Ustawodawca nie przyjął koncepcji definitywnych skutków połączenia spółek. Wynika to explicite z art. 509 k.s.h., który stanowi, że uchwała o połączeniu może zostać zaskarżona przez wytoczenie powództwa o uchylenie bądź stwierdzenie jej nieważności przeciwko spółce przejmującej lub nowo zawiązanej. Judykatura i doktryna zajmowały się jednak tymi kwestiami dotąd incydentalnie. Formułowane w tej materii poglądy wywołują wiele wątpliwości, związanych w szczególności z przesłankami przedmiotowymi powództw wytaczanych w trybie art. 509 § 2 in fine k.s.h.

Celem poniższych rozważań jest dokonanie wykładni spornych konstrukcji oraz przeprowadzenie analizy stanowisk sformułowanych we wskazanym zakresie, aby rozstrzygnąć wątpliwości związane z ich stosowaniem.

1. Uwagi wprowadzające

Ustawodawca w przepisach Kodeksu spółek handlowychUstawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U. z 2011 r. nr 201, poz. 1182 ze zm.), dalej: k.s.h. wprowadził dwupodział wadliwości uchwał zgromadzenia wspólników oraz walnego zgromadzenia spółek kapitałowych i dwa tryby ich zaskarżania: powództwo o uchylenie uchwały – na podstawie art. 249 § 1 k.s.h. oraz art. 422 § 1 k.s.h, jak również powództwo o stwierdzenie nieważności uchwały – w trybie art. 252 § 1 k.s.h. oraz art. 425 § 1 k.s.h.

Specyfika zaskarżania uchwał o połączeniu wynika z okoliczności, że przepisy Tytułu IV k.s.h. „Łączenie, podział i przekształcanie spółek” zawierają regulację szczególną w stosunku do wspomnianych wyżej norm. De lege lata, na mocy art. 509 § 2 k.s.h. następuje bowiem odesłanie do odpowiedniego stosowania art. 249 § 1 k.s.h. i art. 252 § 1 k.s.h. w zakresie spółki z o.o. uczestniczącej w procedurze połączenia spółek oraz art. 422 § 1 k.s.h. i art. 425 § 1 k.s.h. wobec spółki akcyjnej. Zgodnie z przyjętą w doktrynie i judykaturze zasadą odpowiednie stosowanie przepisu nakazuje interpretatorowi uwzględnienie ewentualnych różnic między instytucjami, którymi są przepis odsyłający i przepis odesłany. Odpowiednie stosowanie przepisu może zatem polegać na jego zastosowaniu wprost, z odpowiednią modyfikacją, lub na odmowie jego uwzględnienia z powodu określonych różnic. Aby interpretator mógł ustalić, która z tych sytuacji występuje, winien posłużyć się wykładnią systemową i funkcjonalnąTak. L. Morawski, Zasady wykładni prawa, wyd. 2, Toruń 2010, s. 244; por. wyrok SN z 18 października 2006 r., II CSK 121/06, LEX nr 278679, uchwała SN z 30 stycznia 2001 r., I KZP 50/00, OSNKW 2001, nr 3–4, poz. 16.. Z przepisów ogólnych, właściwych dla przedmiotowych powództw wytaczanych w trybie art. 509 § 2 k.s.h., należy zatem korzystać z uwzględnieniem specyfiki instytucji łączenia się spółek.  Przytoczona zasada ma szczególne znaczenie w zakresie przesłanek przedmiotowych powództwa o uchylenie oraz stwierdzenie nieważności uchwały o połączeniu.

2. Przesłanki przedmiotowe powództwa o uchylenie uchwały o połączeniu

Na podstawie art. 509 § 2 k.s.h. w zw. z art. 249 § 1 k.s.h. oraz w zw. z art. 422 § 1 k.s.h. uchwała o połączeniu sprzeczna z umową (statutem) spółki bądź dobrymi obyczajami i godząca w interesy spółki lub mająca na celu pokrzywdzenie wspólnika – może być zaskarżona w drodze wytoczonego przeciwko spółce powództwa o uchylenie uchwały o połączeniu. Celem powództwa o uchylenie uchwały o połączeniu jest zatem wyeliminowanie jej z obrotu, w sytuacji naruszenia przez uchwałę wewnętrznych reguł funkcjonowania spółki oraz wywołania niekorzystnych dla spółki lub wspólnika skutków.

W piśmiennictwie brak jest jednolitego stanowiska w zakresie wykładni ogólnych przesłanek dotyczących powództwa o uchylenie uchwały. Za zasadny uznać należy pogląd, w świetle którego do skutecznego wytoczenia rzeczonego powództwa konieczne jest łączne spełnienie dwóch przesłanek, w układzie po jednej z każdej grupy. Przemawia za tym bowiem interpretacja zastosowanych funktorów logicznychZob. A. Szumański, (w:) S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks spółek handlowych. Komentarz do artykułów 459–633, A. Sołtysiński (red.), t. III, wyd. 2, Warszawa 2008, s. 415; A. Witosz, Łączenie, podział i przekształcanie spółek handlowych, Warszawa 2007, s. 313. Odmienny pogląd prezentuje A. Rachwał, (w:) Spółka z o.o. Prawo spółek handlowych, A. Włodyka (red.), t. 2A, s. 1002; M. Rodzynkiewicz, Łączenie się spółek. Komentarz, wyd. 2, Warszawa 2003, s. 214; A. Opalski, O pojęciu interesu spółki handlowej, PPH 2008, nr 11, s. 16; A. Radwan, Ł. Gorywoda, Zaskarżanie uchwał walnego zgromadzenia akcjonariuszy. Reformy w Europie o wnioski dla polskiego ustawodawcy, KPP 2000, nr 4, s. 491 i n..

