych postępowań, w których sprawca ponosi odpowiedzialność zarówno za przestępstwo, jak i za wykroczenieWyrok Sądu Najwyższego z 21 września 2000 r., WZP 2/00, OSNKW 2000, nr 11–12, poz. 105..

Tymczasem zasada ne bis in idem wyklucza możliwość podwójnego karania za ten sam czyn. Jak podkreśla się w doktrynie, żadna z zasad proceduralnych nie jest bardziej fundamentalna i wszechobecna, a „historia zasady ne bis in idem jest historią procesu karnego”A. Sakowicz, Zasada ne bis in idem w prawie karnym w ujęciu paneuropejskim, Białystok 2011, s. 29 i cyt. tam poglądy doktryny.. Zasada ta ma kluczowe znaczenie zarówno dla porządku prawnego, jak i pozycji prawnej jednostki w ramach określonego systemu prawnegoIbidem, s. 465., stanowiąc zabezpieczenie jednostki przed ponownym wszczęciem postępowania karnego, a co za tym idzie – ważną barierę przed urzeczywistnieniem możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności karnej za czyn, który już raz został osądzonyIbidem, s. 43., i gwarancję pohamowania władzy przed nadmiernym nękaniem „jednostki poprzez wszczynanie kolejnych procesów, aż rezultat satysfakcjonujący organy państwa zostanie osiągnięty”Ibidem, s. 71 i cyt. tam poglądy doktryny.. Z tego też względu źródeł tej zasady poszukiwać należy nie tylko w normach prawa wewnętrznego poszczególnych państw (zarówno konstytucyjnych, jak i w ustawach zwykłych), ale także w przepisach prawa międzynarodowego (w szczególności w art. 4 ust. 1 Protokołu nr 7 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolnościDz.U. z 2003 r. nr 42, poz. 364; dalej: Europejska Konwencja., w art. 14 ust. 7 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i PolitycznychDz.U. z 1977 r. nr 38, poz. 167; dalej: Międzynarodowy Pakt. czy w art. 54 Konwencji wykonawczej do Układu z Schengen i art. 50 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej).

Na gruncie prawa polskiego zasada ne bis in idem nie jest ujęta expressis verbis w polskiej Konstytucji, jednak Trybunał Konstytucyjny wywodzi ją przede wszystkim z art. 2 Konstytucji, wskazując, że stanowi ona gwarant zachowania podstaw demokratycznego państwa prawa, podkreślając jednocześnie, że podwójne karanie tej samej osoby za ten sam czyn stanowi naruszenie zasady proporcjonalności reakcji państwa na naruszenie obowiązku prawnego, a wszelkie odstępstwa od tej zasady, w szczególności stworzenie organowi władzy publicznej kompetencji do dwukrotnego zastosowania środka represyjnego (nie tylko w odniesieniu do wymierzania kar za przestępstwo, lecz także przy stosowaniu innych środków represyjnych, w tym sankcji karnoadministracyjnych) wobec tego samego podmiotu za ten sam czyn, stanowiłoby naruszenie tej zasadyWyroki TK: z 15 kwietnia 2008 r., P 26/06, OTK-A 2008, nr 3, poz. 42; z 3 listopada 2004 r., K 18/03, OTK-A 2004, nr 10, poz. 103; z 18 listopada 2010 r., P 29/09, OTK-A 2010, nr 9, poz. 104.. W utrwalonym poglądzie Trybunału Konstytucyjnego zasada ne bis in idem stanowi również jeden z elementów prawa do sądu wynikającego z art. 45 ust. 1 KonstytucjiW doktrynie prezentowane są poglądy, że źródłem zasady ne bis in idem w polskiej Konstytucji jest także art. 30, który gwarantuje każdej jednostce ochronę godności. Wyrazem ochrony godności jednostki jest bowiem zagwarantowanie, że nie poniesie ona ponownie odpowiedzialności (nie będzie ponownie sądzona) za ten sam czyn – por. i szerzej A. Sakowicz, Zasada ne bis in idem, s. 43–46., przejawiającego się w zapewnieniu rzetelnej i sprawiedliwej procedury sądowej, opierającej się między innymi na zakazie dwukrotnego stosowania środka represyjnego wobec tego samego