TYTUŁEM WSTĘPU

Z reguły każdy proces poprzedzony jest jakimś konfliktem. W procesie cywilnym funkcją sądu staje się rozstrzygnięcie zaistniałego konfliktu przez udzielenie ochrony prawnej w sposób zabezpieczający również interesy osób trzecich i całego społeczeństwa. W ten sposób następuje likwidacja stanu patologicznego i wprowadzony jest stan pewności, zabezpieczany jest ogólny porządek prawny i chroniony jest autorytet państwa przez zabezpieczenie poszanowania jego ustaw i ich wykonaniaZ. Resich, Istota procesu cywilnego, Warszawa 1985, s. 79.. Rolą sądów jest wymierzanie sprawiedliwości, przez co należy rozumieć konkretyzowanie i realizowanie norm prawnych mających na celu ochronę zasad prawa. Wypełniając to zadanie, sądy mają obowiązek orzekać sprawiedliwie.

W doktrynie filozoficznej od wieków próbowano zdefiniować to niedookreślone i mgliste pojęcie sprawiedliwości, tworząc niezliczone definicje. Według filozofów sprawiedliwość jest wielką ideą, która pod różnymi nazwami rządzi światem, przyrodą i ludzkością, nauką i świadomością, logiką i moralnością, ekonomią polityczną, polityką, historią, literaturą i sztuką. Sprawiedliwość jest tym, co najbardziej pierwotne w duszy ludzkiej, najbardziej podstawowe w społeczeństwie, jest najświętszym z pojęć, tym, czego masy domagają się obecnie z największym żarem. To istota wszelkich religii, a zarazem forma rozumu, tajemny przedmiot wiary, a zarazem początek, środek i ostateczny cel wiedzyProudhon, cyt. za: Ch. Perelman, O sprawiedliwości, Warszawa 1959, s. 20..

Sprawiedliwość nie ma ściśle określonego znaczenia, przy jej definiowaniu używa się różnych formuł i kategorii. Od czasów Arystotelesa rozróżnia się sprawiedliwość wyrównawczą, która polega na odpowiedniej zapłacie czy odpłacie za określone dobro czy zło, oraz sprawiedliwość rozdzielczą, która polega na odpowiednim dzieleniu dóbr czy rozkładaniu ciężarów w kręgu podmiotów, w stosunku do których mamy postępować sprawiedliwieZ. Ziembiński, O pojmowaniu sprawiedliwości, Lublin 1992, s. 93.. Tym, co różnicuje poszczególne koncepcje sprawiedliwości rozdzielczej, są właśnie formuły użyte dla ich opisania.

Nie pretendując nawet do ich wymienienia, możemy przytoczyć za Ch. Perelmanem sześć koncepcji sprawiedliwościCh. Perelman, O sprawiedliwości, s. 22., wedle następujących reguł: każdemu to samo, każdemu według jego potrzeb, każdemu według jego pozycji, każdemu według jego dzieł, każdemu według jego zasług i każdemu według tego, co przyznaje mu prawo. Wedle koncepcji Ch. Perelmana sprawiedliwość jest dookreślana przez przyjętą formułę, określa ona kryteria, ze względu na które odpowiednio jednakowo mają być traktowane  podmioty mające określoną cechę, uznawaną za istotną. Jedną z formuł sprawiedliwości – akceptowaną przez współczesne porządki prawne – jest sprawiedliwość według prawa (cuique suum).

Urzędowy wymiar sprawiedliwości, jak wskazuje Z. Ziembiński, dokonuje się według formuły: każdemu należy się według prawaZ. Ziembiński, O pojmowaniu sprawiedliwości, s. 126.. W myśl rzymskiej zasady cuique suum sprawiedliwie jest przyznać każdemu to, co mu się należy, czyli to, co przyznaje mu prawo. Przyjęcie tej definicji obrazuje ścisły, nieodłączny związek prawa ze sprawiedliwością.

W myśl paremii aequitas sequitur legem sprawiedliwość powinna zatem rządzić również prawem, a prawo, aby móc być prawem, powinno być sprawiedliwe. Sprawiedliwość zaś jest ze swej istoty definiowana jako cuique suum.

