T oczące się dyskusje w adwokaturze i o adwokaturze skupiają się głównie na aktualnych problemach. Autor przypomina pracę Eugeniusza Waśkowskiego Zadanie adwokatury i Zasady etyki adwokackiej, aby uczynić z niej przyczynek do uzupełnienia i pogłębienia tych dysput. Autor chce skłonić uczestników wskazanych debat do zastanowienia się nad diagnozą postawioną przez E. Waśkowskiego i proponowanymi przez niego rozwiązaniami, a przede wszystkim poddać pod uwagę odnoszące się do istoty sprawy pytania – jakie jest zadanie adwokatury, komu ma służyć adwokatura i jak ma służyć adwokatura (o zasady etyki).

Spostrzeżenia E. Waśkowskiego co do ryzyka, że adwokat wykorzysta swą wiedzę i umiejętności niewłaściwie, są nadal cytowane. Jakkolwiek zaproponowane przez niego rozwiązanie wydaje się idealistyczne, to jednak jego obserwacje i diagnoza zachowały w znacznej mierze aktualność. Również postrzeganie zadania adwokatury przez Waśkowskiego koresponduje z aktualnymi poglądami, to jednak idzie znacznie dalej –widzi on bowiem w adwokaturze swoistego „pełnomocnika społeczeństwa”. Proponowane przez niego ustrój adwokatury oraz zasady etyki adwokackiej mogą stać się punktem wyjścia do dyskusji i wypracowania postulatów de lege ferenda odpowiadających aktualnym wyzwaniom stojącym przed adwokaturą.

Przynajmniej wśród adwokatów nikt nie kwestionuje szczególnej roli społecznej adwokatury Uchwała nr 110/2021 Naczelnej Rady Adwokackiej z 28.01.2021 r. w sprawie projektu Zbioru zasad etyki adwokackiej i godności zawodu, https://www.adwokatura.pl/z-zycia-nra/nra-przyjela-projekt-kodeksu-etyki-adwokackiej/, (dostęp: 22.05.2022 r.). Zob. uchwały Nr 22, 26 i 28 Krajowego Zjazdu Adwokatury z 26.11.2016 r. („Palestra” 2016/12, s. 23 oraz 29–33); M. Kożuch, Czy w nowym projekcie Zbioru zasad etyki adwokackiej i godności zawodu wszystko po staremu?, „Palestra” 2021/5, s. 114–119; T. Cyrol, Ocena społeczna zasad etyki adwokackiej, „Palestra” 2021/5, s. 120–129; M. Kożuch, Zaufanie w zasadach kodeksu etyki, „Palestra” 2021/9, s. 106–111. Zob. wniosek grupy posłów na sejm o zbadanie zgodności art. 38 ustawy z 26.05.1982 r. – Prawo o adwokaturze (Dz.U. z 2017 r. poz. 2368) z art. 17 ust. 1, art. 20 w zw. z art. 22 oraz z art. 65 ust. 1 w zw. z art. 58 ust. 1 i w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP (Dz.U. z 1997 r. nr 78 poz. 483) – sprawie nadano sygnaturę K 6/22, https://trybunal.gov.pl/sprawy-w-trybunale/katalog/k-6-22 (dostęp: 22.05.2022 r.). , podkreślanej też konsekwentnie przez ustawodawcę.

„Adwokatura powołana jest do udzielania pomocy prawnej, współdziałania w ochronie praw i wolności obywatelskich oraz w kształtowaniu i stosowaniu prawa” Art. 1 ust. 1 ustawy z 26.05.1982 r. – Prawo o adwokaturze (Dz.U. z 1982 r. nr 16 poz. 124). .

„Zadaniem samorządu zawodowego adwokatury jest: czuwanie nad należytym wykonywaniem przez adwokaturę jej ustawowych zadań, zapewnienie jej właściwej postawy społecznej, wysokiego poziomu etycznego i stałego podnoszenia kwalifikacji zawodowych, sprawowanie kontroli nad ścisłym przestrzeganiem przepisów o wykonywaniu zawodu adwokata” Art. 1 ust. 2 ustawy z 19.12.1963 r. o ustroju adwokatury (Dz.U. z 1963 r. nr 57 poz. 309). .

„Adwokatura współdziała z sądami i innymi władzami w ochronie porządku prawnego Polski Ludowej i powołana jest do udzielania pomocy prawnej zgodnie z prawem i interesem mas pracujących” Art. 2 ustawy z 27.06.1950 r. o ustroju adwokatury (Dz.U. z 1950 r. nr 30 poz. 275). .

„Adwokat jest powołany do obrony prawa i słuszności; powinien obowiązki swego zawodu spełniać sumiennie i gorliwie, mając na względzie dobro Państwa; dla sądów, urzędów i organów adwokatury mieć poszanowanie, strzec powagi i godności stanu, kierując się zasadami honoru i koleżeństwa” Art. 67 ustawy z 4.05.1938 r. – Prawo o ustroju adwokatury (Dz.U. z 1938 r. nr 33 poz. 289). .