podmiotu za ten sam czynWyrok TK z 15 kwietnia 2008 r., P 26/06 oraz cyt. tam orzeczenia TK.. Jak było to już podkreślone powyżej, zasada ne bis in idem swoje umocowanie ma również w regulacjach międzynarodowych, w tym w art. 4 ust. 1 Protokołu nr 7 do Europejskiej KonwencjiZgodnie z art. 4 ust. 1 Protokołu nr 7 do Europejskiej Konwencji: „nikt nie może być ponownie sądzony lub ukarany w postępowaniu przed sądem tego samego państwa za przestępstwo, za które został uprzednio skazany prawomocnym wyrokiem lub uniewinniony zgodnie z ustawą i zasadami postępowania karnego tego państwa”. oraz w art. 14 ust. 7 Międzynarodowego PaktuW myśl art. 14 ust. 7 Międzynarodowego Paktu: „Nikt nie może być ponownie ścigany lub karany za przestępstwo, za które już raz został prawomocnie skazany lub uniewinniony zgodnie z ustawą i procedurą karną danego kraju”.. Co istotne, przepisy te odnoszą się do prawa karnego sensu largo,Przyjmuje się szerokie rozumienie pojęć w nich użytych, tj. pojęcia „przestępstwo”, „postępowanie karne” oraz „procedura karna”. tj. zarówno do procedury karnej, karnoskarbowej, ale też do wykroczeniowej, deliktów administracyjnych czy wykroczeń administracyjnychA. Sakowicz, Zasada ne bis in idem, s. 275 i cyt. tam doktryna oraz orzecznictwo ETPCz; M. A. Nowicki, Komentarz do art. 4 Protokołu nr 7 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, LEX 2013; por. C. Nowak, Prawo do rzetelnego procesu sądowego w świetle EKPC i orzecznictwa ETPCz, (w:) P. Wiliński (red.), Rzetelny proces karny w orzecznictwie sądów polskich i międzynarodowych, Warszawa 2009, s. 147., albowiem kluczowe znaczenie ma w tym przypadku natura czynu karalnego oraz penalny, odstraszający rodzaj sankcji grożącej za jego popełnieniePor. i szerzej: wyrok ETPCz z 8 czerwca 1976 r. w sprawie Engel i inni przeciwko Holandii, skarga nr 5100/71; wyrok ETPCz z 28 czerwca 1984 r. w sprawie Campbell przeciwko Wielkiej Brytanii, skarga nr 7819/77; A. Błachnio-Parzych, Pozorny zbieg znamion przestępstwa i wykroczenia a zasada ne bis in idem w orzecznictwie Sądu Najwyższego, „Palestra” 2008, nr 9–10, s. 66–67; M. A. Nowicki, Wokół Konwencji Europejskiej. Krótki komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Zakamycze 2000, s. 168 i cytowane tam orzeczenia ETPCz; C. P. Kłak, Czynności wyjaśniające w sprawach o wykroczenia a ochrona praw człowieka, „Prokuratura i Prawo” 2008, nr 10, s. 90.. Istotna z perspektywy podnoszonej problematyki jest kwestia tzw. tożsamości czynu zabronionego. Trybunał w Strasburgu w tym aspekcie trafnie stwierdza, że „art. 4 Protokołu nr 7 musi być rozumiany jako artykuł zakazujący oskarżenia i sądzenia za drugie «przestępstwo» tak dalece, jak oskarżenie takie wynika z tożsamych okoliczności faktycznych lub z okoliczności faktycznych, które są zasadniczo takie same. Kontrola Trybunału powinna tym samym koncentrować się na tych faktach, które przedstawiają korpus konkretnych okoliczności faktycznych, dotyczących tego samego oskarżonego i nierozerwalnie powiązanych w czasie i przestrzeni, których istnienie musi zostać wykazane w celu zapewnienia skazania lub wszczęcia postępowania karnego”Wyrok Wielkiej Izby ETPCz z 10 lutego 2009 r. w sprawie Zolotukhin przeciwko Rosji, skarga nr 14939/03, LEX nr 479505.. Innymi słowy – decydujące znaczenie ma stan faktyczny, a nie przepis prawa. Ponadto zasada ne bis in idem rozumiana jest nie tylko jako zasada zakazująca podwójnego karania za ten sam ontologicznie czyn, ale również jako podstawa zabraniająca już samego wytoczenia kolejnego postępowania o ten sam czynWyrok ETPCz z 6 czerwca 2002 r. w sprawie Sailer przeciwko