W zakresie powództwa o uchylenie uchwały zgromadzenia wspólników bądź walnego zgromadzenia dotyczącej połączenia spółek niewątpliwie powinna znaleźć zastosowanie przesłanka sprzeczności uchwały o połączeniu z umową bądź statutem spółki. Mieć bowiem należy na uwadze, że zgodnie z dyspozycją normy art. 506 § 1 i 2 in fine k.s.h. – umowa bądź statut mogą przewidywać surowsze wymagania niż zastrzeżone przez ustawę dla powzięcia ważnej uchwały o połączeniu. W okoliczności naruszenia zasadniczego aktu założycielskiego spółki nie ma podstaw aksjologicznych na gruncie procedury łączenia się spółek do wyłączenia tejże przesłanki. Za niezasadny eo ipso winno się uznać zatem prezentowany w piśmiennictwie pogląd, że zastosowanie ma modyfikacja zezwalająca na wyłączenie sprzeczności z umową bądź statutem spółkiPor. A. Witosz, Łączenie, podział, s. 317. Autor ten z jednej strony zwraca uwagę na możliwą do wystąpienia w praktyce sprzeczność uchwały o połączeniu z umową bądź statutem, w konkluzjach zaś opowiada się za wyłączeniem tejże przesłanki..

Kolejną przesłankę przedmiotową umożliwiającą skuteczne wytoczenie wzmiankowanego powództwa stanowi sprzeczność z dobrymi obyczajami. Przy definiowaniu pojęcia dobrych obyczajów w literaturze podnosi się, że uzasadnione jest sięganie do kryteriów moralnych i aksjologicznych panujących w obrocie gospodarczym, nie zaś w każdej sferze stosunków społecznychPor. A. Mokrysz-Olszyńska, Dobre obyczaje w działalności gospodarczej, KPP 2004, nr 1, s. 189 i n.; A. Szumański, Przymusowy wykup akcji drobnych akcjonariuszy, PPH 2001, nr 11, s. 1; R. Stefanicki, Dobre obyczaje w prawie polskim, PPH 2002, nr 5, s. 23 i n.. Ze względu na istotę tegoż pojęcia jego desygnaty nie mogą być w pełni sprecyzowane. Przenosząc powyższe na grunt powództwa o uchylenie uchwały o połączeniu, należy uznać za nietrafne generalne wyłączenie tejże przesłankiPor. A. Witosz, Łączenie, podział, s. 317.. Kryterium to wyznacza pewne pożądane standardy w obrocie gospodarczym, a zatem przesłankę tę powinno się uwzględniać w zakresie powództwa o uchylenie uchwały o połączeniu, wypełniając ją treścią in casu. Tytułem przykładu, za sprzeczną z dobrymi obyczajami winno się uznać uchwałę o połączeniu w okoliczności, gdy interes drobnych akcjonariuszy przy ustalaniu i realizacji polityki spółki w zakresie połączenia się z inną spółką nie jest uwzględniany, pod warunkiem że rzeczona uchwała nie jest obiektywnie uzasadniona interesem spółki wyrażającym się w zapewnieniu trwałej egzystencji i konkurencyjności jej przedsiębiorstwa.

Jednym z podstawowych problemów interpretacyjnych w zakresie zaskarżania uchwał o połączeniu jest rozstrzygnięcie, czy przesłanka w postaci godzenia w interesy spółki powinna znaleźć zastosowanie do powództwa o uchylenie tej kategorii uchwał. Kodeks spółek handlowych, podobnie jak Kodeks handlowyRozporządzenie z dnia 27 czerwca 1934 r. Kodeks handlowy (Dz.U. z 1934 r. nr 57, poz. 502 ze zm.), dalej: k.h., posługuje się pojęciem interesu spółki, nie definiując go. Badanie interesu spółki wymaga zazwyczaj analizy zarówno celu spółki, przedmiotu jej działalności, jak i innych czynników związanych z tymi dwoma kryteriamiTak. J. Okolski, J. Modrzejewski, Ł. Gasiński, Zasada równego traktowania akcjonariuszy na gruncie k.s.h., PPH 2002, nr 10, s. 19; por. K. Bilewska, Dochodzenie roszczeń spółki kapitałowej przez jej wspólników (action pro socio), Warszawa 2008, s. 63 i n.. W piśmiennictwie podnosi się, że pojęcie „cel spółki” ma znaczenie dla określenia pojęcia „interes spółki”, albowiem w interesie spółki leżą te wszystkie działania, które dążą do osiągnięcia jej celu. Pomiędzy zaś „interesem spółki” a „interesem danego wspólnika czy akcjonariusza” nie musi być zachowana łącznośćPor. J. Okolski, D. Wajda, Cel spółki akcyjnej, (w:) A. Kidyba, R. Skubisz (red.), Współczesne problemy prawa handlowego. Księga jubileuszowa dedykowana prof. dr hab. M. Poźniak-Niedzielskiej, Kraków 2007, s. 264.. Zasadniczo przyjąć należy, że w zestawieniu interesu spółki z interesem pojedynczego wspólnika ten pierwszy winien przeważaćTak. P. Bryłowski, A. Kidyba, Kategoria interesu w kodeksie spółek handlowych, PPH 2005, nr 10, s. 9 i n.. Podstawowym zaś celem działania władz spółki jest realizacja interesu spółki, rozumianego jako powiększanie wartości powierzonego jej przez udziałowców majątkuPor. Dobre praktyki w spółkach publicznych 2005, zasada ogólna nr 1, pogląd ten zatem jest właściwy dla spółki akcyjnej publicznej.. Z perspektywy spółki przejmującej wydaje się, że do przedmiotowej przesłanki należy podchodzić z ostrożnością, tytułem przykładu przejęcie spółki niewypłacalnej może wiązać się z rozszerzeniem przedmiotu działalności gospodarczej, jak również pozyskaniem nowych kontrahentów – a zatem być korzystne dla spółki. W kontekście przesłanki „godzenia w interes spółki” istotne znaczenie dla jej oceny ma sprawozdanie sporządzone w trybie art. 501 k.s.h. przez zarządy łączących się spółek, zawierające ekonomiczne uzasadnienie połączenia się z inną spółkąPor. A. Szumański, (w:) Kodeks, s. 462.. Innymi słowy, przesłankę tę należy zawsze rozpatrywać in concreto, nadto w sposób ścisły. Ze strony zaś spółki przejmowanej czy spółki łączącej się przez zawiązanie nowej spółki należy mieć na uwadze, że istotą łączenia się jest ex lege utrata  podmiotowości prawnej przez te spółki z dniem wpisu połączenia do rejestru. Spółka w okoliczności tej w sposób specyficzny ulega rozwiązaniu na podstawie decyzji większości opowiadającej się za połączeniem. Rozwiązanie spółki równoznaczne jest zaś z zaprzestaniem prowadzenia przez nią działalności oraz realizacji celu spółki, który łączy się z interesem spółki. Przesłanka godzenia w interesy spółki winna zatem być wyłączona.