„Adwokat winien być rzecznikiem prawa i słuszności, obowiązki swego zawodu spełniać sumiennie i gorliwie, mając na względzie dobro Państwa, okazywać poszanowanie dla sądów, urzędów oraz organów adwokatury, przestrzegać zasad honoru i koleżeństwa tudzież strzec powagi i godności adwokatury” Art. 15 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 7.10.1932 r. – Prawo o ustroju adwokatury (Dz.U. z 1932 r. nr 86 poz. 733) .

„Adwokat winien być rzecznikiem prawa i słuszności. Winien poświęcić się obowiązkom swym z całą gorliwością i sumiennością, mając na względzie dobro publiczne, okazywać poszanowanie i posłuch dla sądów, urzędów i organów Palestry, przestrzegać zasad koleżeństwa, strzec nawet w życiu prywatnem powagi swego stanu i zachowywać się zgodnie z wymaganiami honoru i przyzwoitości” Art. 4 dekretu w przedmiocie statutu tymczasowego Palestry Państwa Polskiego (Dziennik Praw Państwa Polskiego z 1918 r. nr 22 poz. 75). .

Jednak niekorelujące z tym oceny społeczne zawodu adwokata Zob. H. Domański, Z. Sawiński, K.M. Słomczyński, Prestiż zawodów w obliczu zmian społecznych: 1958–2008, „Studia Socjologiczne” 2010/4 (199); Komunikat z badań nr BS/164/2013 – Prestiż zawodów, Warszawa 2013; Komunikat z badań nr 157/2019 – Które zawody poważamy?, grudzień 2019. powinny skłonić do głębszej refleksji. W tym też kontekście warte szerszego przytoczenia i przypomnienia są rozważania wybitnego polskiego i rosyjskiego Д. Буланова, Евгений Владимирович Васьковский – от Императорского Новороссийского университета до Вильнюсского университета [D. Bułanowa, Jewgienij Władimirowicz Was’kowskij – ot Imperatorskogo Noworosijskogo uniwiersitieta do Wilniusskogo uniwiersiteta] (w:) Wybitni polscy i rosyjscy cywiliści, red. L. Moskwa, Poznań 2015, s. 219–229; Г. Серёдкина, Научный вклад в российскую цивилистику Васьковского Е.В. [G. Sieriodkina, Naucznyj wkład w rosijskuju ciwilistiku Was’kowskogo E.W.] (w:) Wybitni polscy i rosyjscy..., s. 231–240. Ubolewać tylko można nad faktem, że dotychczas nie przetłumaczono prac E. Waśkowskiego napisanych w języku rosyjskim; zwłaszcza że prace wydane w języku polskim zostały zebrane i przetłumaczone na język rosyjski – Васьковский Е.В., Избранные работы польского периода: сборник научных трудов / Е.В. Васьковский; отв. ред. и сост. Ю.В. Тай. – Москва 2016 [Was’kowskij E.W., Izbrannyje raboty polskogo pierioda: sbornik naucznych trudow / E.W. Was’-kowskij; otw. red.  i sost. J.W. Taj. – Moskwa 2016]. jurysty Eugeniusza Waśkowskiego o Zadaniu adwokatury i Zasadach etyki adwokackiej E. Waśkowski, Zadanie i znaczenie adwokatury, „Palestra” 1932/3–10, s. 90–100; E. Waśkowski, Zasady etyki adwokackiej, „Palestra” 1933/1-2, s. 1–21; Kronika, „Rocznik Prawniczy Wileński” 1935, s. 429–430. . Obecny ustrój adwokatury i zasady etyki adwokackiej kształtowały się ewolucyjnie od okresu przedwojennego. Przedmiotem rozważań są aktualne reguły oraz kierunek i sposób ich zmian – okoliczności te w pewien sposób ograniczają dyskusję. W mojej opinii przywołane w dalszej części artykułu poglądy E. Waśkowskiego mogą zachęcić do ogólniejszego spojrzenia na adwokaturę. Na marginesie wskazać też należy, że Waśkowski rozważał również, niewątpliwie nadal ważne, zagadnienie ustroju sądów i zasad powoływania sędziów E. Waśkowski, Niezawisłość sądu i jej gwarancje (z powodu projektu ustawy o ustroju sądów zwyczajnych), „Gazeta Sądowa Warszawska” (dalej GSW) 1924/30, s. 453–458; E. Waśkowski, Kolegialność czy jednoosobowość, GSW 1924/36, s. 549–553; E. Waśkowski, Nieusuwalność sędziów i jej granice, GSW 1924/39, s. 597–600; E. Waśkowski, O sposobach powoływania na urzędy sędziowskie, GSW 1924/42, s. 645–648, E. Waśkowski, O sposobach powoływania na urzędy sędziowskie (Dokończenie), GSW 1924/43, s. 661–664. E. Waśkowski, System procesu cywilnego. Wstęp teoretyczny. Zasady racjonalnego ustroju sądów i procesu cywilnego, Wilno 1932, s. 1–96. .