Austrii, skarga nr 38237/97; por. i szerzej P. Hofmański, Komentarz do art. 4 Protokołu nr 7 do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, (w:) Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Komentarz do artykułów 19–59 oraz do Protokołów dodatkowych, tom II, red. L. Garlicki, Warszawa 2011, s. 662 i 663.. Na marginesie wskazać należy, że uwagi poczynione w tym kontekście mają odniesienie do orzeczeń wydanych w jednym kraju, albowiem ww. regulacje prawa międzynarodowego mają ograniczenie do jurysdykcji wewnętrznej określonego państwaPor. A. Sakowicz, Zasada ne bis in idem, s. 468; wyrok TK z 18 listopada 2010 r., P 29/09 i cyt. tam orzeczenie A. P. v. Italy, Communication No. 204/1986, U.N. Doc. Supp. No. 40 (A/43/40) at 242 (1980). i w tym stanie rzeczy odmiennie może być uregulowana w poszczególnych państwach – w kontekście zasady ne bis in idem – kwestia związania się orzeczeniem sądu zagranicznegoJak wskazuje A. Sakowicz, występujące w tym zakresie zasadnicze rozbieżności w porządkach wewnętrznych poszczególnych państw wynikają, w pierwszej kolejności, z różnic systemowych czy też kultur prawnych poszczególnych państw oraz ograniczonego zaufania do systemu prawnego innego państwa, a w dalszej kolejności z przywiązania do własnej tradycji, chęci realizacji ius puniendi czy polityki karnej. Autor ten wskazuje, że na podstawie analizy poszczególnych regulacji prawnych w państwach europejskich zostały wyróżnione trzy modele w zakresie stosunku do orzeczenia karnego wydanego za granicą. Pierwszy model wyraża się w traktowaniu wyroków zagranicznych jako podstawy uniemożliwiającej ponowne prowadzenie postępowania karnego, a jego uzasadnienie wynika z istoty zasady ne bis in idem oraz interesu wymiaru sprawiedliwości. Drugi model nie przewiduje przypisania powagi rzeczy osądzonej wyrokowi wydanemu za granicą, lecz koncentruje się na zakresie przedmiotowym zaliczenia kary uprzednio orzeczonej. Wynika on z przekonania, że każdemu państwu przysługuje wyłączne prawo do sprawowania władzy najwyższej w stosunku do własnych obywateli, a innym suwerennym podmiotom stosunków międzynarodowych nie wolno realizować jakichkolwiek aktów władczych na terytorium drugiego państwa przez jego uprawnione organy lub funkcjonariuszy i dlatego niektóre państwa akcentują konieczność realizowania własnej polityki karnej. Istnieje też trzeci model, tzw. mieszany, który uzależniony jest od zakresu zobowiązań międzynarodowych łączących państwa co do mocy prawnej orzeczenia zagranicznego. W tym modelu na plan pierwszy wysuwa się tzw. zasadę wyczerpania postępowania lub tzw. zasadę zaliczenia w zależności od uznania przez państwo rangi zasady samodzielności jurysdykcji krajowej w sprawach karnych – za i szerzej: A. Sakowicz, Zasada ne bis in idem, s. 465–466.. W końcu podkreślić należy, że zasada ne bis in idem nie ma charakteru absolutnego, jednakże wyjątki od niej, w zakresie prawa wewnętrznego, przewidziane w art. 4 ust. 2 Protokołu nr 7 do Europejskiej Konwencji, podobnie jak w art. 14 ust. 7 Międzynarodowego PaktuPor. i szerzej A. Gliszczyńska-Grabias, K. Sękowska-Kozłowska, R. Wieruszewski, Zasada ne bis in idem (art. 14 ust. 7), (w:) Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich (Osobistych) i Politycznych. Komentarz, red. R. Wieruszewski, Warszawa 2012, s. 337 i 338., sprowadzają się jedynie do możliwości wznowienia postępowania zgodnie z ustawą i zasadami postępowania karnego danego państwa, jeśli zaistnieją nowe lub nowo ujawnione fakty lub jeśli w poprzednim postępowaniu dopuszczono się rażącego uchybienia, które mogło mieć wpływ na wynik sprawy.