Pojęcie celu pokrzywdzenia wspólnika (lub akcjonariusza) odnosi się do skutku, jak również intencji w postaci pokrzywdzenia wspólnika czy akcjonariusza. Innymi słowy, do zamiaru pokrzywdzenia wspólnika w wyniku podjęcia uchwały o połączeniu. Nie jest zatem wystarczające samo pokrzywdzenie wspólnika albo akcjonariusza, konieczne jest wykazanie, że celem uchwały było osiągnięcie takiego skutku. Wniesienie zaś powództwa nie zależy od tego, czy uchwała została wykonana i czy nastąpiło rzeczywiste pokrzywdzenie wspólnika albo akcjonariuszaPor. A. Witosz, Łączenie, podział, s. 318.. Podkreślić należy, że na mocy przepisu art. 509 § 3 k.s.h. ustawodawca wprowadził ograniczenie przedmiotowej przesłanki. De lege lata zastrzeżenia dotyczące wymiany udziałów lub akcji nie mogą stanowić wyłącznej podstawy zaskarżenia uchwały o połączeniu. Wnioskując zatem a contrario, należy stwierdzić, że w sytuacji powołania zarzutu innego niż wzmiankowany wspólnik albo akcjonariusz może w powództwie podnieść także zarzut dotyczący wyceny udziałów lub akcji.

Wątpliwości – mając na uwadze poczynione powyżej uwagi – występują w szczególności w zakresie podstaw materialnych powództwa o uchylenie uchwały o połączeniu. Zasadna byłaby zmiana przepisu art. 509 § 3 k.s.h. Przesłanka ta winna podlegać zupełnemu wyłączeniu na gruncie zaskarżania uchwał o połączeniu. Stosunek wymiany udziałów bądź akcji podlega bowiem badaniu przez biegłego w zakresie poprawności oraz rzetelności. Interesy podmiotów uprawnionych do wytoczenia powództwa są należycie zabezpieczone na podstawie dochodzenia odszkodowania na zasadach ogólnych. Pogląd ten pozostaje zgodny z założeniami aksjologicznymi zmierzającymi do ograniczenia możliwości zaskarżenia uchwały o połączeniu ze względu na partykularny interes mniejszościowego wspólnika bądź akcjonariusza.

