I. WPROWADZENIE

Skala zmian Kodeksu postępowania cywilnego dokonanych mocą ustawy z 16 września 2011 r. Ustawa z 16 września 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. nr 233, poz. 1381.sprawia, że tę nowelizację należy zaliczyć do jednej z kilku najistotniejszych modyfikacji tego aktu prawnego, jakie miały miejsce po zmianie ustroju społeczno-politycznego w Polsce zapoczątkowanej w 1989 r. Wpisuje się ona więc w ciąg przekształceń polskiego modelu postępowania cywilnego, wyznaczanych nowelizacjami z lat: 1996, 2000, 2004, 2005 oraz 2006Szerzej na temat tendencji, jakie można zaobserwować w zakresie tych nowelizacji, zob. S. Cieślak, Formalizm postępowania cywilnego, Warszawa 2008, s. 336–337.. W nauce zwrócono uwagę, że zmiany te prowadziły do przekształcania polskiego postępowania cywilnego w kierunku modelu liberalnego postępowania cywilnego, którego jedną z cech charakterystycznych jest ograniczanie aktywności organów procesowych w zakresie gromadzenia materiału faktycznego i dowodowego, wraz z jednoczesnym poszerzaniem w tym zakresie obowiązków uczestników postępowaniaS. Cieślak, Formalizm, s. 337..

Wśród licznych zmian wprowadzonych w ramach nowelizacji z 16 września 2011 r. za jedną z najważniejszych (o ile nie najistotniejszą) należy uznać modyfikację systemu koncentracji materiału procesowego, gdyż dotyka ona podstawowych założeń procedury cywilnej, takich jak relacje pomiędzy uprawnieniami i obowiązkami procesowymi organów i uczestników postępowania cywilnego. Teza ta jest tym bardziej uzasadniona, że modyfikacja systemu koncentracji materiału procesowego została ściśle powiązana z przekształceniami strukturalnymi postępowania cywilnego, związanymi przede wszystkim z usunięciem z systemu postępowania cywilnego odrębnego postępowania procesowego, jakim było właściwe postępowanie w sprawach gospodarczychPrzed nowelizacją z 16 września 2011 r. w ramach szerszego pojęcia postępowania w sprawach gospodarczych wyróżniano bowiem właściwe postępowanie w sprawach gospodarczych oraz pięć postępowań należących do właściwości sądu ochrony konkurencji i konsumentów, zob. np. W. Broniewicz, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2008, s. 306–312; J. Jankowski, S. Cieślak, Wybrane propozycje zmian kodeksu postępowania cywilnego zawarte w rządowym projekcie z 30 stycznia 2006 r. ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, „Palestra” 2006, nr 7–8, s. 131.. Przed analizowaną nowelizacją w postępowaniu w sprawach gospodarczych najsilniej ujawniały się instrumenty skupienia materiału procesowego, budząc kontrowersje w nauce i judykaturzeZob. np. K. Weitz, Między systemem dyskrecjonalnej władzy sędziego a systemem prekluzji – ewolucja regulacji prawa polskiego, (w:) Ewolucja polskiego postępowania cywilnego wobec przemian politycznych, społecznych i gospodarczych. Materiały konferencyjne Ogólnopolskiego Zjazdu Katedr Postępowania Cywilnego. Szczecin–Niechorze, 28–30.9.2007 r., pod red. H. Doleckiego i K. Flagi-Gieruszyńskiej, Warszawa 2009, s. 90 i podana tam literatura; M. Manowska, Postępowania odrębne w procesie cywilnym, Warszawa 2010, s. 170–175..

II. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ZMIAN DOTYCZĄCYCH MODELU (SYSTEMU) KONCENTRACJI MATERIAŁU PROCESOWEGO