Sprawiedliwość doskonała opiera się na całkowitej równości wszystkich ludzi. Całkowita równość wszystkich jest jednak tylko nieosiągalnym ideałemCh. Perelman, O sprawiedliwości, s. 31.. Najbliższy idealnemu obrazowi sprawiedliwości jest więc taki proces, w którym sędzia w tych samych sytuacjach stosuje te same prawa w myśl maksymy in paribas causis paria iura. Sprawiedliwość wymaga równego traktowania w zbliżonych okolicznościach. Dlatego też treść prawa do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy ma jednak bardziej złożony charakter. Nie jest ona jedynie prostą konsekwencją związania sędziego prawem, lecz w istocie ma głębszy, filozoficzny sens, wyczerpujący się w formule przyznania każdemu tego, co przyznaje mu prawo, ale z uwzględnieniem zasady równości. Równość jest bowiem nieodłączną częścią sprawiedliwości.

NORMATYWNY WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI

Choć więc związek sprawiedliwości z sądowym wymiarem prawa jest, jak wynika z samej definicji sprawiedliwości, oczywisty, okazuje się, że sprawiedliwość obecnie jest niestety w sądownictwie jednym z tych pojęć, którym się często nadaje jedynie emblematyczny wymiar. Wynika to z faktu, że sprawiedliwość uznawana jest za kategorię filozoficzną. Poza tym tak bardzo mglistą i niedookreśloną, że nawet sądy i sędziowie lekceważą jej znaczenie i unikają wypowiedzi, że określone rozstrzygnięcie jest sprawiedliwe, czy że takiego orzeczenia wymaga sprawiedliwość. Co więcej, także same strony w pismach procesowych, nawet ornamentacyjnie, również nie odwołują się do kategorii sprawiedliwości, aby uzasadnić konieczność wydania przez sąd określonego rozstrzygnięcia. Paradoksalnie więc pojęcie „sprawiedliwość” zdaje się być zastrzeżone jedynie dla dziedziny filozofii, a nie praktyki prawa i orzecznictwa, choć przecież trudno sobie wyobrazić sądowy wymiar sprawiedliwości bez sprawiedliwości.

Sprawiedliwość jest nie tylko kategorią filozoficzną, lecz ma także swój normatywny wymiar, a obowiązkiem sądu jest wydanie orzeczenia, które będzie sprawiedliwe. Wymiar sprawiedliwości nie istnieje bez jego istoty, jaką jest sprawiedliwość.

Kategoria sprawiedliwości jest immanentnie związana z procesem stosowania prawa i nie jest ona jedynie filozoficzną ideą. Konstytucja RP nadała jej postać normatywną. Obowiązkiem sądów i sędziów jest jej praktyczna aplikacja w procesie sądowego stosowania prawa. Celem niniejszego artykułu jest wyjaśnienie znaczenia sprawiedliwości w procesie sądowego wymierzania sprawiedliwości.

Pojęcie „sprawiedliwość’’, mimo potocznych asocjacji filozoficznych, jest daleko bardziej normatywne, aniżeli można byłoby to sobie wyobrażać. Treścią idei sprawiedliwości przeniknięta jest prawie cała Konstytucja, poczynając od Preambuły, przez prawa i wolności obywatelskie, a skończywszy na ustrojowej organizacji sądów. W Preambule do Konstytucji sprawiedliwość została wymieniona pośród naczelnych, uniwersalnych wartości, takich jak prawda, piękno i dobro. Konstytucja została ustanowiona „jako prawa podstawowe dla państwa oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości, współdziałaniu władz, dialogu społecznym oraz na zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot”. Dwukrotne odwołanie się do idei sprawiedliwości w Konstytucji nadaje jej najwyższy przymiot. Sprawiedliwość ma być wedle Konstytucji fundamentem wszelkich praw naszego państwa.

W rozdziale normującym prawa, wolności i obowiązki człowieka i obywatela ustawodawca również odwołał się do sprawiedliwości. Artykuł 45 Konstytucji wyraża publiczne prawo podmiotowe każdego do rzetelnego procesu. Zgodnie z art. 45 ust. 1 Konstytucji każdy ma prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia jego sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, bezstronny, niezawisły sąd. Jak podkreśla W. Sanetra, ustanowione w art. 45 Konstytucji RP prawo każdego do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy należy rozumieć jako prawo nie tylko do tego, aby sprawa została rozpatrzona zgodnie z wymaganiami właściwego postępowania, ale również by końcowy efekt jej zastosowania był sprawiedliwyW. Sanetra, Kilka refleksji w kwestii prawa do sprawiedliwego wyroku, (w:) Księga pamiątkowa w piątą rocznicę śmierci Profesora Andrzeja Kijowskiego, red. Z. Niedbała, Warszawa 2010, s. 256.. Konstytucja gwarantuje więc prawo do sprawiedliwego wyroku jako ideału rozstrzygnięcia, do osiągnięcia którego powinny dążyć sądy.