3. Przesłanki przedmiotowe powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały o połączeniu

Zgodnie z przepisami k.s.h. podstawę materialną powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały o połączeniu stanowi sprzeczność z ustawą. Interpretacja przesłanki „sprzeczność z ustawą” stanowi przedmiot sporu w piśmiennictwieZa sprzeczną z ustawą powinno się uznać uchwałę naruszającą przepisy k.s.h., jak również postanowienia innych, obowiązujących w całym systemie prawa ustaw. Poza zakresem omawianego pojęcia winny znaleźć się zaś rozporządzenia, jak również akty prawa miejscowego. Jako sprzeczność z ustawą rozumieć należy nadto sprzeczność uchwały z umową międzynarodową ratyfikowaną za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie, prawem organizacji międzynarodowych, których Rzeczpospolita Polska jest członkiem, oraz Konstytucją RP. Wydaje się, że brak objęcia zakresem przedmiotowym powództwa o stwierdzenie nieważności norm względnie wiążących implikowałby pozostawienie tychże przepisów poza zakresem sankcjonowania rzeczonego powództwa. W zakresie tym por.: K. Bilewska, Sprzeczność uchwały walnego zgromadzenia z ustawą jako przesłanka stwierdzenia jej nieważności na podstawie art. 425 § 1 k.s.h., „Palestra” 2008, nr 3–4, s. 227 i n.; P. Grzesiok, Zaskarżanie uchwał w Kodeksie spółek handlowych na tle rozwiązań Kodeksu handlowego (cz. 1), Pr. Sp. 2002, nr 5, s. 5 i n.; M. S. Tofel, Nieważność uchwał na gruncie art. 252 § 1 k.s.h. i art. 425 § 1 k.s.h., PPH 2006, nr 8, s. 20; P. Pinior, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, J. Strzępka (red.), t. 2, wyd. 3, Warszawa 2005, s. 555; A. Szumański, (w:) Kodeks, s. 464; M. Romanowski, Czy uchwała zgromadzenia udziałowców spółki kapitałowej sprzeczna z normami dyspozytywnymi jest sprzeczna z prawem?, PPH 2001, nr 4, s. 27 i n.; K. Bilewska, Sankcja sprzeczności uchwały walnego zgromadzenia z normami dyspozytywnymi – polemika, PPH 2011, nr 6, s. 57 i n.. Podstawę materialną powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały o połączeniu stanowi sprzeczność z przepisami k.s.h. oraz innymi przepisami powszechnie obowiązującymi. Twierdzenie to pozostaje spójne z regulacją konstytucyjną, jak również podstawowymi dyrektywami wykładni prawa – literalną, systemową oraz funkcjonalną. Podkreślić należy, że ratio legis tejże konstrukcji ma na celu ograniczenie niebezpieczeństwa podważenia uchwały o połączeniu przez wyłączenie z zakresu przedmiotowego powództwa np. zasad współżycia społecznego. Z przepisu art. 509 § 2 k.s.h. explicite wynika, że reguły ogólne winny być interpretowane z zachowaniem zasady stosowania odpowiedniego, z konsekwencjami wynikającymi z omawianej konstrukcji. Artykuł 509 § 2 k.s.h. nie wymienia wśród przepisów podlegających odpowiedniemu stosowaniu w przypadku istnienia podstaw do stwierdzenia nieważności uchwały o połączeniu art. 252 § 4 in fine k.s.h oraz art. 425 § 4 in fine k.s.h. W zakresie zatem sprzeczności uchwały o połączeniu z ustawą niemożliwe jest skuteczne podniesienie zarzutu nieważności po upływie terminu miesięcznego od dnia jej powzięcia.

Zgodnie z dominującym stanowiskiem Sądu NajwyższegoTak wyroki SN z 16 marca 2005 r., III CK 477/04, LexPolonica nr 391196; z 24 czerwca 2009 r., I CSK 510/2008, LexPolonica nr 2046939 oraz z 26 marca 2009 r., I CSK 253/2008, LexPolonica nr 2019568. podstawę żądania stwierdzenia nieważności uchwał zgromadzenia wspólników bądź walnego zgromadzenia stanowić mogą przesłanki o charakterze formalnym związane ze sposobem prowadzenia zgromadzenia lub poprzedzające jego zwołanie oraz przesłanki o charakterze materialnym związane z treścią podjętych uchwał. W przypadku uchybień formalnych podstawą żądania stwierdzenia nieważności uchwały mogą być tylko takie uchybienia, które wywarły wpływ na treść uchwałyWyroki SN z 19 września 2007 r., II CSK 165/2007, LexPolonica nr 2423327; z 5 lipca 2007 r., II CSK 163/2007, Biul. SN 2007, nr 12; z 10 marca 2005 r., III CK 477/2004, MoP 2006, nr 6, s. 316.. Uchwały zaś o treści sprzecznej z przepisami ustawy niewątpliwie już tylko z tegoż względu mogą być zaskarżone powództwem o stwierdzenie nieważności. Wskazany pogląd został sformułowany na gruncie przepisów ogólnych regulujących podejmowanie uchwały – znajduje on niewątpliwie zastosowanie również przy podejmowaniu uchwały o połączeniu.