Zmiana modelu koncentracji materiału procesowego gromadzonego w postępowaniu cywilnym wiąże się z dwoma przekształceniami o charakterze zasadniczym. Pierwszym z nich jest podkreślenie znaczenia systemu władzy dyskrecjonalnej sędziego jako podstawowego środka koncentracji tego materiału, z jednoczesnym ograniczeniem dotychczas występujących przejawów systemu prekluzjiW nauce dominuje pogląd, według którego system dyskrecjonalnej władzy sędziego ma podstawowe znaczenie jako środek koncentracji materiału procesowego oraz przyspieszenia postępowania, zob. K. Weitz, Między systemem, s. 87 i powołana tam literatura. Takie ujęcie uzasadnia się tym, że system władzy dyskrecjonalnej sędziego jest bardziej „elastyczny” i lepiej pasuje do założeń współczesnego procesu cywilnego, w którym w szerokim zakresie wykorzystywana jest ustna forma czynności procesowych, zob. tamże, s. 96.. Należy bowiem przypomnieć, że w nauce wyróżnia się dwa modele (systemy) koncentracji materiału procesowego, tj. system prekluzji, zwany również zasadą ewentualności, oraz system władzy dyskrecjonalnej sędziegoW. Broniewicz, Postępowanie, s. 64–66; na temat kwestii, której dotyczy zasada koncentracji materiału procesowego, zob. też E. Wengerek, Koncentracja materiału procesowego w postępowaniu cywilnym, Warszawa 1958, s. 29 i n.; K. Weitz, Między systemem, s. 76–77.. Według systemu prekluzji ustawa w sposób wyraźny zakreśla termin, do którego można gromadzić materiał procesowy, a po jego upływie gromadzenie tego materiału jest niedopuszczalne. Stosownie zaś do systemu władzy dyskrecjonalnej sędziego o czasowych granicach gromadzenia materiału procesowego decyduje sądW. Broniewicz, Postępowanie, s. 64–65.. Trzeba jednak zauważyć, że w konkretnej regulacji ustawowej często mamy do czynienia z połączeniem obydwu systemów w ten sposób, że system władzy dyskrecjonalnej sędziego stanowi złagodzenie rygoryzmu systemu prekluzjiZa przykłady mogą posłużyć nieobowiązujące już przepisy art. 479(12) § 1 i art. 479(14) § 2.. Sprawia to, że w praktyce odróżnienie dwóch czystych postaci systemu prekluzji i systemu władzy dyskrecjonalnej sędziego może nastręczać trudności. Jako cechę odróżniającą system władzy dyskrecjonalnej sędziego od systemu prekluzji należy wskazać sposób powstania skutku w postaci wykluczenia faktu i dowodu z materiału procesowego, tzn. czy następuje to na podstawie swobodnej decyzji sądu, czy też z mocy prawa, nawet jeżeli organ procesowy wydaje decyzję procesową potwierdzającą nastąpienie skutku w postaci prekluzji.

Drugim rozwiązaniem o charakterze zasadniczym, przyjętym w ramach nowelizacji, jest wprowadzenie ogólnego instrumentu mającego na celu skupienie materiału procesowego gromadzonego w postępowaniu cywilnym, który znajduje zastosowanie w zwykłym trybie procesowym oraz jego postępowaniach odrębnych, a także w innych rodzajach postępowania cywilnego, o ile tylko nie występują odmienne regulacje szczegółowe odnoszące się do tej kwestii (art. 13 § 2 k.p.c.). Jak już wspomniano, z tym drugim rozwiązaniem wiąże się ściśle usunięcie z systemu postępowania cywilnego odrębnego postępowania procesowego, jakim było właściwe postępowanie w sprawach  gospodarczych (art. 1 pkt 45 i 46 nowelizacji k.p.c. z 16 września 2011 r.). W tym postępowaniu przewidziane było uregulowanie (art. 479¹² i art. 479¹⁴ § 2) zakładające prekluzję w zakresie gromadzenia materiału procesowego z odstępstwami na rzecz władzy dyskrecjonalnej sędziego, w którym akcentowano szczególną potrzebę przyspieszenia załatwiania spraw gospodarczychW nauce przyjmowano, że „najsłuszniejsze oparcie aksjologiczne dla systemu prekluzji znajdujemy w postępowaniu gospodarczym, albowiem od osób prowadzących działalność profesjonalną większej można żądać staranności procesowej i w ogóle większej frasobliwości w dziedzinie prawa, niż to jest w zwyczaju w przypadku innych uczestników obrotu” [tak M. A. Quoos, Ograniczenia dotyczące powoływania twierdzeń, zarzutów i dowodów na gruncie systemu prekluzji w procesie cywilnym, cz. 2, „Palestra” 2007, nr 1–2, s. 45; prezentowane jednak było także stanowisko przeciwne, uznające obostrzenia procesowe w sprawach gospodarczych za nieadekwatne na płaszczyźnie prawa procesowego, gdyż zawodowe prowadzenie działalności gospodarczej nie musi wiązać się z posiadaniem fachowej wiedzy prawniczej, zob. K. Weitz, Czy potrzebne jest postępowanie w sprawach gospodarczych, PS 2008, nr 7–8, s. 31; P. Grzegorczyk, Postępowania odrębne w świetle projektowanych zmian Kodeksu postępowania cywilnego, (w:) K. Markiewicz (red.), Reforma postępowania cywilnego w świetle projektów Komisji Kodyfikacyjnej, Warszawa 2011, s. 79].. Po dokonanej zmianie sprawy gospodarcze będą załatwiane w zwykłym trybie procesowym lub przy wykorzystaniu innego postępowania odrębnego (np. uproszczonego lub nakazowego) wraz z obowiązującym, nowym systemem koncentracji materiału procesowego, opierającym się na władzy dyskrecjonalnej sędziego.