Zadanie adwokatury i Zasady etyki adwokackiej stanowi kontynuację poglądów uczonego z okresu jego działalności przed I wojną światową w Imperium Rosyjskim Zob. A. Redzik, Eugeniusz Waśkowski (1866–1942). W siedemdziesięciolecie śmierci wybitnego uczonego i adwokata, „Palestra” 2012/9–10, s. 255–267. Wersja skrócona i poprawiona – ma zostać opublikowana; A. Redzik, Poczet jurystów i ekonomistów (6): Eugeniusz Waśkowski (1866–1942), „Głos Prawa” 2021/1 (https://glosprawa.pl/artykul-216/poczet-jurystow-i-ekonomistow-6-eugeniusz-waskowski-1866-1942 (dostęp: 12.06.2022 r.). E. Waśkowski nie doczekał się swojego miejsca w K. Pol, Poczet prawników polskich XIX–XX, Warszawa 2011. . Rozważania te są bogatsze przez to, że autor ten swoje przemyślenia formułował w oparciu o doświadczenie dwóch systemów prawnych, z licznymi odwołaniami do literatury i praktyki państw zachodnich Imperium Rosyjskiego i II RP. Profesjonalni pełnomocnicy działali w Rosji co najmniej od XV wieku, to jednak adwokatura jako instytucja służąca pomocą prawną ludności pojawiła się dopiero wskutek reform Aleksandra II – 24.11.1864 r. Powołano też 25.05.1874 r. „adwokaturę prywatną” mającą być instytucją tymczasową, istniejącą do czasu skompletowania list adwokackich. Uzyskanie tego tytułu wymagało jedynie złożenia egzaminu z praktycznej znajomości prawa oraz uiszczenia corocznie opłaty, bez konieczności posiadania wykształcenia prawniczego (Ю.И. Стецовский, Становление адвокатуры в России [J.I. Stiecowskij, Stanowlienije adwokatury w Rosii], Moskwa 2010, s. 17–26; S. Car, Stan Adwokatury w Królestwie Polskiem, Warszawa 1915). . Tekst Zadania adwokatury i Zasad etyki adwokackiej ukazał się najpierw w formie artykułów opublikowanych w „Palestrze” E. Waśkowski, Zadanie i znaczenie..., s. 90–100; E. Waśkowski, Zasady etyki..., s. 1–21. . Miało to miejsce wprawdzie po opublikowaniu przez Komisję Kodyfikacyjną projektu ustawy o urządzeniu adwokatury Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej. Sekcja postępowania cywilnego, t. 1, z. 4, Warszawa 1928. i przed wydaniem rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 7.10.1932 r. – Prawo o ustroju adwokatury Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 7.10.1932 r. – Prawo o ustroju adwokatury (Dz.U. z 1932 nr 86 poz. 733). . Jednak Waśkowski nie odwoływał się wprost do przedmiotowego aktu prawnego, nie wypowiedział się też w numerze 10–11 „Palestry” z 1931 r., krytykującym rządowy projekt ustawy – który doprowadził do wycofania projektu rządowego z Sejmu Z. Krzemiński, Kartki z dziejów warszawskiej adwokatury, Warszawa 2008, s. 67. .

Zdzisław Krzemiński określa opublikowanie artykułu E. Waśkowskiego Zadanie i znaczenie adwokatury E. Waśkowski, Zadanie i znaczenie..., s. 90–100. „wielce znaczącym wydarzeniem w latach 30. XX wieku” Z. Krzemiński, Kartki z dziejów..., s. 67–68. . Autor ten jednak tylko ogólnikowo odnosi się do pracy E. Waśkowskiego Z. Krzemiński, Kartki z dziejów..., s. 67. . E. Waśkowski nadał swym rozważaniom charakter abstrakcyjny, przez co zachowują one swoją aktualność. Wskazane artykuły zebrane w pracę pt. Zadanie adwokatury i Zasady etyki adwokackiej E. Waśkowski, Zadanie adwokatury i Zasady..., s. 34. stanowią kontynuację poglądów autora sprzed I wojny światowej, zawartych w rosyjskojęzycznych pracach: dwutomowej Organizacji adwokatury Е. Васьковский, Организация адвокатуры: Историко-догматическое исследование. В 2 частях. [E. Was'kowskij, Organizacija adwokatury: Istoriko-dogmaticzieskije issliedowanije. W 2 czastjach], Sankt-Pietierburg 1893. oraz w Podstawowych pytaniach etyki adwokackiej Е. Васьковский, Основные вопросы адвокатской этики [E. Was'kowskij, Osnownyje waprosy adwokatskoj etiki], Sankt--Pietierburg 1895; ponadto Е. Васьковский, Будущее русской адвокатуры: К вопросу о предстоящей реформе [E. Was'kowskij, Buduszczieje russkoj adwokatury: K woprosu o priedstojaszcziej rieformie], Sankt-Pietierburg 1893 oraz artykułów: Е. Васьковский, О разборчивости при принятии дел к защите, [E. Was'kowskij, O razborcziwosti pri priniatii dieł k zaszczitie, „Журнал Санкт-Петербургского Юридического Общества” (dalej Журнал) 1894/6, с. 37 [„Żurnał Sankt-Pieterburskogo Obszcziestwa” (dalej Żurnał), 1894/6, s. 37]; Е. Васьковский, Значение адвокатуры и задачи ее организации, Журнал 1895/9, с. 117 [E. Was'kowskij, Znaczienije adwokatury, Żurnał 1895/6, s. 117]; Е. Васьковский, К вопросу о реформе адвокатуры, Журнал 1895/10 [E. Was'kowskij, K woprosu a reformie adwokatury, Żurnał 1895/10]. .