W zakresie podejmowania uchwały o połączeniu jest sporne, czy omawiane powództwo obejmuje naruszenie prawa na etapie procedury poprzedzającej powzięcie uchwały o połączeniu. Można wyróżnić stanowisko, zgodnie z którym decydujące znaczenie powinien mieć tryb powzięcia uchwały o połączeniu w znaczeniu węższym – bez czynności poprzedzających, w tym postępowania przygotowawczegoPor. A. Witosz, Łączenie się spółek, (w:) S. Sołtysiński (red.), Prawo spółek kapitałowych, t. 17B, Warszawa 2012, s. 966. . Założenie takie skutkuje pozbawieniem sensu normatywnego przepisów poprzedzających podjęcie uchwały o połączeniu. Uzasadnione jest włączenie do przesłanki sprzeczności z ustawą naruszeń  o charakterze proceduralnym, albowiem etap podejmowania uchwały o połączeniu poprzedza wiele czynności mających niewątpliwie wpływ na jej ostateczne brzmienie. Poszczególne etapy procedury łączenia się spółek – przygotowawczy, podjęcia uchwały o połączeniu, jak również autoryzacji – są ze sobą immanentnie związane. W literaturze zasadnie podnosi się, że naruszenie wzmiankowanych przepisów stanowi zasadniczą podstawę wytaczania powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały o połączeniuTak ibidem.. Na gruncie powództwa stypizowanego w art. 509 § 2 k.s.h. w zw. z art. 252 § 1 k.s.h. oraz art. 425 § 1 k.s.h. podstawę do żądania stwierdzenia nieważności uchwał o połączeniu mogą stanowić uchybienia formalne zaistniałe przed podjęciem uchwały, pod warunkiem że wywarły wpływ na jej treść. Uchwała o połączeniu będzie sprzeczna z ustawą w przypadku naruszenia dyspozycji art. 505 § 4 k.s.h., brak zatem przedstawienia bezpośrednio przed podjęciem uchwały o połączeniu spółek istotnych elementów treści planu połączenia, sprawozdania zarządu i opinii biegłego. Niezgodność z ustawą spowoduje również niezastosowanie wymogu głosowania oddzielnymi grupami w okoliczności wypełnienia hipotezy art. 506 § 4 k.s.h. Podstawę tegoż powództwa stanowić może także niezachowanie formy aktu notarialnego dla zaprotokołowania uchwały o połączeniu. Wadliwość ta występować będzie również ze względu na niedopełnienie wymogów wynikających z innych aktów normatywnych o charakterze powszechnie obowiązującym. Opowiedzieć należy się za dopuszczalnością powoływania się na naruszenia przepisów proceduralnych ius cogens i ius dispositivum, jeżeli umowa bądź statut nie zawierają w tym zakresie odmiennych postanowień. Przyjąć należy, że uchwała o połączeniu naruszać będzie ustawę w razie samego jej podjęcia w sposób wadliwy, np. na gruncie spółki z o.o. w drodze głosowania w trybie art. 227 § 2 k.s.h. – bez odbycia zgromadzenia wspólników

4. Legitymacja czynna

Przepisy art. 509 § 2 k.s.h. w zw. z art. 250 k.s.h. oraz art. 422 § 2 k.s.h. określają podmioty uprawnione czynnie do wytoczenia powództwa w przedmiocie zaskarżenia uchwały o połączeniu. Katalog ten jest w istocie jednakowy na gruncie spółki z o.o. oraz spółki akcyjnej, jak również dla powództwa o uchylenie uchwały o połączeniu oraz stwierdzenie jej nieważności. Wskazane postanowienia mają nadto charakter wyczerpujący. Uzasadnione jest zatem przeprowadzenie wspólnej analizy w powyższym zakresie.

De lege lata w celu zaskarżenia uchwały o połączeniu podmiot legitymowany czynnie wyrazić winien pewną aktywność na zgromadzeniu wspólników bądź walnym zgromadzeniu zwołanym w celu powzięcia uchwały o połączeniu. Samo zaś prawo do zaskarżenia uchwały o połączeniu traktować należy jako pochodną prawa głosuPor. A. Szumański, (w:) Kodeks, s. 460..

Zgodnie ze wzmiankowanymi przepisami prawo do wytoczenia powództwa o uchylenie bądź stwierdzenie nieważności uchwały o połączeniu przysługuje: zarządowi, radzie nadzorczej, komisji rewizyjnej w razie jej powołania w spółce z o.o. in corpore oraz  członkom tychże organów. W literaturzePor. M. Rodzynkiewicz, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Warszawa 2007, s. 934 i n.; A. Jarocha, Powództwo o stwierdzenie nieważności uchwały wspólników spółki kapitałowej, Toruń 2010, s. 296 i n. sporna jest kwestia legitymacji czynnej tychże podmiotów w spółce przejmowanej bądź spółce łączącej się przez zawiązanie nowej spółki – w okoliczności, gdy w toku procesu powyższe spółki zostaną wykreślone z rejestru. Z dniem połączenia ustaje bowiem byt prawny tychże spółek. Mając na uwadze literalne brzmienie przepisów dotyczących połączenia spółek oraz poglądy judykaturyPor. uchwałę składu 7 sędziów SN z 1 marca 2007 r., III CZP 94/06, Biul. SN 2007, nr 3, poz. 9. Przedmiotowe orzeczenie zapadło na gruncie innego stanu faktycznego, wydaje się jednak, że tezy z niego wynikające mogą mieć zastosowanie do rozważanego zagadnienia. W przypadku bowiem połączenia spółek spółka przejmowana albo spółki łączące się przez zawiązanie nowej spółki podlegają z dniem połączenia wykreśleniu z rejestru. Czynność ta łączy się z rozwiązaniem spółki bez przeprowadzania likwidacji. Spółka przejmująca albo spółka nowo zawiązana wstępuje z dniem połączenia we wszystkie prawa i obowiązki spółki przejmowanej albo spółek łączących się przez zawiązanie nowej spółki. Sukcesją generalną objęte są również prawa i obowiązki procesowe. Spółka inkorporująca lub nowo zawiązana wstępuje we wszystkie stosunki procesowe swej poprzedniczki prawnej. Mandat członka np. zarządu spółki podlegającej wykreśleniu wygasa zatem ex lege. , należy przyjąć, że wskazane podmioty z chwilą wykreślenia spółki przejmowanej tracą następczo legitymację czynną. Wydaje się, że powództwo w powyższej sytuacji winno podlegać oddaleniu. Sąd bowiem – zgodnie z dyspozycją art. 316 § 1 k.p.c. – wydaje wyrok, biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawyTak. M. Rodzynkiewicz, Łączenie się, s. 213–214..