III. CHARAKTERYSTYKA POSZCZEGÓLNYCH ŚRODKÓW SKUPIENIA MATERIAŁU PROCESOWEGO

Dokonując przekształceń systemu koncentracji materiału procesowego, z rozwiązań szczegółowych wchodzących w skład tego systemu uczyniono instrumenty realizacji przez strony i uczestników postępowania powinności dokonywania czynności procesowych zgodnie z dobrymi obyczajami oraz powinności wspierania postępowania. Świadczy to o dalszych działaniach ustawodawcy podejmowanych w kierunku zwiększania aktywności uczestników postępowania w zakresie gromadzenia materiału procesowego, co wpisuje się w ogólną tendencję do przekształcania polskiego modelu postępowania cywilnego, o której była mowa we wprowadzeniu (pkt I). W ramach nowelizacji zmieniono bowiem przepisy art. 3 i 6 k.p.c. W pierwszym z nich uzupełniono dotychczasową regulację przez dodanie obowiązku stron i uczestników dokonywania czynności procesowych zgodnie z dobrymi obyczajami. Spóźnione powoływanie materiału procesowego przez strony (art. 207 i 217 k.p.c.) może być niewątpliwie rozpatrywane w kategorii naruszenia ciężaru dokonywania czynności procesowych zgodnie z dobrymi obyczajamiZob. pkt III.2 uzasadnienia projektu nowelizacji z 4 listopada 2009 r., (w:) K. Markiewicz (red.), Reforma postępowania cywilnego, s. 415.. Z kwestią koncentracji materiału procesowego jeszcze wyraźniej powiązany jest dodany § 2 w art. 6, na mocy którego strony i uczestnicy postępowania obowiązani są przytaczać wszystkie okoliczności faktyczne i dowody bez zwłoki, aby postępowanie mogło być przeprowadzone sprawnie i szybko. W ten sposób zaznaczono współodpowiedzialność stron i uczestników postępowania za to, czy funkcja zrealizowana w konkretnym postępowaniu cywilnym odpowiada założonemu celowi tego  postępowania, a więc czy doszło w postępowaniu do rzetelnego załatwienia sprawy. Jednym z warunków takiego załatwienia sprawy jest zapewnienie sprawności (efektywności) postępowaniaS. Cieślak, Formalizm, s. 111..

Jak już wspomniano, aktualnie ustawodawca stara się zapewnić sprawność postępowania głównie dzięki regulacji władzy dyskrecjonalnej sędziego. Znajduje ona miejsce w art. 217, 207, 344 § 2 zd. 2, art. 381, 493 § 1 zd. 3 i art. 503 § 1 zd. 3 k.p.c. Obok tego systemu funkcjonuje jednak nadal system prekluzji w przepisach art. 25 § 2, art. 202 zd. 1, art. 843 § 3, art. 1104 § 2 i art. 1165 § 1 k.p.c. Z punktu widzenia celu opracowania nie jest konieczne przedstawienie rozwiązań dotyczących systemu prekluzji w ostatnio wymienionych przepisach, gdyż w toku nowelizacji z 16 września 2011 r. nie dokonano ich zmiany, dlatego dalsze rozważania zostaną skoncentrowane wokół nowych rozwiązań odnoszących się do władzy dyskrecjonalnej sędziego.

1. OGÓLNA KONSTRUKCJA CZASU GROMADZENIA MATERIAŁU PROCESOWEGO I METODY JEGO SKUPIENIA UREGULOWANE W ART. 217 K.P.C

W literaturzeK. Weitz, Między systemem, s. 94. słusznie rozpoczyna się omawianie kwestii gromadzenia materiału procesowego od przytoczenia zasady, według której chwila zamknięcia rozprawy stanowi granicę czasową dla przytaczania faktów i powoływania dowodów na uzasadnienie wniosków lub dla odparcia wniosków i twierdzeń strony przeciwnej. W tym zakresie nowelizacja nie przyniosła zmiany, zasada ta była wyrażona także w art. 217 § 1 zd. 1 w brzmieniu sprzed tej nowelizacji.