Podkreślić jednakże należy, że konstrukcja przyjęta w powołanym art. 10 § 1 k.w. stanowi, jak się wydaje, niedopuszczalny wyjątek od zasady ne bis in idem,Por. postanowienie Sądu Najwyższego z 12 stycznia 2001 r., III KKN 504/98, OSP 2001, nr 9, poz. 126; por. również K. Witkowska, Idealny zbieg czynów, s. 130 i cyt. tam poglądy doktryny. co budzi wątpliwości i krytykę zarówno w orzecznictwie, jak i doktryniePor. S. Waltoś, Konsekwencje prawne zbiegu znamion przestępstwa i wykroczenia w czynie społecznie niebezpiecznym, „Państwo i Prawo” 1970, z. 11; K. Witkowska, Idealny zbieg czynów; por. też uwagi A. Błachnio-Parzych, Pozorny zbieg. Istotne w tym kontekście są poglądy wypowiedziane już w latach siedemdziesiątych przez prof. S. Waltosia, który odnosząc się do kumulatywnego zbiegu przestępstw, wskazał, że „stwierdzenie, że jeśli czyn wyczerpuje znamiona kilku przestępstw w ten sposób, że żadne z nich nie wyczerpuje wszystkich elementów czynu, to trzeba wówczas przyjąć, iż sprawca popełnił szczególny jeden czyn, odpowiadający wspólnemu polu krzyżujących się norm” – ma znaczenie jednak jeszcze bardziej uniwersalne. „Dotyczy ono również przypadku, gdy popełniony czyn wykazuje znamiona przestępstwa i wykroczenia. Jeśli zatem w takiej sytuacji mamy do czynienia z jednym czynem odpowiadającym wspólnemu polu krzyżujących się znamion wykroczenia i przestępstwa, to powinniśmy mieć do czynienia też z jednym tylko karaniem, jako że kwestionowanie zasady jednokrotnego karania za jeden i ten sam czyn oznaczałoby cofanie się co najmniej przed wiek XVIII. Rację trzeba więc przyznać tym, którzy twierdzą, że art. 10 § 1 k.k. [Kodeksu karnego z 1969 r.; obecny art. 11 § 1 k.k. – przypis autorki] jako przepis wyrażający ogólną zasadę powinien być transPor. S. Waltoś, Konsekwencje prawne zbiegu znamion przestępstwa i wykroczenia w czynie społecznie niebezpiecznym, „Państwo i Prawo” 1970, z. 11; K. Witkowska, Idealny zbieg czynów; por. też uwagi A. Błachnio-Parzych, Pozorny zbieg. Istotne w tym kontekście są poglądy wypowiedziane już w latach siedemdziesiątych przez prof. S. Waltosia, który odnosząc się do kumulatywnego zbiegu przestępstw, wskazał, że „stwierdzenie, że jeśli czyn wyczerpuje znamiona kilku przestępstw w ten sposób, że żadne z nich nie wyczerpuje wszystkich elementów czynu, to trzeba wówczas przyjąć, iż sprawca popełnił szczególny jeden czyn, odpowiadający wspólnemu polu krzyżujących się norm” – ma znaczenie jednak jeszcze bardziej uniwersalne. „Dotyczy ono również przypadku, gdy popełniony czyn wykazuje znamiona przestępstwa i wykroczenia. Jeśli zatem w takiej sytuacji mamy do czynienia z jednym czynem odpowiadającym wspólnemu polu krzyżujących się znamion wykroczenia i przestępstwa, to powinniśmy mieć do czynienia też z jednym tylko karaniem, jako że kwestionowanie zasady jednokrotnego karania za jeden i ten sam czyn oznaczałoby cofanie się co najmniej przed wiek XVIII. Rację trzeba więc przyznać tym, którzy twierdzą, że art. 10 § 1 k.k. [Kodeksu karnego z 1969 r.; obecny art. 11 § 1 k.k. – przypis autorki] jako przepis wyrażający ogólną zasadę powinien być transponowany także na relację: występek – wykroczenie (…) ciąg myślowy dopiero wtedy będzie pełny i logiczny, gdy przybierze postać: jeden czyn – jedno postępowanie – jedno ukaranie – jedno wykonanie kary (…) Każde rozwiązanie legislacyjne na płaszczyźnie prawno-materialnej, jeśli ma być realne, musi znajdować swój odpowiednik na płaszczyźnie prawno-procesowej. Z tego właśnie powodu procesową konsekwencją zasady jednorazowego karania za jeden czyn jest zasada ne bis in idem, której w tym wypadku nie należy zacieśniać tylko do postępowania o wykroczenie lub do procesu karnego (o przestępstwo). To, że w razie takiego zbiegu sprawca popełnia jeden czyn, winno przesądzać sprawę na rzecz jednej odpowiedzialności karnej lub karno-administracyjnej. Dążeniu ku temu, by sprawcy nie dotknęły dwie kary za jeden czyn, powinno odpowiadać dążenie do przeprowadzenia tylko jednego procesu. Rozbicie kwestii odpowiedzialności