Przepis art. 509 § 2 k.s.h. w zw. z art. 250 pkt 2 k.s.h. oraz art. 422 § 2 pkt 2 k.s.h. upoważnia do zaskarżenia uchwały o połączeniu wspólnika bądź akcjonariusza, który głosował przeciwko uchwale o połączeniu, a po jej podjęciu zażądał zaprotokołowania sprzeciwu. Przesłanka ta dotyczy zatem wspólników biorących udział w zgromadzeniu osobiście lub za pośrednictwem pełnomocnika. Konieczne jest wykazanie, że wspólnik bądź akcjonariusz nie wyraził zgody na treść uchwały. Żądanie zaprotokołowania następuje po ogłoszeniu, że uchwała zapadła. Zachowanie wspólnika przed powzięciem uchwały o połączeniu mające cechy sprzeciwu, nawet wtedy gdy wiadome jest, jaka będzie treść uchwały – nie umożliwia zaskarżenia uchwały. Żądanie zapisania sprzeciwu powinno być zatem zgłoszone w sposób jednoznaczny i stanowczy po powzięciu uchwały. Do wytoczenia powództwa wystarczy tylko zgłoszenie żądania zaprotokołowania sprzeciwuTak wyrok SN z 27 kwietnia 2006 r., I CSK 12/2006, LexPolonica nr 2050352.. W przypadku spółki akcyjnej prawo do zaskarżenia uchwały o połączeniu przysługuje akcjonariuszowi uprawnionemu z akcji niemej. Ze względu na specyfikę akcji wymóg głosowania przeciw uchwale o połączeniu nie ma zastosowania. Wymagane jednakże jest uczynienie zadość obowiązkowi w postaci zgłoszenia sprzeciwu oraz zażądania jego zaprotokołowania.

Czynna legitymacja do zaskarżenia uchwały o połączeniu na podstawie art. 509 § 2 k.s.h. w zw. z art. 250 pkt 4 k.s.h. bądź art. 422 § 4 k.s.h. przysługuje wspólnikowi bądź akcjonariuszowi w okoliczności bezzasadnego niedopuszczenia do udziału w zgromadzeniu wspólników bądź walnym zgromadzeniu. Prawo do uczestnictwa jest uprawnieniem o charakterze korporacyjnym, służącym zabezpieczeniu uprawnień majątkowych. Innymi słowy, udział w zgromadzeniu jest przesłanką realizacji praw korporacyjnych: prawa głosu, prawa do informacji, prawa do wniesienia powództwaPor. R. Czerniawski, Walne zgromadzenie spółki akcyjnej, s. 14 (wersja elektroniczna – Lex).. W piśmiennictwie  słusznie przyjmuje się, że przesłanka bezzasadnego niedopuszczenia do udziału w zgromadzeniu wspólników bądź walnym zgromadzeniu spełniona jest w okoliczności uniemożliwienia fizycznego uczestnictwa wspólnikowi bądź akcjonariuszowi w prawidłowo zwołanym zgromadzeniu spółki. Wspólnikowi bądź akcjonariuszowi uniemożliwiono aktywne uczestnictwo w dyskusji nad uchwałą o połączeniu – pomimo obecności czy należytej reprezentacjiPor. J. Szwaja, (w:) S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks spółek handlowych. Komentarz do art. 301–458, t. 3, Warszawa 2008, s. 1006.. Akcjonariuszem bezzasadnie niedopuszczonym do udziału w walnym zgromadzeniu akcjonariuszy może być akcjonariusz, którego pełnomocnikowi uniemożliwiono wykazanie właściwego umocowania do udziału w zgromadzeniuTak uchwała SN z 17 listopada 2011 r., III CZP 68/11, LEX nr 1049902.. Na wspólniku bądź akcjonariuszu spoczywa ciężar dowodu w postaci wykazania, że niedopuszczenie do udziału w zgromadzeniu miało charakter bezzasadny, podmiot ten bowiem wywodzi ze stanu tego skutki prawne.

Wspólnik bądź akcjonariusz nieobecny na zgromadzeniu wspólników bądź walnym zgromadzeniu podejmującym uchwałę o połączeniu będzie uprawniony do wytoczenia stosownego powództwa – w trybie art. 509 § 2 w zw. z art. 250 pkt 4 bądź art. 422 § 4 k.s.h. – pod dwoma alternatywnymi warunkami. Po pierwsze, niezbędne jest, aby nieobecność wzmiankowanych podmiotów spowodowana była wadliwym zwołaniem zgromadzenia. Po drugie zaś, pomimo prawidłowego zwołania zgromadzenia, aby podjęta została uchwała o połączeniu w okoliczności nieobjęcia jej porządkiem obrad oznaczonym w zaproszeniu. Niemożliwe jest zaskarżenie uchwały o połączeniu w trybie wzmiankowanych przepisów w okoliczności, gdy wspólnik bądź akcjonariusz mimo wadliwości zwołania zgromadzenia wspólników bądź walnego zgromadzenia był obecny i został dopuszczony do obrad i głosowania.