W treści konstytucyjnego prawa zawarty jest nakaz adresowany do sądu sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy. Niezależnie od przyjętego modelu postępowania, ideologii, obowiązkiem sądu jest wydanie sprawiedliwego rozstrzygnięcia, czyli orzeczenia odpowiadającego prawu i opartego na wyczerpująco i zgodnie z rzeczywistością ustalonym stanie faktycznym. Obowiązek sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy dla każdego sędziego powinien jednak być nie tylko nakazem prawa, ale i nakazem jego sumieniaA. Łazarska, Gwarancje swobody sumienia sędziego w procesie cywilnym, „Studia Prawnicze” 2008, nr 3, s. 56..

Sędzia, obejmując urząd, ślubuje uroczyście służyć wiernie Rzeczypospolitej Polskiej, stać na straży prawa, obowiązki sędziego wypełniać sumiennie, sprawiedliwość wymierzać zgodnie z przepisami prawa, bezstronnie według swego sumienia, dochować tajemnicy państwowej i służbowej, a w postępowaniu kierować się zasadami godności i uczciwości (art. 66 Prawa o ustroju sądów powszechnychT. Ereciński, J. Gudowski, J. Iwulski, Prawo o ustroju sądów powszechnych. Ustawa o Krajowej Radzie Sądownictwa. Komentarz, Warszawa 2010, s. 183.). Odwołanie do klauzuli sumienia w treści ślubowania nadaje sumieniu aksjologiczny i jurydyczny wymiar. Sędzia, ferując wyroki, ma zatem obowiązek wydania rozstrzygnięcia, które będzie nie tylko zgodne z literą prawa, ale i wedle jego sumienia sprawiedliwe.

Postępowanie według sumienia jest przymiotem niezawisłości i jej wewnętrznym  kompasemK. Piasecki, Niezawisłość sędziowska – uwarunkowania i zagrożenia, (w:) Niezawisłość sędziowska, Warszawa 1990, s. 24–25.. Jak trafnie podkreślają T. Ereciński, J. Gudowski, J. Iwulski, aktowi ślubowania nie można przypisywać jedynie charakteru emblematycznego, symbolicznego, lecz także materialny, gdyż rota ślubowania wytycza granice, których przekroczenie oznacza popełnienie przewinienia służbowego i rodzi odpowiedzialność dyscyplinarnąT. Ereciński, J. Gudowski, J. Iwulski, Prawo o ustroju, s. 230–231.. Sędzia składa zatem wiążące ślubowanie, w którym zobowiązuje się do wymierzenia sprawiedliwości zgodnie z przepisami prawa, ale i według sumienia.

Kolejnym konstytucyjnym źródłem obowiązku sędziów sprawiedliwego orzekania są, obok art. 45 Konstytucji, dalsze przepisy ustrojowe, umiejscowione w Rozdziale VIII poświęconym sądom i trybunałom. Zgodnie bowiem z art. 175 i 177 Konstytucji sądom powierzono zadanie nie inne, jak właśnie wymierzanie sprawiedliwości. Postanowienie to wymaga podkreślenia, gdyż jest ono doskonałą kwintesencją powołania sądów i sędziów. Cel istnienia sądów oraz działania sędziów nie został określony, przykładowo, jako rozsądzanie sporów przy zastosowaniu prawa, lecz jako zadanie polegające na wymierzaniu sprawiedliwości. Wymierzenie sprawiedliwości jest więc ustrojowym zadaniem, jakie jest przypisane sądom i sędziom.

WYMIERZANIE SPRAWIEDLIWOŚCI

Każdy proces ma na celu realizację największej cnoty sprawiedliwości, co w praktyce określa się jako wymierzanie sprawiedliwości. Wskazane zostało, że sędzia w ramach przyznanej mu władzy ma nie tylko emblematyczny, ale i normatywny obowiązek sprawiedliwego orzekania. W procesie zazwyczaj strony próbują dowieść, że racja, czy też raczej właśnie sprawiedliwość, jest po ich stronie. Strony, choć tego nie nazywają, domagają się przecież wydania sprawiedliwego orzeczenia. Rzecz jednak w tym, że to, co w ocenie jednych uchodzi za sprawiedliwe orzeczenie, dla innych dalekie bywa od tego ideału. Wynika to z faktu, że pojęcie sprawiedliwości jest wieloznaczne, definicje rozbieżne, a ludzkie wyobrażenie o idei sprawiedliwości zwykle nacechowane subiektywizmem.