Istotna modyfikacja tego przepisu wiąże się z nadaniem nowej treści przepisowi § 2 tego artykułu. Wprowadzono w nim rozwiązanie stanowiące przejaw systemu władzy dyskrecjonalnej sędziego jako metody skupienia materiału procesowego w ramach procesu. Stosownie do tego przepisu sąd pomija spóźnione twierdzenia i dowody, chyba że strona uprawdopodobni, iż nie zgłosiła ich we właściwym czasie bez swojej winy lub że uwzględnienie spóźnionych twierdzeń i dowodów nie spowoduje zwłoki w rozpoznaniu sprawy albo że występują inne wyjątkowe okoliczności.

Unormowanie zawarte zarówno w § 1, jak i § 2 analizowanego przepisu ma niewątpliwie charakter ogólny w stosunku do unormowania przewidzianego w innych przepisach k.p.c. odnoszących się do kwestii czasu gromadzenia materiału procesowegoZwraca się na to uwagę zarówno w uzasadnieniu do projektu nowelizacji z 4 listopada 2009 r., (w:) K. Markiewicz (red.), Reforma postępowania cywilnego, s. 417, jak i w literaturze [zob. J. Jankowski, Nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego. Część I. Postępowanie rozpoznawcze (1), MoP 2012, nr 1, s. 11].. W odniesieniu do regulacji z § 1 charakter szczególny będą mieć wszystkie te przepisy, w których ustawa lub decyzja organu procesowego przewidują krótszy okres gromadzenia tego materiału w porównaniu z okresem od wszczęcia postępowania do zamknięcia rozprawy (np. w art. 207, 344 § 2 zd. 2, art. 493 § 1 zd. 3 i art. 503 § 1 zd. 3 k.p.c).

Co do unormowania zawartego w § 2 należy zauważyć, że jego realne znaczenie ujawnia się w sposób szczególny dopiero w zestawieniu ze szczegółowym uregulowaniem granic czasowych gromadzenia materiału procesowego, innych niż zamknięcie rozprawy. O spóźnionych twierdzeniach i dowodach możemy mówić bowiem dopiero  wtedy, gdy ustalony zostanie czas przewidziany do ich zgłoszenia. Jednym z takich momentów czasowych jest chwila zamknięcia rozprawy, o której mowa w § 1, ale nie wyczerpuje on wszystkich sytuacji umożliwiających zastosowanie przez sąd sankcji w postaci pominięcia spóźnionych twierdzeń i dowodów, zamieszczonej w § 2. Oznacza to, że zasadniczo strona może powoływać fakty i dowody aż do zamknięcia rozprawy, ale naraża się na ich pominięcie wtedy, gdy należało powołać je jeszcze przed rozprawą (w pozwie, odpowiedzi na pozew, dalszym piśmie przygotowawczym, w zarzutach lub sprzeciwie od nakazu zapłatyZob. też K. Weitz, System koncentracji materiału procesowego według projektu zmian Kodeksu postępowania cywilnego, (w:), K. Markiewicz (red.), Reforma postępowania cywilnego, s. 25.).

Przyjęcie systemu władzy dyskrecjonalnej sędziego jako zasadniczej metody skupienia materiału procesowego w procesie cywilnym sprawia, że w toku nowelizacji zwiększono obowiązki sądu przy wykluczaniu z procesu spóźnionego materiału procesowego. W pierwszej kolejności obowiązkiem sądu jest ocena, czy w ogóle doszło do opóźnienia w zgłoszeniu faktów i dowodów. Kryterium do dokonania takiego ustalenia wskazano w uzasadnieniu do projektu ustawy, gdzie przyjęto, że „ocena ta powinna być uwarunkowana tym, czy strona mogła i z uwagi na naturalny bieg procesu powinna była powołać twierdzenie lub dowód wcześniej ze względu na jego łączność z materiałem poprzednio zaprezentowanymUzasadnienie do projektu, (w:) K. Markiewicz (red.), Reforma postępowania cywilnego, s. 418.”. Jako kryterium dokonania oceny przez sąd, czy wystąpiło opóźnienie w powołaniu faktów i dowodów, w nauce już wcześniej określono pozostawanie faktu lub dowodu w logicznym związku z uzasadnieniem żądania strony lub jej obroną przed żądaniem przeciwnika bądź z twierdzeniami lub dowodami przez nią wcześniej powołanymi, a więc innymi słowy – jest nim logiczna łączność materiału nowego z poprzednio zgłoszonymZob. K. Weitz, Między systemem, s. 96; tenże, System koncentracji, s. 27.. Takie rozwiązanie jest bardziej „elastyczne” w porównaniu z systemem prekluzji, a zarazem wymaga zwiększonej aktywności sądu przy dokonywaniu czynności dotyczących wykluczania materiału procesowego z postępowania. W tym samym kierunku zmierza modyfikacja art. 212 k.p.c., w którego § 1 przyznano sądowi prawo i zarazem powierzono mu obowiązek dążenia do tego, by strony przytoczyły lub uzupełniły twierdzenia lub dowody na ich poparcie oraz udzieliły wyjaśnień. Wskazuje to na poszerzanie aktywności sądu przy zapewnianiu sprawnego gromadzenia materiału procesowego.