1. Organizacja adwokatury

Współczesny polski historyk prawa uważa, że praca E. Waśkowskiego pt. Organizacja adwokatury była i jest nadal „najgruntowniejszym opracowaniem na temat adwokatury” w literaturze rosyjskiej i polskiej A. Redzik, Eugeniusz Waśkowski (1866–1942)..., s. 256. . Może być zastanawiające, że E. Waśkowski był od 1928 r. członkiem Komisji Kodyfikacyjnej Sekcji postępowania cywilnego i referentem w zakresie postępowania niespornego; S. Grodziski, Prace nad kodyfikacją i unifikacją polskiego prawa prywatnego (1919–1947), „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 1992/1–4, s. 55. – Sekcji Postępowania Cywilnego S. Grodziski, Prace nad kodyfikacją..., s. 55; E. Waśkowski, Zadanie i znaczenie..., s. 90–100. , której prezes J.J. Litauer był referentem głównym projektu ustawy o adwokaturze J.J. Litauer, Prace Komisji Kodyfikacyjnej nad projektem ustawy o adwokaturze, „Palestra” 1931/10–11, s. 524–527. . Brak jest jednak informacji, aby E. Waśkowski brał jakikolwiek udział w opracowaniu projektu ustawy o urządzeniu adwokatury powstałego w Komisji Kodyfikacyjnej Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej. Sekcja postępowania cywilnego, t. 1, z. 4, Warszawa 1928; J.J. Litauer, Prace Komisji..., s. 524–527; Komisja Kodyfikacyjna. Dział ogólny, t. 1, z. 15, Warszawa 1932, s. 30–31. . Kwestię tę można wyjaśnić, jak się wydaje, przez zestawienie dat, albowiem E. Waśkowski przybył do Polski najprawdopodobniej dopiero w 1924 r. A. Redzik, Eugeniusz Waśkowski (1866–1942)..., s. 261–263. i członkiem Komisji Kodyfikacyjnej został w 1928 r., a J.J. Litauer już pod koniec 1925 r. został wyznaczony do przygotowania jednolitej dla całego kraju ordynacji adwokackiej J.J. Litauer, Prace Komisji..., s. 524. . Wybór ten można zrozumieć, J.J. Litauer brał bowiem udział – przewodnicząc komisji Delegacji adwokatury warszawskiej – w przygotowaniu projektu M. Zaborski, Ustrój adwokatury polskiej w latach 1918–2018 w perspektywie historyczno-prawnej, „Palestra” 2018/11, s. 106–107. , który stał się podstawą do wydania w 1918 r. Statutu tymczasowego Palestry Państwa Polskiego Dekret Naczelnika Państwa Statut tymczasowy Palestry Państwa Polskiego (Dziennik Praw Państwa Polskiego z 1918 r. nr 22 poz. 75). Warto zauważyć, że w tym właśnie akcie postrzeganie adwokatury przez ustawodawcę jest najbliższe poglądom E. Waśkowskiego [„Adwokat winien być rzecznikiem prawa i słuszności. Winien poświęcić się obowiązkom swym z całą gorliwością i sumiennością, mając na względzie dobro publiczne (...)” – art. 4 dekretu w przedmiocie statutu tymczasowego Palestry Państwa Polskiego (Dziennik Praw Państwa Polskiego z 1918 r. nr 22 poz. 75)]. .