za jeden czyn na dwie pozornie odrębne kwestie wyłącznie z tego powodu, że wypełnione zostały znamiona przestępstwa i wykroczenia, jest niczym innym jak sztucznym rozbijaniem kwestii stanowiącej naturalne następstwo jednego czynu (…)” (S. Waltoś, Konsekwencje prawne, s. 701–702).. W tym kontekście wspomnieć należy o pytaniu prawnym, jakie zostało skierowane do Trybunału Konstytucyjnego przez Sąd Rejonowy w Grójcu, z 14 marca 2011 r., sygn. P 23/11Pytanie zamieszczone na stronie TK: http://otk.trybunal.gov.pl/orzeczenia/ezd/sprawa_lista_plikow. asp?syg=P%2023/11; dostęp w dniu 27 listopada 2014 r., w którym Sąd przedstawił zagadnienie, czy art. 10 § 1 k.w. w zakresie, w jakim dopuszcza stosowanie wobec tej samej osoby, za ten sam czyn, odpowiedzialności za przestępstwo i wykroczenie, jest zgodny z art. 2 Konstytucji, art. 4 ust. 1 Protokołu nr 7 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz art. 14 ust. 7 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Sąd Rejonowy w Grójcu wskazał, że z istoty zawartej w przepisie art. 10 § 1 zd. pierwsze k.w. wynika zasada prowadzenia dwóch odrębnych postępowań w sprawie o przestępstwo i wykroczenie, a jednym z aspektów zasady ne bis in idem jest zakaz powtórnego stawiania tej samej jednostki w stan oskarżenia przed organem danego państwa, natomiast nie istnieją żadne efektywne regulacje, które przeciwdziałałyby dublowaniu się obowiązków uczestniczenia w czynnościach procesowych w dwóch różnych procesach i w tym stanie rzeczy powołany art. 10 § 1 k.w. – zdaniem Sądu – jest sprzeczny z powołanymi wyżej standardami konstytucyjnymi i międzynarodowymiPor. postanowienie SR w Grójcu z 14 marca 2011 r., s. 9 i n.. Podkreślić w tym miejscu należy, że w sprawie zostały złożone stanowiska Prokuratora Generalnego (pismo z 22 lipca 2011 r., PG VIII TK 43/11) oraz Sejmu RP (pismo z 7 listopada 2011 r., BAS-WPTK-1068/11), w których zostały zawarte tożsame wnioski, że przepis art. 10 § 1 k.w. w zakresie, w jakim umożliwia ponoszenie, przy zbiegu wykroczenia z przestępstwem, odrębnej odpowiedzialności za wykroczenie i za przestępstwo – jest niezgodny z art. 2 Konstytucji oraz z art. 4 ust. 1 Protokołu nr 7 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności i art. 14 ust. 7 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i PolitycznychStanowiska dostępne na stronie TK: http://otk.trybunal.gov.pl/orzeczenia/ezd/sprawa_lista_plikow. asp?syg=P%2023/11; dostęp w dniu 27 listopada 2014 r.. Trybunał Konstytucyjny nie odniósł się jednak do istoty zagadnienia przedstawionego w pytaniu prawnym, albowiem postanowieniem z 11 grudnia 2013 r.Z.U. 2013, nr 9A, poz. 142., na zasadzie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale KonstytucyjnymDz.U. z 2000 r. nr 102, poz. 643 ze zm., umorzył postępowanie w sprawie ze względu na niedopuszczalność wydania wyrokuZdaniem Trybunału w omawianej sprawie nie została wykazana zależność między odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem sprawy zawisłej przed Sądem Rejonowym w Grójcu, albowiem w sprawie tej nastąpiło przedawnienie karalności za wykroczenie z art. 86 § 1 k.w., po wniesieniu pytania prawnego do Trybunału Konstytucyjnego. Zdaniem TK sąd pytający w omawianej sprawie, niezależnie od merytorycznego rozstrzygnięcia przez TK, zobowiązany byłby umorzyć postępowanie na podstawie art. 5 § 1 pkt 4 k.p.s.w. Natomiast, jak wskazał to TK, pytanie prawne jest tylko wtedy relewantne, gdy ewentualne orzeczenie Trybunału o konstytucyjności zakwestionowanego przepisu może wywrzeć bezpośredni wpływ na rozstrzygnięcie konkretnej sprawy, w związku z którą je przedstawiono. Przedawnienie czyni to postępowanie niedopuszczalnym z innych względów, na które nie ma wpływu ewentualne orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego co do niekonstytucyjności. Wobec tego Trybunał Konstytucyjny uznał, że zaistniała przesłanka do umorzenia postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK – por. uzasadnienie postanowienia TK w sprawie P 23/11, s. 5 i 6..