Odnosząc się do art. 509 § 2 k.s.h. i wynikającej z niego explicite zasady odpowiedniego stosowania przepisów ogólnych dotyczących zaskarżania uchwał, podkreślić należy, że uchwała o połączeniu winna być podjęta w spółce z o.o. uczestniczącej w łączeniu na zgromadzeniu wspólników. Przyjęte założenie potwierdza w szczególności brzmienie przepisu art. 504 § 4 k.s.h. w postaci wymogu ustnego przedstawienia bezpośrednio przed powzięciem uchwały o połączeniu przykładowo istotnych elementów treści planu połączenia. Niedopuszczalność zastosowania trybu podjęcia uchwały przewidzianego w art. 227 § 2 k.s.h. ze względu na istotę procedury łączenia skutkuje wyłączeniem możliwości zastosowania art. 250 pkt 5 k.s.h., stanowiącego o legitymacji czynnej w okoliczności głosowania pisemnego bez odbycia zgromadzenia wspólników. Wzmiankowana hipoteza stanowić będzie jedynie o sprzeczności uchwały o połączeniu z prawem co do trybu.

Zasada odpowiedniego stosowania przepisów uzasadnia przyjęcie, że ogólne reguły dotyczące legitymacji czynnej do wytoczenia powództwa znajdują zastosowanie co do zasady wprost. Przepisy art. 250 pkt 1 k.s.h. oraz art. 422 § 2 pkt 1 k.s.h. podlegają modyfikacji ze względu na utratę legitymacji czynnej przez podmioty wskazane w odnośnych przepisach z dniem połączenia się spółek. Spółka przejęta oraz spółki łączące się przez zawiązanie nowej spółki nie posiadają bowiem na skutek wykreślenia z rejestru swoich organów. Inaczej mówiąc – po dniu połączenia czynnie legitymowanymi do wytoczenia  powództw o usunięcie z obrotu prawnego uchwały o połączeniu będą wyłącznie wspólnicy bądź akcjonariusze, o ile spełnione zostaną wzmiankowane powyżej przesłankiPor. A. Witosz, Łączenie, podział, s. 324..

5. Legitymacja bierna

W okoliczności wytaczania powództwa o uchylenie uchwały o połączeniu bądź stwierdzenie jej nieważności legitymowaną biernie jest spółkaNa podstawie art. 509 § 2 k.s.h. znajdują zastosowanie art. 253 § 1 i 2 k.s.h. oraz art. 426 § 1 i 2 k.s.h. Pozwaną spółkę zatem, w sporze dotyczącym wyeliminowania uchwały o połączeniu z obrotu prawnego, reprezentuje zarząd, jeżeli uchwałą wspólników bądź walnego zgromadzenia nie został w tym celu ustanowiony pełnomocnik. W okoliczności zaś zaskarżenia uchwały o połączeniu przez zarząd in corpore pozwaną spółkę winien obligatoryjnie reprezentować pełnomocnik. Przyjęcie odmiennego wniosku prowadziłoby do stanu, w którym po stronie powodowej oraz pozwanej występowałaby ta sama osoba.. Z przepisu art. 509 § 1 k.s.h. wynika expressis verbis, że legitymacja ta może ulec zmianie w zależności od momentu zaskarżenia uchwały o połączeniu. Należy stwierdzić, że zaskarżenie tejże uchwały przed dniem połączenia spółek skutkuje skierowaniem powództwa przeciwko spółce przejmowanej bądź spółce łączącej się przez zawiązanie nowej spółki, w której podjęto uchwałę. W razie zaś wytoczenia po dniu połączenia spółek powództwa w trybie art. 509 § 2 k.s.h. w zw. z odpowiednimi przepisami właściwymi dla spółki z o.o. bądź spółki akcyjnej kierowane jest ono przeciwko spółce przejmującej bądź nowo zawiązanej w wyniku połączenia, albowiem spółka, w której podjęto uchwałę, w związku z wykreśleniem jej z rejestru traci podmiotowość prawną. Rzeczona zmiana – jak wynika z art. 509 § 1 k.s.h. w zw. z art. 250 k.s.h. bądź art. 422 § 2 k.s.h. – występuje w sytuacji, gdy powodem jest wspólnik albo akcjonariusz lub organ in corpore, członek organów spółki przejmowanej albo spółki nowo zawiązanejPor. A. Szumański, (w:) Kodeks, s. 458..