W 1930 r. Adam Bobkowski wskazał potencjalnie ogromny wkład, jaki E. Waśkowski mógłby wnieść do projektu ustawy o ustroju adwokatury. Zdaniem Bobkowskiego Waśkowski był specjalistą w zakresie podstawowych zagadnień dla określenia, czym ma być adwokatura A. Bobkowski, Reforma adwokatury, „Głos Sądownictwa” 1930/10, s. 693 – „Ameryka już dawno odkryta: już dawno kwestje te są rozstrzygnięte i w teorii i w praktyce, tylko, że o ich rozstrzygnięciu zdołaliśmy do tyla skutecznie zapomnieć, że nawet nie skorzystaliśmy z wyjątkowej okazji, że człowiek, który studiom nad prawidłową organizacją adwokatury poświęcił dwutomową pracę i z tego tytułu najbardziej może na świecie jest powołany do udziału w jej rozstrzygnięciu, który szczęśliwym zbiegiem okoliczności jest obecnie w Polsce (mówimy rzecz oczywista, o profesorze Uniwersytetu S.B. w Wilnie p. E. Waśkowskim) – dziwnym znów zbiegiem okoliczności nie był powołany do podkomisji, omawiającej organizację adwokatury”. . Bobkowski krytykował brak rzeczywistej szerokiej dyskusji nad podstawowymi zasadami tworzonego prawa – która nie towarzyszy pracom nad ustawą o ustroju adwokatury, podobnie jak i zresztą innych ustaw „Nikt jakoś, oprócz wąskiego koła specjalistów – Kodyfikatorów nie interesuje się zasadami tego prawa. Omawiane są czasami szczegóły, detale, rzeczy mające znaczenie chwilowe i t. d., ale kwestie zasadnicze poruszane są chyba i to nie zbyt często, dopiero po wprowadzeniu w życie nowych praw” – A. Bobkowski, Reforma..., s. 693. . Zarzucał on „zwycięski pochód trosk codziennych” A. Bobkowski, Reforma..., s. 694. , kontrowersje dotyczą bowiem jedynie kwestii szczegółowych o doraźnym znaczeniu. Bobkowski zarzucał E. Waśkowskiemu, że ten milczy A. Bobkowski, Reforma..., s. 694. . Następnie relacjonował, że podstawową myślą E. Waśkowskiego było, iż adwokaci sensu largo wykonują właściwie dwojakiego rodzaju zadania:

1. „obronę prawną interesów obywatela przed państwem, występującem w całej swej mocy fizycznej i moralnej (w procesie karnym), bądź też obywatela przed obywatelem, dążącym do pogwałcenia jego praw” A. Bobkowski, Reforma..., s. 694. , „nie może więc on, działając w tej roli, korzystać z różnych «kruczków prawnych», bo prowadzić by to musiało do zwycięstwa sprytu nad słusznością” A. Bobkowski, Reforma..., s. 695. ;
2. „zastępstwo tegoż obywatela w wypełnianiu poszczególnych funkcyj procesualnych, co jest rodzajem prywatnej posługi, nic wspólnego z funkcjami społecznymi adwokatury nie mającej” A. Bobkowski, Reforma..., s. 694. – „rola najemnika-pełnomocnika strony” sprowadza się do tego, aby uzyskać „zwycięstwo jego najemcy” A. Bobkowski, Reforma..., s. 695. .

E. Waśkowski uważał, że „obrońca powinien posiadać rozległą wiedzę prawniczą, ogarniać szerokie horyzonty, mieć talent konstrukcji i posiadać wysoko rozwinięte poczucie etyki społecznej – praca jego jest to sztuka wyzwolona. Pełnomocnik-zastępca strony jest we wszystkiem przeciwieństwem pierwszego (adwokata sensu stricto – przyp. K.Ż.); zamiast rozległej wiedzy – powinien on posiadać szereg umiejętności technicznych, zamiast szerokich horyzontów myślowych – tylko rutynę, zamiast wreszcie zdolności konstrukcyjnej – tylko spryt życiowy; etyka zaś jego sprowadzać się winna do jednego zadania negatywnego – nie nadużywania zaufania jego klienta” A. Bobkowski, Reforma..., s. 695. .

Podsumowując ten fragment rozważań, należy stwierdzić, że, „obrońca prawny, do którego podeszew przyczepiono ołowiane ciężarki przedstawicielstwa sądowego, które nie pozwalają mu, pomimo wszelkich wysiłków podnieść się ku idealnemu światu prawa i ciągną go stale w krainę niskich, poziomych żądań, taki obrońca prawny, o którego uczciwości, prawdomówności i bezinteresowności – każdy ma prawo wątpić, że z poza jego togi adwokackiej wygląda teka pełnomocnika – skazany jest na nieuchronną zagładę” Cytat z Prischl: Advokatur und Anwaltschaft. Berlin 1888, za Е. Васьковский, Организация..., [E. Was'kowskij, Organizacija adwokatury...], s. 302–303, w tłumaczeniu A. Bobkowski, Reforma..., s. 695. .

W świetle dotychczasowych doświadczeń postulat rozdzielenia obu wskazanych zakresów zadań wydaje się trudny do wyobrażenia, a tym bardziej w zestawieniu z faktem istnienia dwóch korporacji prawniczych o prawie identycznych w zasadzie uprawnieniach. To jednak nie można odmówić słuszności obawie, że wobec ludzkich słabości szczególnie rozwinięte umiejętności i doświadczenie adwokata-pełnomocnika zostaną skutecznie wykorzystane i doprowadzą do niesprawiedliwości.