Ustalenie przez sąd zaistnienia opóźnienia strony przy zgłaszaniu faktów i dowodów nie kończy jeszcze aktywności sądu w analizowanym zakresie. Przed podjęciem decyzji o pominięciu tych faktów i dowodów sąd jest zobowiązany do dokonania dodatkowej oceny:
a) czy strona wykazała, że nie ponosi winy w opóźnieniu,
b) czy uwzględnienie spóźnionych twierdzeń i dowodów nie spowoduje zwłoki w postępowaniu,
c) czy wystąpiły inne wyjątkowe okoliczności.

Przy ustalaniu przesłanki braku winy strony w spóźnionym powoływaniu faktów i dowodów należy dokonywać interpretacji w sposób dotychczas przyjmowany w instytucjach procesowych, w których ustawodawca odwoływał się do pojęcia winy, np.  przy zasądzaniu kosztów (art. 110), czy też przywróceniu terminu (art. 168 § 1). Dla zastosowania sankcji w postaci pominięcia faktów i dowodów będzie brane pod uwagę nie tylko zachowanie samej strony, ale także jej pełnomocnika procesowego, przedstawiciela ustawowego bądź kuratora dla strony, której miejsce pobytu nie jest znane, przy czym miernik wymaganej staranności powinien uwzględniać zawodowy charakter działalności pełnomocnikaTak słusznie K. Weitz, System koncentracji, s. 29..

W praktyce problemy może stwarzać ocena spełnienia drugiej z ww. przesłanek, tj. ustalenie przez sąd, czy dopuszczenie spóźnionego materiału nie spowoduje zwłoki w postępowaniu. W literaturze wyrażono nawet zapatrywanie, że trudno sobie wyobrazić możliwość uprawdopodobnienia przez stronę, iż uwzględnienie spóźnionego materiału procesowego nie spowoduje zwłoki w postępowaniuJ. Jankowski, Nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego, s. 11–12.. Jak się wydaje, jedynym rozwiązaniem w praktyce jest podejmowanie przez sąd próby określenia, czy dopuszczenie spóźnionego materiału sprawi, że postępowanie będzie trwało dłużej niż w razie jego pominięciaTakie ujęcie odpowiada przytoczonej przez K. Weitza koncepcji występującej na tle regulacji niemieckiej i austriackiej, tj. koncepcji absoluter Verzögerungsbegriff, zob. K. Weitz, System koncentracji, s. 30–31.. Tytułem przykładu można wskazać, że sąd nie pominie faktu i dowodu w postaci zeznania świadka, jeśli zaplanowane jest wyznaczenie kolejnego terminu rozprawy w celu przeprowadzenia dowodu z innych świadków. W momencie podejmowania decyzji przez sąd trudno jednak ustalić, czy w rzeczywistości przeprowadzenie nowego dowodu z zeznań świadka wydłuży to postępowanie, czy też nie. Przy podejmowaniu tej decyzji sąd powinien wykazać się umiejętnością realnej oceny sytuacji procesowej, biorąc pod uwagę konieczność zapewnienia sprawnego „zarządzania sprawą”. Trzeba zarazem przyznać, że uzasadniona jest wyrażona obawa, że strony, zgłaszając spóźnione twierdzenia i dowody, będą nadużywać powoływania tej przesłanki, twierdząc, że nawet bez dopuszczenia danego faktu i dowodu postępowanie będzie trwać dłużej z uwagi na trudności w przeprowadzeniu dowodu z zeznań świadka dopuszczonego wcześniejW. Żukowski, Ciężar wspierania postępowania w projekcie ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, przygotowanym przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Cywilnego, (w:) K. Markiewicz (red.), Reforma postępowania cywilnego, s. 45–46..