W piśmiennictwie podniesiono, że norma przepisu art. 509 § 1 k.s.h. stanowi ustawowe superfluumTak. M. Rodzynkiewicz, Łączenie się, s. 202; odmiennie A. Szumański, (w:) Kodeks, s. 458.. Wniosek ten oparto na założeniu, że z istoty połączenia wynika, iż z dniem wpisania połączenia do rejestru ustaje byt prawny spółki przejmowanej albo spółek łączących się przez zawiązanie nowej spółki, a zatem niemożliwe jest po dniu połączenia wytoczenie powództwa o uchylenie uchwały o połączeniu bądź stwierdzenie jej nieważności przeciwko spółce nieistniejącej w sensie prawnym. Na uzasadnienie przedmiotowego poglądu powołać należy art. 494 § 1 k.s.h., z którego wynika explicite, że spółka przejmująca albo nowo zawiązana z dniem połączenia wstępuje we wszystkie prawa i obowiązki spółki przejmowanej albo spółek łączących się przez zawiązanie nowej spółki. Powołany przepis potwierdza, że sukcesja uniwersalna zachodzi w sferze procesowej w tym sensie, iż można wytoczyć powództwo o uchylenie uchwały o połączeniu albo o stwierdzenie jej nieważności również po dniu połączenia, przy dochowaniu miesięcznego terminu od dnia powzięcia uchwały o połączeniu przez zgromadzenie wspólników bądź walne zgromadzenie. Obejmuje ona prawa i obowiązki znane spółce przejmowanej oraz spółce nowo zawiązanej, jak również nieznane, albowiem sukcesja uniwersalna nie wymaga wskazywania tych praw i obowiązków. Sukcesja uniwersalna dotyczy nie tylko płaszczyzny materialnoprawnej, ale i formalnoprawnej. Spółka przejmująca będzie zatem z dniem połączenia uczestniczką toczących się przed sądem postępowań, których stroną była spółka przejmowana bądź spółki łączące się przez zawiązanie nowej spółkiPor. P. Antoszek, Cywilnoprawny charakter uchwał, Warszawa, Wolters Kluwer 2009, s. 340.. Innymi słowy, z konstrukcji połączenia wynika per se, że po dniu połączenia spółek niemożliwe jest wytoczenie powództwa przeciwko spółce, w której podjęta została uchwała o połączeniu. W jednym z nielicznych orzeczeń dotyczących problematyki łączenia się spółek Sąd NajwyższyTak wyrok SN z 1 października 1998 r., I CKN 338/98, LexPolonica nr 333578. Zob. S. Sołtysiński, Glosa aprobująca do wyroku SN z 1 października 1998 r., I CKN 338/98, PiP 1999, z. 5, s. 103 i n. wskazał, że jeżeli w trakcie procesu dojdzie do wykreślenia z rejestru spółki przejmowanej, to dalsze postępowanie w sprawie winno łączyć się z udziałem spółki przejmującej jako następcy prawnego ogólnego w rozumieniu art. 465 § 3 k.h. w zw. z art. 180 § 1 pkt 2 k.p.c. Przedmiotowe orzeczenie zapadło na podstawie nieobowiązującego już k.h., jednakże niewątpliwie jego teza pozostaje aktualna na gruncie obecnego stanu prawnego.

6. Termin do wytoczenia powództwa w trybie art. 509 k.s.h.

De lege lata powództwo o uchylenie uchwały o połączeniu bądź stwierdzenie jej nieważności może być wytoczone nie później niż w terminie miesiąca od dnia powzięcia uchwały. Przepis art. 509 § 2 zd. 1 k.s.h. ma charakter szczególny względem zasad ogólnych określających terminy umożliwiające zaskarżanie uchwały zgromadzenia wspólników bądź walnego zgromadzenia spółki kapitałowej. Specyfika wskazanej regulacji prawnej przejawia się na dwóch płaszczyznach. Po pierwsze, określa początek biegu terminu do wytoczenia powództwa o uchylenie uchwały o połączeniu bądź stwierdzenie jej nieważności w sposób odbiegający od unormowania tej kwestii w przepisach Tytułu III k.s.h. dla spółek kapitałowych – ustalających początek biegu terminu od daty otrzymania wiadomości o uchwale. Po drugie zaś, znacznie skraca się termin do skorzystania ze środka ochrony prawnej przez uprawniony podmiot. Z wykładni literalnej wynika, że termin do zaskarżenia uchwały o połączeniu biegnie od dnia powzięcia uchwały na zgromadzeniu wspólników bądź walnym zgromadzeniu. W okoliczności zatem podejmowania tejże uchwały w łączących się spółkach w odmiennym terminie bieg terminu nie będzie tożsamy w każdej ze spółek uczestniczących w procedurze łączenia się. Wskazać nadto należy, że termin ten ma charakter zawity. Wprowadzenie regulacji zawężającej pod względem terminu ma na celu zapewnienie bezpiecznego funkcjonowania spółki przejmującej oraz spółki nowo zawiązanej, albowiem zaskarżanie uchwały o połączeniu z istoty godzi w bezpieczeństwo obrotu prawnego.

7. Wnioski końcowe

Poczynione powyżej uwagi wskazują w szczególności, że nie wszystkie z ogólnych przesłanek przedmiotowych będą stanowić w pełnym zakresie podstawę uwzględnienia  powództwa o uchylenie uchwały o połączeniu. W zakresie powództwa stypizowanego w art. 509 § 2 k.s.h. w zw. z art. 249 § 1 k.s.h. oraz art. 422 § 1 k.s.h. w pełni zastosowanie znaleźć powinna sprzeczność z umową bądź statutem spółki oraz godzenie w dobre obyczaje. W ograniczonym zakresie, wynikającym z istoty łączenia się spółek, zastosowanie winna znaleźć przesłanka godzenia w interesy spółki przejmującej. Przesłanka godzenia w interesy wspólnika czy akcjonariusza podlega ex lege ograniczeniu ze względu na zastrzeżenia dotyczące stosunku wymiany udziałów lub akcji, o ile przyczyna ta miałaby być jedyną podstawą zaskarżenia. Wyłączeniu zaś winna podlegać przesłanka godzenia w interesy spółki przejmowanej oraz spółek łączących się przez zawiązanie nowej spółkiPor. ibidem, s. 317. Autor ten prezentuje odmienne stanowisko od przyjętego w niniejszym artykule, A. Szumański, (w:) Kodeks, s. 460 i n. podnosi zaś wątpliwości w zakresie zasadności oparcia powództwa o uchylenie uchwały o połączeniu na przesłance godzenia w interesy spółki uczestniczącej w procedurze połączenia, ostatecznie jednakże nie formułuje stanowiska.. Specyfika łączenia się spółek uzasadnia zaś przyjęcie, że podstawę materialną powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały o połączeniu stanowi sprzeczność z ustawą sensu largo, a zatem z uwzględnieniem czynności poprzedzających podjęcie uchwały o połączeniu, w tym postępowania przygotowawczego.