2. Zadanie adwokatury i zasady etyki adwokackiej

Powyższe przywołanie poglądów E. Waśkowskiego w kwestii organizacji adwokatury było wprowadzeniem do zaprezentowania jego poglądów na zadanie adwokatury i zasady etyki adwokackiej. Bez tego wprowadzenia stanowisko E. Waśkowskiego mogłoby się wydać wprost fantastycznym – w odniesieniu do aktualnej organizacji adwokatury oraz kierunku zmian tejże korporacji, w tym stopniowego luzowania zasad etyki adwokackiej. Jednocześnie zaprezentowana koncepcja organizacji adwokatury tak dalece odbiegała od stanu ówczesnego, że zdawała się całkowicie nieadekwatną do realiów II Rzeczypospolitej; co zaś wyjaśniać może niewłączenie E. Waśkowskiego do prac Komisji Kodyfikacyjnej nad projektem ustawy o urządzeniu adwokatury A. Lityński wskazuje m.in. na względy „psychologiczne”, które uniemożliwiały zmiany o kilka rzędów wielkości mniejsze, niż zmiana, jaka byłaby konieczna dla urzeczywistnienia w jakiejkolwiek części koncepcji E. Waśkowskiego – rec. A. Lityński, Adwokatura między wojnami. Uwagi o pracy Małgorzaty Materniak-Pawłowskiej, Adwokatura II Rzeczypospolitej. Zagadnienia prawno-ustrojowe, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2009, 400 stron, „Miscellanea Historico-Iuridica”, t. 10, Białystok 2011, s. 312. . Jednocześnie zaznaczyć należy, że projekt, który wyszedł z Komisji Kodyfikacyjnej, został w toku prac w Ministerstwie Sprawiedliwości gruntownie przeredagowany A. Lityński, Adwokatura między wojnami..., s. 312; choć T. Kotliński wcześniej twierdził, że prace Komisji Kodyfikacyjnej poszły na marne, Ministerstwo Sprawiedliwości wniosło bowiem we wrześniu 1931 r. własny projekt ustawy o urządzeniu adwokatury, całkowicie odmienny w swej treści od założeń projektu Komisji Kodyfikacyjnej – T. Kotliński, Projekty urządzenia adwokatury polskiej w latach 1917–1938, „Palestra” 2006/11–12, s. 123). .

Rozważania swoje E. Waśkowski rozpoczyna od przywołania posągu Temidy trzymającej wagę, na której szalach strony gromadzą materiał dowodowy. Walczące strony przybierają sobie sprzymierzeńców spośród krewnych, przyjaciół i sąsiadów. Na pewnym etapie rozwoju i komplikacji stosunków społecznych oraz określających je norm prawnych ujawnia się potrzeba istnienia odrębnej klasy ludzi, którzy będą badać te normy i pomagać procesującym się stronom. Ta właśnie potrzeba zrodziła adwokatów, którzy wspierają strony procesu swoją wiedzą i doświadczeniem. Na kolejnym z etapów rozwoju władze państwowe uświadomiły sobie, że w interesie ogółu i dla własnego bezpieczeństwa powinny pokrzywdzonego – oskarżyciela wziąć w swoją opiekę. Jeżeli zadanie to mają realizować sądy, proces nabierze charakteru inkwizycyjnego. W przeciwnym wypadku proces zachowa charakter kontradyktoryjny, a pojawi się oskarżyciel państwowy – prokurator. W ten sposób władza państwowa przez swego pełnomocnika – prokuratora, zajęła stronę pokrzywdzonego. Spór dwóch osób prywatnych zastąpiła walka pomiędzy władzą państwową a przestępcą E. Waśkowski, Zadanie adwokatury i Zasady..., s. 1–2. .

Wynikiem tej walki jest zainteresowane społeczeństwo, które z jednej strony popiera władzę państwową stojącą na straży bezpieczeństwa i spokoju. Z drugiej jednak strony bezpieczeństwo społeczeństwa wymaga odrzucania niesłusznych oskarżeń i obrony oskarżonego przed omyłkami, nieświadomością i stronniczością sędziów. Skazanie niewinnego czy też kara nadmierna budziłyby obawy społeczeństwa o własny los. Dlatego też oskarżony stojący sam wobec potęgi państwa został wzięty w obronę przez społeczeństwo. Społeczeństwo nie uczyniło tego bezpośrednio, nie mając odrębnej od państwa organizacji prawnej; a konieczne jest aby to adwokatura przyjęła na siebie obowiązek pomocy oskarżonemu w imieniu społeczeństwa – co przywróci równowagę stron. Adwokat ma działać „w charakterze przedstawiciela bez pełnomocnictwa, jako negotiorum gestor społeczeństwa” (s. 2–3).

Z kolei w procesie cywilnym władza państwowa nie ma potrzeby ingerować w spór stron. Jednak społeczeństwu zależy, aby zwyciężyła strona, która ma słuszność. Nie może się godzić na to, że proces wygra strona niemająca racji, a mająca jedynie większą znajomość prawa, spryt i doświadczenie – w takiej bowiem sytuacji każda z jednostek tworzących społeczeństwo odczuwać będzie obawę o to, że jej prawa mogą zostać pozbawione ochrony (s. 3). Dlatego również w procesie cywilnym adwokaci powinni w imieniu społeczeństwa świadczyć pomoc stronom, które na to zasługują. Z tych też powodów „palestra jest to korporacja specjalistów – prawników, mająca za zadanie ochronę przed sądami praw poszczególnych osób w interesach i w imieniu społeczeństwa” (s. 3–4). Warto dostrzec, że myśl ta na swój sposób wyprzedziła swoje czasy – zważywszy, że obecnie ustawodawca nakłada na adwokaturę obowiązek współdziałania w ochronie praw i wolności obywatelskich Ustawa z 26.05.1982 r. – Prawo o adwokaturze (Dz.U. z 1982 r. nr 16 poz. 124). .