Trzecia z ww. przesłanek w szczególnie istotny sposób nawiązuje do systemu dyskrecjonalnej władzy sędziego, gdyż w najszerszym zakresie przyznaje temu organowi swobodę w podejmowaniu decyzji co do dopuszczenia spóźnionego materiału. Należy podkreślić, że przyznane sądowi uprawnienie do przyjęcia spóźnionego materiału, pomimo winy strony i spowodowania zwłoki w postępowaniu, nie może byćnadużywaneChodzi o nadużycie kompetencji sądu jako odpowiednik nadużycia praw uczestników postępowania cywilnego.. Jako przykłady wyjątkowych okoliczności w nauce wskazano daleko posuniętą nieporadność strony oraz potrzebę ochrony interesu publicznegoK. Weitz, System koncentracji, s. 32.. Trzeba jednak podzielić wyrażone obawy, że przesłanka ta została sformułowana w sposób bardzo nieostry, co może prowadzić do podejmowania błędnych decyzji sądowychW. Żukowski, Ciężar wspierania postępowania, (w:) K. Markiewicz (red.), Reforma postępowania cywilnego, s. 45.. Wadliwość tych decyzji może się wiązać z ich dowolnością, arbitralnością.

Jeżeli sąd uzna, że wystąpiła choćby jedna z ww. okoliczności, nie ma obowiązku zastosowania sankcji (rygoru) w postaci pominięcia spóźnionych faktów i dowodówZ tego powodu w literaturze uznaje się, że wspomniany rygor nie ma charakteru bezwzględnego, zob. K. Weitz, System koncentracji, s. 28.. W przeciwnym razie sąd jest zobowiązany do ich pominięciaW tym przejawia się podstawowa cecha systemu władzy dyskrecjonalnej sędziego odróżniająca go od systemu prekluzji, sprowadzająca się do tego, że skutek w postaci wykluczenia materiału procesowego następuje nie z mocy ustawy, lecz na podstawie decyzji organu procesowego, zob. też K. Weitz, Między systemem, s. 77..

2. SZCZEGÓŁOWE REGULACJE CZASU GROMADZENIA MATERIAŁU PROCESOWEGO I SPOSOBÓW JEGO SKUPIENIA W RAMACH POSTĘPOWANIA CYWILNEGO

Po przedstawieniu w pkt III.1 ogólnej konstrukcji czasu gromadzenia materiału procesowego oraz metod jego skupienia można przystąpić do omówienia szczegółowych rozwiązań przewidzianych w poszczególnych przepisach k.p.c.

W pierwszej kolejności należy poddać badaniu nowe rozwiązania przewidziane w art. 207 k.p.c. Trzeba zwrócić uwagę na dwie kwestie. Po pierwsze, konieczne jest wskazanie granic czasowych przewidzianych dla powoływania faktów i dowodów oraz ich źródeł. Po drugie, należy określić sankcje (rygory) stosowane na wypadek niezachowania tych granic, a więc stosowane w razie spóźnionego powołania materiału procesowego.

Co do pierwszej kwestii trzeba stwierdzić, że w art. 207 zawarto granice czasowe dla następujących czynności procesowych:
a) termin nie krótszy niż dwa tygodnie do wniesienia odpowiedzi na pozew – źródłem tego terminu jest zarządzenie przewodniczącego wydawane przed pierwszym posiedzeniem wyznaczonym na rozprawę (art. 207 § 2 w zw. z § 3 in initio);
b) termin do złożenia dalszych pism przygotowawczych – źródłem terminu jest zarządzenie przewodniczącego, wydawane przed pierwszym posiedzeniem wyznaczanym na rozprawę (art. 207 § 3 in initio);
c) termin do złożenia pism przygotowawczych w toku sprawyPojęcie „sprawa w toku” jest używane w k.p.c. w różnych znaczeniach, dlatego użycie go w art. 207 § 3 trzeba ocenić krytycznie. Przez to pojęcie, na podstawie art. 207 § 3, należy rozumieć czas po rozpoczęciu pierwszego posiedzenia wyznaczonego na rozprawę. Na temat wieloznaczności pojęcia „sprawa w toku” na gruncie k.p.c. zob. W. Broniewicz, „Sprawa w toku” w przepisach kodeksu postępowania cywilnego, ZNUŁ 1970, z. 69, s. 10–13., z wyjątkiem wniosku dowodowego – jego źródłem jest postanowienie sądu, które może być wydane także na posiedzeniu niejawnym.

Wypada też przypomnieć, że kwestia czasu podejmowania czynności procesowych stanowi jeden z istotnych elementów składających się na formalizm procesowy, jednym ze źródeł formalizmu procesowego jest zaś akt władczy organu postępowania cywilnego i w tym kontekście należy kwalifikować wyznaczenie przez organy procesowe terminu do dokonania ww. czynności procesowych w ramach władzy dyskrecjonalnej sędziegoZob. szerzej S. Cieślak, Formalizm, s. 101..