Problematyka niezgodności uregulowania art. 10 § 1 k.w. ze standardami konstytucyjnymi i międzynarodowymi urzeczywistniającymi zasadę ne bis in idem może być jednak rozpoznana przez Trybunał Konstytucyjny, albowiem taką konieczność dostrzegł również Rzecznik Praw Obywatelskich, który we wniosku do Trybunału Konstytucyjnego z 19 listopada 2014 r.II.566.7.2014.MK. domaga się stwierdzenia niezgodności powołanego art. 10 § 1 k.w. – w zakresie, w jakim przepis ten dopuszcza stosowanie wobec tej samej osoby, za ten sam czyn, odpowiedzialności za przestępstwo i wykroczenie – z art. 2 i art. 45 ust. 1 Konstytucji oraz z art. 4 ust. 1 Protokołu nr 7 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności i art. 14 ust. 7 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Rzecznik w uzasadnieniu wniosku podkreślił, że jeśli zarówno Trybunał KonstytucyjnyPor. wyroki TK: z 19 lutego 2008 r., P 48/06, LEX; z 3 listopada 2004 r., K 18/03, OTK ZU 2004, nr 10/A, poz. 103; z 26 listopada 2003 r., SK 22/02, OTK ZU 2003, nr 9/A, poz. 97; z 28 listopada 2007 r., K 39/07, ZU 2007, nr 10/A, poz. 129., jak i Trybunał w StrasburguPor. M. A. Nowicki, Wokół Konwencji Europejskiej, s. 168 i cytowane tam orzeczenia ETPCz: z 24 lutego 1994 r. Bendenoun v. Francja, nr 12547/86; z 22 maja 1990 r. Weber v. Szwajcaria, nr 11034/84 oraz z 23 września 1998 r. Malige v. Francja, nr 68/1997/852/1059; por. C. P. Kłak, Czynności wyjaśniające, s. 90 i cyt. tam orzeczenia ETPCz. przyjmują szerokie rozumienie „prawa karnego”, do którego należą również sprawy o wykroczenie, to w tym stanie rzeczy ustawodawca, kreując przepisy postępowania w sprawach o wykroczenia, musi sprostać standardom wyrażonym w art. 2 Konstytucji, art. 4 ust. 1 Protokołu nr 7 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz w art. 14 ust. 7 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, również w zakresie respektowania zasady ne bis in idem, a tak się nie dzieje w przypadku regulacji z art. 10 § 1 k.w., skoro ustawodawca dopuszcza możliwość multiplikowania czynów karalnych poprzez mnożenie prawnokarnych ocen tego samego czynu, doprowadzając do wielokrotnej oceny tego samego zachowania i w konsekwencji do prowadzenia dwóch postępowań, w przedmiocie tego samego ontologicznie czynu, w których autonomicznie orzeka się kary i środki karnePor. powołane przez RPO poglądy doktryny: K. Witkowska, Idealny zbieg czynów, s. 130 oraz stanowisko Sejmu RP złożone w Trybunale Konstytucyjnym do sprawy P 23/11, s. 9.. Rzecznik jednocześnie wskazał, że nie ma w wewnętrznym porządku prawnym żadnych skutecznych regulacji, które mogłyby niwelować ujemne następstwa podwójnego karania przewidzianego w art. 10 § 1 k.w. Zdaniem Rzecznika do takich rozwiązań nie można zaliczyć przyjętych na gruncie art. 10 § 1–3 k.w.Jeżeli za przestępstwo i za wykroczenie orzeczono karę lub środek karny tego samego rodzaju, wykonuje się surowszą karę lub środek karny, natomiast w razie uprzedniego wykonania łagodniejszej kary lub środka karnego, zalicza się je na poczet kar lub środków karnych surowszych (art. 10 § 1 k.w.), przyjmując, że przy zaliczaniu kar jeden dzień aresztu uznaje się za równoważny jednemu dniowi pozbawienia wolności, dwóm dniom ograniczenia wolności oraz grzywnie w kwocie od 20 do 150 zł (art. 10 § 2 k.w.), natomiast karę aresztu orzeczoną za wykroczenie uważa się za karę tego samego rodzaju co kara pozbawienia wolności orzeczona za przestępstwo (art. 10 § 3 k.w.). zasad zaliczania kar, albowiem zdaniem Rzecznika łagodzą one jedynie skutki