Jednocześnie zaznaczał, że strony z różnych powodów mogą potrzebować zastępstwa przed sądem, nie jest jednak konieczne, aby czynił to adwokat. Przedstawicielstwo sądowe może wykonywać inna klasa osób, co poświadcza fakt, że adwokatura i przedstawicielstwo sądowe powstały niezależnie i w wielu państwach nadal są rozdzielone – gdzie:

1. adwokaci powinni posiadać wyższe wykształcenie prawnicze i pełnią funkcję obrońców prawnych, nie zastępując stron w procesie, jedynie je wspierają, udzielając porad prawnych i wygłaszając mowy obrończe;
2. pełnomocnicy procesowi z kolei, od których wymaga się jedynie wiedzy praktycznej w zakresie prawa i procedur sądowych, w imieniu stron wykonują wszystkie pozostałe czynności, jak: stawianie się na posiedzenia sądowe, składanie pism procesowych, wyszukiwanie i składanie dowodów oraz wykonywanie orzeczeń.

Dlatego też tam, gdzie te dwie funkcje nie są rozdzielone, zadanie palestry jest utrudnione. Musi ona bowiem godzić role przedstawiciela interesu społeczeństwa i bycie przedstawicielem interesów poszczególnych członków społeczeństwa – gdy nie zawsze interes społeczeństwa jest zgodny z interesem indywidualnym E. Waśkowski, Zadanie adwokatury i Zasady..., s. 5; również współcześnie zwraca się uwagę, że „rola adwokata w systemie prawnym jest instytucjonalnie wręcz schizofreniczna” oraz mówi o „perwersji sprawiedliwości” – tak R. Tokarczyk, Etyka prawnicza, Warszawa 2007, s. 169. :

1. w procesie karnym:
2. a)oskarżony jest zainteresowany uniknięciem kary – pełnomocnik powinien więc działać zawsze w celu uniewinnienia; adwokat w tej roli byłby wrogiem „prawa, państwa i społeczeństwa” i „najemnym sofistą” (s. 6);
3. b)społeczeństwu zależy na obronie niewinnego i odpowiedniej karze dla winnego – pełnomocnik społeczeństwa powinien bronić oskarżonego tylko przed skazaniem niesłusznym i karą nadmierną, będąc „stróżem interesu społecznego, sługą wymiaru sprawiedliwości, pomocnikiem i sojusznikiem sądu” (s. 6);
4. w procesie cywilnym – analogicznie:
5. a)pełnomocnik – ma realizować interes reprezentowanej strony;
6. b)adwokat – w imieniu społeczeństwa ma dążyć, aby wygrała strona, która ma słuszność (s. 6).

Gdyby widzieć adwokatów jedynie jako obrońców interesów indywidualnych, sama potrzeba istnienia adwokatury mogłaby budzić wątpliwości, czemu wyraz dał Platon w Państwie oraz Tomasz More w Utopii E. Waśkowski, Zadanie adwokatury i Zasady..., s. 6. . W literaturze też wielokrotnie powtarzały się negatywne zdania o adwokatach--pełnomocnikach, np. „Adwokatura jest to zorganizowane pomocnictwo dla nieprawdy” (s. 7). Tej złej adwokaturze przeciwstawił adwokaturę widzianą jako przedstawiciela społeczeństwa, powołaną do obrony praw pojedynczych osób tylko o tyle, o ile leży to w interesach społeczeństwa (s. 7). Aby adwokatura mogła realizować tak określone zadania, musi zostać nadana jej odpowiednia organizacja, której – jak zaznacza – poświęcił już dwutomową monografię Organizacja adwokatury Е. Васьковский, Организация... [E. Was'kowskij, Organizacija adwokatury...]. . Taka adwokatura jest potrzebna społeczeństwu, aby „stać na straży interesu społecznego, dbając o zrealizowanie go w procesie, kontrolować w imieniu społeczeństwa działalność sędziów i innych przedstawicieli władzy państwowej” (s. 7–8), ale też i osobom prywatnym, które z szeregu względów nie są zdolne do właściwej obrony swych interesów – „proces, w którym sam oskarżony stoi oko w oko z oskarżycielem uzbrojonym we wszechpotężną pomoc państwa, nie zasługuje na miano rozprawy sądowej, przekształca się on w nagonkę” E. Waśkowski, Zadanie adwokatury i Zasady..., s. 8, za: „Fojnickij, Zaszczita w ugołownom procesie 1881, 14, 15”. .