Sankcje stosowane na wypadek niezachowania ww. terminów zostały określone w § 6 i § 7 art. 207. Stosownie do § 6 obowiązkiem sądu jest pominięcie spóźnionych twierdzeń i dowodów, chyba że strona uprawdopodobni, iż nie zgłosiła ich w pozwie, odpowiedzi na pozew lub w dalszym piśmie przygotowawczym z przyczyn, jakie przyjęto w ogólnym przepisie art. 217 § 2, o których była mowa. Uszczegółowienie rodzaju sankcji procesowej stosowanej w stosunku do pism wnoszonych na podstawie § 2 i § 3, zawierających spóźnione twierdzenia i dowody, nastąpiło zaś w § 7, gdzie przewidziano rygor procesowy w postaci zwrotu pisma.

W odniesieniu do ostatnio wskazanej kwestii, tj. rodzaju rygoru procesowego stosowanego w razie wniesienia odpowiedzi na pozew po upływie terminu wyznaczonego przez przewodniczącego na podstawie art. 207 § 2 k.p.c., na etapie procesu legislacyjnego zgłaszano propozycję odmiennego uregulowania sankcji stosowanej w takiej sytuacji procesowej. Proponowano, aby przenieść konstrukcję występującą poprzednio w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych w art. 479¹⁸ § 2 k.p.c., a więc rozwiązania zakładające obwarowanie obowiązku wniesienia odpowiedzi na pozew sankcją w postaci wydania wyroku zaocznego na posiedzeniu niejawnym, przed wyznaczeniem rozprawy, podając jednocześnie ważkie argumenty na poparcie takiej konstrukcji sankcjiW. Żukowski, Ciężar wspierania postępowania, (w:) K. Markiewicz (red.), Reforma postępowania cywilnego, s. 40; autor dokonał ciekawej analizy historycznoporównawczej tego zagadnienia.. Autor uznał, że rygor w postaci wydania wyroku zaocznego jest czynnikiem silnie motywującym pozwanego do przedstawiania materiału procesowego uzasadniającego jego obronę. Ponadto zasygnalizował on możliwy sposób postępowania sądów pierwszej i drugiej instancji rozpoznających sprawę po zwrocie odpowiedzi na pozew, według którego wszystkie kolejne próby zaprezentowania materiału procesowego przez pozwanego będą – przy restrykcyjnej wykładni przepisów procesowych – uznawane za spóźnione, ponieważ powinny i mogły być zgłoszone w odpowiedzi na pozewDokonując analizy możliwych zachowań organów procesowych, autor doszedł do wniosku, że dla pozwanego, który dopuścił do zwrotu jego odpowiedzi na pozew, korzystniejsze będzie dopuszczenie do wydania wyroku zaocznego i podjęcie obrony w sprzeciwie od wyroku zaocznego niż podejmowanie obrony na rozprawie, zob. W. Żukowski, Ciężar wspierania postępowania, (w:) K. Markiewicz (red.), Reforma postępowania cywilnego, s. 42.. Rozwiązanie zaproponowane przez tego autora, polegające na przyjęciu sankcji w postaci wydania wyroku zaocznego w razie niewniesienia odpowiedzi na pozew w wyznaczonym przez sąd terminie, nie zostało przyjęte w toku nowelizacji, ale jego rozważania mogą być pomocne przy dokonywaniu wykładni wprowadzonych przepisów k.p.c. dotyczących koncentracji materiału procesowego.

Po przedstawieniu rozwiązań zawartych w art. 207 należy podać pozostałe szczegółowe unormowania odnoszące się do gromadzenia materiału procesowego. W trzech przepisach zawartych w tytule VII księgi I części I k.p.c. przewidziano granice czasowe dla gromadzenia materiału procesowego:
a) w art. 344 § 2 – granicą czasową dla gromadzenia materiału procesowego jest chwila wniesienia sprzeciwu od wyroku zaocznego;
b) w art. 493 § 1 zd. 3 – granicą czasową dla gromadzenia materiału procesowego jest chwila wniesienia zarzutów od nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym;
c) w art. 503 § 1 zd. 3 – granicą czasową dla gromadzenia materiału procesowego jest chwila wniesienia sprzeciwu od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym.

Rodzaj sankcji stosowanej w razie spóźnionego przedstawienia materiału procesowego we wszystkich trzech ww. wypadkach jest taki sam, jak przewidziany w ogólnej regulacji art. 217 § 2 (zob. pkt III.1).