Urzeczywistnienie sprawiedliwości następuje jednak wedle zasady cuique suum, zagwarantowanej obowiązującym paradygmatem związania sędziego prawem.

Związanie sędziego prawem oznacza, że sędzia ma obowiązek wydać rozstrzygnięcie zgodne z prawem. Konstytucja RP wyraża zatem zasadę legalności, stanowiąc, że wszystkie organy władzy publicznej mają obowiązek działania na podstawie i w granicach prawa (art. 7 Konstytucji). Z zasady legalności wynika nakaz posiadania przez organy państwa właściwej podstawy prawnej, to jest podstawy ustawowej do podejmowania działań prawnych. Organ państwa może działać tylko wówczas, gdy ustawa mu to nakazuje lub mu na to zezwala w określony sposób.

Nakaz przestrzegania prawa (działania w granicach prawa) dotyczy wszystkich sfer tworzenia, stosowania i egzekwowania prawa. Sądy, podobnie jak wszystkie organy władzy publicznej, są adresatami praworządności. Praworządność w wymiarze sprawiedliwości jest realizowana przez zgodność orzeczeń oraz czynności sądu i innych organów z obowiązującym prawem.

Podstawową gwarancją legalności orzeczeń jest zasada związania sędziego prawem, którą wyraża art. 178 ust. 1 Konstytucji RP, stanowiąc, że sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom. O tym więc, co jest w danej sprawie sprawiedliwe, decyduje treść prawa, która wiąże sąd. Niemniej jednak podległość sędziego prawu wyrażona w Konstytucji nie oznacza, że sędzia pełni tylko rolę „ust ustawy, które wygłaszają brzmienie ustawy, nieożywionych istot, które nie mogą złagodzić ani ich siły, ani surowościMonteskiusz, O duchu praw, Warszawa 1957, s. 243.”. Legalizm nie zwalnia sędziów od poszukiwania właściwej formuły sprawiedliwego orzeczenia, gdyż prawo nie zawsze może być uznane za sprawiedliwe. Sędzia ma zatem o wiele dalej idące zadanie aniżeli bycie jedynie „ustami ustawy”.

Z drugiej jednak strony obawa przed zbyt szeroką władzą sędziowską umacnia znaczenie zasady legalizmu. Upowszechnia się społeczne przekonanie, że w dyskrecjonalnej władzy sędziowskiej tkwi niebezpieczeństwo arbitralności i woluntaryzmu. Doświadczenie okresu PRL wskazuje jednak na zjawisko przeciwne. Okazuje się, że podległość sędziów ustawom jest narzędziem utrzymania sędziów-urzędników, sędziów dyspozycyjnych, którzy stosują uchwalone prawo bez względu na jego ocenę sprawiedliwościową. W doktrynie marksistowskiej legalizm, praworządność i woluntaryzm były zaliczane do głównych idei teorii państwa i prawa. Idea praworządności w skrajny sposób wynosiła politykę ponad prawo, a woluntaryzm polegał na wyjęciu prawa spod kontroli jakiegokolwiek systemu wartości. Wraz z przeobrażeniami systemowo-ustrojowymi rozpoczął się proces rewindykacji filozofii prawa. Formalnej stronie legalizmu i praworządności zaczęły towarzyszyć rozważania o stronie materialnej sprawiedliwości, będące w gruncie rzeczy wprowadzeniem elementów sprawiedliwościowego pojmowania prawaT. Tokarczyk, Sprawiedliwość jako naczelna wartość prawa, PiP 1997, z. 6, s. 357..

Warto podkreślić, że mimo krytyki pozytywistycznego modelu stosowania prawa wielu sędziom wciąż trudno zerwać ze schematami absolutnego pozytywizmu prawniczego. Stąd powszechne przekonanie, że orzeczenie zgodne z ustawą jest zawsze sprawiedliwe. Po negatywnych doświadczeniach drugiej wojny światowej nie trzeba jednak przypominać, że koncepcja absolutnego pozytywizmu prawniczego może skutkować nawet ustawowym bezprawiem, stąd została ona zdecydowanie odrzucona.