podwójnego ukarania, a nie przeciwdziałają, wbrew standardom konstytucyjnym i międzynarodowym, prowadzeniu dwóch odrębnych postępowań o ten sam ontologicznie czyn. Ponadto, jak podkreślił Rzecznik, ww. gwarancje odnoszące się do niwelowania skutków ukarania nie zawsze mają zastosowanie w zbiegu wykroczenia i przestępstwa, albowiem możliwość zaliczenia kar i środków karnych wyłączona jest, kiedy nie są to kary i środki „tego samego rodzaju”, oraz w sytuacji, o której mowa w art. 10 § 4 k.w.Zaliczeniu nie podlegają dwa środki karne, tj. nawiązka, jeżeli za wykroczenie i za przestępstwo orzeczono je na rzecz różnych podmiotów oraz obowiązek naprawienia szkody, jeżeli za wykroczenie i za przestępstwo orzeczono je w związku z różnym rodzajem szkód (art. 10 § 4 k.w.). Rzecznik wskazał następnie, że rozwiązaniem, które miałoby niwelować skutki podwójnego karania z art. 10 § 1 k.w., nie może być również regulacja z art. 61 § 1 pkt 1 k.p.s.w., przewidująca możliwość odmówienia wszczęcia postępowania, a wszczętego umorzenia, w sytuacji gdy w sprawie o ten sam czyn, jako mający jednocześnie znamiona przestępstwa i wykroczenia, postępowanie karne zostało już prawomocnie zakończone orzeczeniem skazującym lub toczy się postępowanie karne z oskarżenia publicznego. Argumentem uzasadniającym powyższą tezę jest przede wszystkim okoliczność, że zastosowanie regulacji z art. 61 § 1 pkt 1 k.p.s.w. ma charakter jedynie fakultatywny, a nie obligatoryjny, jak miało to miejsce przed nowelizacją z dnia 22 maja 2003 r.Por. T. Grzegorczyk, Komentarz do art. 61 Kodeksu wykroczeń, LEX 2012., a jak słusznie wywodzi to – zdaniem Rzecznika – Sejm RP, wynikający z zasady ne bis in idem zakaz ponownego prowadzenia postępowania ma charakter obligatoryjny, nie zaś fakultatywny (poza dopuszczalnymi wyjątkami w postaci wznowienia postępowania), ponadto znaczenie art. 61 § 1 pkt 1 k.p.s.w. dla zapewnienia standardu ne bis in idem jest istotnie osłabione przez art. 61 § 3 k.p.s.w., albowiem regulacja ta umożliwia podjęcie, a następnie prowadzenie postępowania wykroczeniowego w sytuacji, gdy w postępowaniu karnym (sensu stricto) o ten sam czyn prawomocnie uniewinniono oskarżonego, a to zaś pozostaje w ewidentnej sprzeczności z zasadą ne bis in idem, która zabrania prowadzenia postępowania także wtedy, gdy w drugim postępowaniu „o to samo” oskarżonego prawomocnie uniewinnionoStanowisko Sejmu RP złożone w Trybunale Konstytucyjnym do sprawy P 23/11, s. 13–14.. Panaceum na rozwiązanie tej problematyki nie może być – zdaniem Rzecznika – również ujemna przesłanka procesowa z art. 5 § 1 pkt 8 k.p.s.w, zgodnie z którą „nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy postępowanie co do tego samego czynu obwinionego zostało prawomocnie zakończone lub wcześniej wszczęte, toczy się”. Przepis ten odnosi się bowiem wyłącznie do sytuacji, gdy ten sam czyn jest wykroczeniem, a nie do sytuacji, gdy to samo zachowanie jest jednocześnie przestępstwemPor. powołane przez Rzecznika: T. Grzegorczyk, Komentarz do art. 5 Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, LEX 2012; postanowienie SN z 29 stycznia 2004 r., I KZP 40/03, OSNKW 2004, nr 2, poz. 22; stanowisko Sejmu RP złożone w Trybunale Konstytucyjnym do sprawy P 23/11, s. 14; stanowisko Prokuratora Generalnego złożone w Trybunale Konstytucyjnym do sprawy P 23/11, s. 46.. Z tych wszystkich względów Rzecznik uznał, że wniesienie wniosku w tej sprawie stało się koniecznePor. uzasadnienie wniosku Rzecznika z 19 listopada 2014 r. (II.566.7.2014.MK), s. 12–19..