3. POJĘCIE MATERIAŁU PROCESOWEGO I JEGO ZAKRES W KONTEKŚCIE SPRAWOWANIA WŁADZY DYSKRECJONALNEJ SĘDZIEGO

Z punktu widzenia celu niniejszego opracowania, oprócz określenia granic czasowych gromadzenia materiału procesowego, podmiotu stosującego sankcje procesowe związane z przekroczeniem tych granic oraz rodzaju i sposobu stosowania tych sankcji, ważne jest także sprecyzowanie zakresu znaczeniowego pojęcia materiału procesowego.

W nauce za materiał procesowy w kontekście realizacji zasady jego koncentracji uważany jest materiał faktyczny i dowodowyW. Broniewicz, Postępowanie, s. 64.. W nowelizacji przyjęto w sposób konsekwentny, że kwestia granic czasowych gromadzenia materiału procesowego odnosi się do faktów i dowodów. Ponadto pominięto w przyjętej regulacji wyraz „zarzuty”, który występował w poprzednio obowiązującym art. 207 § 3 oraz usuniętych art. 479¹⁴ § 2 i art. 495 § 3 zd. 1 k.p.c. Wśród zarzutów można wyróżnić zarzuty procesowe objęte systemem prekluzji (art. 25 § 2, art. 202 zd. 1, art. 1104 § 2 i in.) oraz zarzuty merytoryczne. W odniesieniu do zarzutów merytorycznych w doktrynie można zaobserwować dwa stanowiska. Według pierwszego z nich zgłoszenie tych zarzutów nie jest ograniczone żadnym terminem, gdyż mieszczą się one w pojęciu twierdzeń strony przeciwnej objętych przepisem art. 217 § 1 k.p.c.J. Jankowski, Nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego, s. 12. Według drugiego stanowiska należy dokonać rozróżnienia dwóch kwestii: zgłoszenia zarzutu oraz twierdzeń co do podstawy faktycznej oświadczenia materialnoprawnego i co do jego dokonania. W kontekście koncentracji materiału procesowego podlegają ograniczeniom czasowym twierdzenia co do podstawy faktycznej i faktu złożenia oświadczenia materialnoprawnegoK. Weitz, System koncentracji, s. 27..

IV. PODSUMOWANIE

1.  W ramach nowelizacji z 16 września 2011 r. dokonano istotnej przebudowy modelu koncentracji materiału procesowego w postępowaniu cywilnym, którą ogólnie można sprowadzić do poszerzenia zakresu wykorzystania systemu władzy dyskrecjonalnej sędziego jako zasadniczej metody tej koncentracji.
2. Poszerzenie zakresu wykorzystania systemu władzy dyskrecjonalnej sędziego jako metody skupienia materiału procesowego w postępowaniu pociąga za sobą znaczne zwiększenie aktywności sądu mającej na celu zgromadzenie materiału procesowego sprawnie, bez powodowania zwłoki w postępowaniu.
3. Łącznie z przebudową systemu koncentracji materiału procesowego wprowadzono także obowiązek stron i uczestników postępowania współdziałania z sądem (wspierania sądu) na rzecz sprawnego przeprowadzenia postępowania. Dokonując przekształceń systemu koncentracji materiału procesowego, z rozwiązań szczegółowych wchodzących w skład tego systemu uczyniono zarazem instrumenty realizacji przez strony i uczestników postępowania powinności dokonywania czynności procesowych zgodnie z dobrymi obyczajami oraz powinności wspierania postępowania (art. 3 i 6 k.p.c.).
4. Sposób normatywnej regulacji koncentracji materiału procesowego może w praktyce pociągać za sobą istotne trudności interpretacyjne przesłanek, których wystąpienie pozwala sądowi na odstąpienie od zastosowania rygoru w postaci pominięcia spóźnionego materiału, zwłaszcza wystąpienie „wyjątkowych okoliczności” oraz ewentualny brak wpływu opóźnienia w zgłoszeniu faktów i dowodów na powstanie zwłoki w rozpoznaniu sprawy. Nieostre pojęcia mogą też budzić wątpliwości co do konstytucyjności przyjętych rozwiązań.
5. Na praktyczne konsekwencje nowej regulacji w decydujący sposób wpłynie podejście organów procesowych – albo restrykcyjne, bardzo szerokie stosowanie sankcji pominięcia spóźnionego materiału, albo też bardzo ostrożne podejście prowadzące do przewlekłości postępowania.