MIĘDZY IUS A LEX

Pojęcie prawa coraz częściej jest rozumiane nie tylko jako ogół ustaw i aktów normatywnych, lecz także jako zbiór zasad i ideałów, do których odwołują się sądy, interpretując Konstytucję i ustawy oraz uzasadniając swoje orzeczeniaL. Morawski, Główne problemy współczesnej filozofii prawa. Prawo w toku przemian, Warszawa 1999, s. 199.. Tragiczne doświadczenia z prawem czasów totalitaryzmu zachwiały już zaufaniem do iuspozytywistycznego założenia, że prawo stanowione jest zawsze prawem sprawiedliwym. Pod wpływem  doświadczeń II wojny światowej Radbruch, dostrzegając, jak bardzo złe skutki może powodować praworządność oparta na stosowaniu prawa stanowionego, sprzecznego ze sprawiedliwością, uznał, że niemożliwe jest podtrzymywanie pozytywistycznej tezy, iż ustawa jest ustawą, i w jej miejsce wprowadził pojęcie „ustawowe bezprawie”. Prawo stanowione sprzeczne ze sprawiedliwością nie jest prawem. Celem prawa jest sprawiedliwośćT. Tokarczyk, Sprawiedliwość, s. 350.. Powyższa konstatacja prowadzi do rozdzielenia ius i lex. Lex oznacza prawo pozytywne, ius zaś wyraża wewnętrzną wartość prawa, utożsamianą ze sprawiedliwością.

Zastosowanie oczywiście niesprawiedliwego prawa nie usprawiedliwia sędziego i nie oczyszcza jego sumienia. Jak to trafnie ujął A. Strzembosz, sędzia, orzekając, musi znać granicę pomiędzy ius i lex. Ustawa pozbawiona wewnętrznej słuszności nie posiada atrybutów prawa, nie może w sumieniu wiązać obywateliA. Strzembosz, głos w dyskusji, (w:) Niezawisłość sędziowska. Materiały konferencji naukowej zorganizowanej przez Sąd Najwyższy i Instytut Państwa i Prawa PAN w dniu 20 kwietnia 1990 r. w Popowie, Warszawa 1990, s. 67..

Sędzia jest związany lex tak długo, jak pokrywa się ono z ius. Stosując prawo, sędzia powinien dokonać takiej wykładni, aby kolizja między ius i lex nie zachodziłaS. Dąbrowski, A. Łazarska, Nadużycie władzy sędziowskiej, PPC 2012, nr 1, s. 42.. Współczesne rozumienie podległości sędziego prawu polega na uczynieniu z niego podstawowego narzędzia pracy sędziego, za pomocą którego ma on wywieść sprawiedliwe rozstrzygnięcie. Największym przymiotem sędziego powinna być zdolność sprawiedliwego orzekania. Każdy zaś, kto choć raz stanął przed sądem, oczekuje sprawiedliwego wyroku.

W praktyce zazwyczaj sądy, jak i strony, uzasadniając swoje stanowiska, zgodnie z obowiązującą zasadą legalizmu najczęściej odwołują się jedynie do litery, tekstu obowiązującego prawa. Takie uzasadnienie nie zwalnia jednak sędziów z podania także racji sprawiedliwościowych przemawiających za określonym orzeczeniem. Litera prawa jest bowiem jedynie znakiem graficznym prawa, będącym jego odzwierciedleniem. Jak każde odbicie, nie jest ona doskonała. Podobnie jak mapa kartograficzna nie jest obrazem Ziemi, lecz uogólnionym jej odwzorowaniem.

Sędzia ma obowiązek uzasadnić swoje stanowisko wedle obowiązującego prawa, a nie tekstu ustaw. Prawo zaś to znacznie więcej aniżeli graficzne znaki ustaw i innych aktów normatywnych. Prawo jest nośnikiem określonych wartości. Rolą sądu jest w razie potrzeby odkodowanie tych wartości, niekiedy też ich wyważenie w celu wydania sprawiedliwego orzeczenia.

SUMIENIE SĘDZIEGO

Sędzia musi być człowiekiem wrażliwego sumienia. Sędzia podlega nie tylko prawu, ale i swojemu sumieniu. Sprawiedliwość rozstrzygnięcia nie może być inaczej oceniona aniżeli jedynie zgodność z prawem oraz sumieniem.