Oczekując zatem na rozstrzygnięcie Trybunału KonstytucyjnegoSprawa otrzymała w TK sygn. K 45/14., nie przesądzając jednocześnie jego treści, wskazać wypada, że obecny stan prawny może budzić wątpliwości natury konstytucyjnejDla porządku wskazać również w tym miejscu wypada, że w doktrynie podnoszone są także wątpliwości co do zgodności z Konstytucją art. 181 § 1 k.k.s. (w zw. z art. 8 § 1 k.k.s.) w zakresie, w jakim dopuszcza prowadzenie dwóch odrębnych postępowań w przypadku idealnego zbiegu przestępstwa skarbowego i wykroczenia skarbowego – por. K. Witkowska, Idealny zbieg czynów, s. 130–133. Por. również P. Kardas, Normatywna istota rozwiązania wyrażonego w art. 8 k.k.s. Podstawa wyjątku od zasady ne bis in idem, LEX 2011, teza 3.2.2.. Wydaje się zatem, że ustawodawca winien poszukiwać rozwiązań, które wyeliminowałyby dwoistość postępowań o charakterze penalnym w zakresie tego samego ontologicznie czynu. Jak słusznie wskazuje Prokurator GeneralnyW stanowisku Prokuratora Generalnego z 22 lipca 2011 r., złożonym w Trybunale Konstytucyjnym do sprawy P 23/11, s. 50., mogłoby to nastąpićPrzy odpowiednich zmianach w k.p.k. i k.p.s.w. poprzez zastosowanie reguł zbiegu kumulatywnego (na wzór art. 11 § 2 k.k.) w przypadku zbiegu przestępstwa i wykroczeniaPor. również uwagi w tym zakresie K. Witkowska, Idealny zbieg czynów, s. 133–136. zachowanie tylko jednej procedury, tj. karnej, w której sąd będzie mógł orzekać jednocześnie o dwóch zbiegających się ocenach prawnych tego samego zdarzenia (czynu)Prokurator Generalny alternatywnie wskazuje również inny możliwy sposób rozwiązania tej problematyki, zasadnie dostrzegając wady proponowanego rozwiązania, a mianowicie wprowadzenia do postępowania karnego (do art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k.) oraz do postępowania w sprawach o wykroczenia (art. 5 § 1 pkt 8 k.p.s.w.) autonomicznych dla obu tych procedur uregulowań, przewidujących ujemną przesłankę procesową wszczęcia lub kontynuowania postępowania o ten sam czyn, oceniany prawnie zarówno jako przestępstwo, jak i wykroczenie. Prokurator Generalny jednak słusznie zaznacza, że wprowadzenie do art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k. ujemnej przesłanki procesowej w postaci zakazu wszczęcia bądź kontynuowania postępowania karnego o przestępstwo, gdy w tej samej sprawie przeciwko tej samej osobie zostało prawomocnie zakończone albo toczy się wcześniej wszczęte postępowanie o wykroczenie, „rodzi niebezpieczeństwo zaniechania postępowania o ten zakres kryminalnej zawartości zdarzenia (czynu), który będzie niejednokrotnie o wiele bardziej społecznie szkodliwy (naganny) niż zakres kryminalnej zawartości tego samego zdarzenia (czynu), prawnie ocenianej jako wykroczenie”..