Sumienie jest formą autorefleksji i osądu, jakie czyny należy uznać za obowiązkowe  i zakazane, słuszne i niesłuszne, złe i dobreT. L. Beauchamp, J. F. Childress, Zasady etyki medycznej, Warszawa 1996, s. 495.. W dziele ferowania wyroków sumienie sędziego wyznacza rozległy krąg suwerenności sędziego, stanowiąc czynnik indywidualizujący podejmowaną przez niego decyzję. Sumienie sędziego to swoisty miernik świadomości odpowiedzialności moralnej i prawnej za wydany wyrok. Sumienie sędziego stanowi wewnętrzną instancję orzekania moralnego, pierwotny i intuicyjny detektor dobra i złaJ. Gudowski, Węzłowe problemy skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, „Przegląd Sądowy” 2006, nr 1, s. 9..

Działalność jurysdykcyjna dotyka najważniejszych dóbr człowieka: życia, zdrowia, wolności, godności, autonomii, mienia. Orzeczenia sądowe nieodwracalnie i ostatecznie wpływają na życie innych ludzi, kształtując ich prawa i obowiązki, rozporządzając mieniem, ograniczając wolność bądź pozbawiając jej. Sędzia, wydając wyrok, jest związany prawem, jednak sumienie pozwala na indywidualizację rozstrzygnięcia. Wydanie sprawiedliwego orzeczenia wymaga niejednokrotnie odwołania się do tekstu prawa, ale i do głosu własnego sumienia. Postępowanie według sumienia staje się więc przymiotem niezawisłości, jej wewnętrznym kompasemK. Piasecki, Niezawisłość sędziowska, s. 24–25.. Jak podkreślał Ch. Perelman, dokonując omówienia koncepcji prawa i rozumowania sądowego, sędzia nie może poprzestać na poprawnym uzasadnieniu swoich decyzji, powinien również ocenić jej wartość i osądzić, czy wydaje mu się ona sprawiedliwa lub przynajmniej rozsądna. Podejmowanym przez sędziego zadaniem jest poszukiwanie syntezy uwzględniającej jednocześnie wartość rozwiązania i jego zgodność z prawemCh. Perelman, Logika prawnicza. Nowa retoryka, Warszawa 1984, s. 108.. Sumienie sędziego jest gwarancją, że najwyższe prawo nie stanie się najwyższym bezprawiem (summum ius summa iniuria), a poprawne z punktu widzenia prawa orzeczenie będzie również słuszne i sprawiedliweA. Łazarska, Gwarancje swobody, s. 42..

PODSUMOWANIE

Sprawiedliwość jest jedną z największych cnót, która powinna rządzić naszym światem i prawem. Powierzenie sądom i sędziom zadania, jakim jest wymierzanie sprawiedliwości we współczesnym porządku prawnym, jest ważną gwarancją poszanowania praw człowieka.

Wymiar sprawiedliwości nie istnieje bez sprawiedliwości. Sędzia ma normatywny i moralny obowiązek orzekać sprawiedliwie. Odwołanie się do litery prawa najczęściej pozwala na wydanie sprawiedliwego orzeczenia. Zdarza się jednak czasami i tak, że normy, które wynikają z aktów prawnych, nie są sprawiedliwe. Rolą sądu jest wówczas poszukiwanie sprawiedliwego orzeczenia, odkodowanie wartości, których nośnikami są poszczególne normy.

Wskazane zostało, że istotą sprawiedliwego orzekania jest z pewnością nie poprzestawanie jedynie na literze prawa, ale poszukiwanie sprawiedliwości w jej właściwej formule. Sędzia, kierując się sumieniem, powinien jednak znaleźć odpowiednią formułę  sprawiedliwości. Wybór ten musi być przekonywający i przede wszystkim uzasadniony. W żadnym razie nakazu sprawiedliwego orzekania nie można traktować jako uprawnienia do arbitralności i woluntaryzmu. Nie jest rzeczą łatwą odnalezienie w konkretnym przypadku właściwej formuły sprawiedliwości.

Z pewnością jednak tłumaczenie norm prawnych nie może prowadzić do unicestwienia nadrzędnych wartości. Nie może być tak, aby wykładnia drugorzędnych norm procesowych prowadziła do oczywistej niesprawiedliwości. Sąd ma obowiązek czuwać nad tym, aby najwyższe prawo nie stało się najwyższą krzywdą (summum ius summa iniuria). Kategoria sprawiedliwości nie jest bowiem oddzielona od prawa, jest ona jego immanentną częścią, co wynika z art. 45 Konstytucji oraz ustrojowego zadania powierzonego sądom.