Następnie wskazuje, że adwokat przychodzi z pomocą każdemu obywatelowi, którego prawom grozi niebezpieczeństwo, i broni jego najcenniejszych dóbr – honoru, życia i wolności. Adwokatura jest potrzebna sądowi, udział adwokata chroni bowiem sąd przed zalaniem przez stronę masą faktów i dowodów nieistotnych. Udział adwokata upraszcza zadanie sędziego, adwokat bowiem analizuje sprawę oraz przygotowuje sprawę od strony faktycznej i prawnej. Tak samo adwokatura potrzebna jest władzy państwowej, w sprawie karnej, bowiem adwokat, sędzia i prokurator różnymi drogami, ale będą zmierzać do wspólnego celu. Adwokatura potrzebna jest całej ludzkości, broni bowiem prawa, które jest „potężną dźwignią cywilizacji” (s. 10). Gdy religia, moralność, nauka i sztuka zawiodą w dziele uszlachetniania człowieka, prawo rozkazuje i zmusza – „z mieczem w ręku prawo wykańcza to wielkie dzieło, dla którego pracują religja, moralność, sztuka i nauka (...) jest to przymusowy środek do urzeczywistnienia ogólnoludzkich ideałów” (s. 10); czyli „adwokaci służą całej ludzkości” (s. 10), a nawet można ich nazwać apostołami prawa E. Waśkowski, Zadanie adwokatury i Zasady..., s. 10. . Kończąc rozważania, odwołał się do słów Woltera: „chciałbym być adwokatem, gdyż jest to najlepszy zawód na świecie” (s. 11).

Drugą część Zasad etyki adwokackiej E. Waśkowski otwiera słowami: „Żaden zawód nie wystawia uprawiających go osób na tyle pokus, co zawód adwokacki” Z. Krzemiński parafrazuje te słowa – „Z doświadczenia wiemy, żaden wolny zawód nie naraża uprawiających go na tyle pokus co zawód adwokacki” (w Etyka adwokacka: Teksty, orzecznictwo, komentarz, Warszawa 2008, s. 36), wskazując ogólnie na S. Janczewski, Godność zawodu adwokackiego, Warszawa 1960, s. 1–2. W tej formie przytacza je z kolei R. Tokarczyk, Etyka... Bardzo podobnie S. Janczewski również w Zadania i rola adwokatury, „Palestra” 1957/1, s. 12 – „Co prawda, żaden zawód nie wystawia osób uprawiających go na tyle pokus co zawód adwokata”). Zdanie to i kilka kolejnych, odwołując się już wprost do artykułu E. Waśkowskiego z 1932 r., przytacza Z. Krzemiński, Wokół etyki zawodowej adwokata, „Palestra” 1985/7–8, s. 60 – i w tej pracy cytat ten jest jedynym odwołaniem do myśli E. Waśkowskiego. . Waśkowski podkreśla, że adwokat „w każdej chwili może stać się sojusznikiem bezprawia” (s. 13), a ponadto adwokatura „otwiera szerokie pole dla nadużyć” (s. 14). Bowiem „w innych zawodach polityka uczciwości jest najkorzystniejszą. Lekarz, znany z tego, że umyślnie przewleka leczenie, architekt, który wykazał niedbalstwo i niesumienność (...) – wszyscy ryzykują (...) Natomiast adwokat, który wyrobił sobie opinię wytrawnego pieniacza, używającego wszelkich środków, aby uzyskać zwycięstwo dla swojego klienta nie tylko nie pozostanie bez praktyki, lecz ściągnie liczną klientelę”. Zawód adwokata otwiera szerokie pole dla bezkarnych nadużyć, stawiając adwokatów w materialnej zależności od klientów i pobudzając ich, zwłaszcza przy dużej konkurencji, do zapominania o zasadach moralności (s. 15). Dlatego też adwokatura jest dziedziną działalności wymagającą bardziej od innych należycie rozbudowanej etyki (s. 15).

Jednocześnie nie zgadza się z poglądami, jakoby etyka adwokacka nie była możliwa, gdyż adwokaci z istoty zawodu powinni być ludźmi niemoralnymi. W celu obalenia takiego przekonania konieczne jest „ścisłe określenie zadań adwokatury i wykazanie, że nie ma ona bynajmniej w celu obrony czegokolwiek bądź bez przebierania” (s. 16). Następnie wskazuje, że etyka adwokacka nie może być utożsamiana z etyką ogólnoludzką, bowiem pewne zawody na wykonujące je osoby nakładają obowiązki szczególne, jak np. w razie katastrofy każdy ma prawo ratować swoje życie, to jednak kapitan okrętu powinien zejść z pokładu ostatni – z drugiej zaś strony kapłan powinien zachować w tajemnicy fakty poznane podczas spowiedzi, chociaż każda inna osoba nie mogłaby takich informacji ukrywać.

Z tych też powodów „zadanie adwokata polega na obronie praw pojedynczych obywateli, o ile te prawa zasługują na obronę z punktu widzenia interesu społecznego i wykonując to zadanie, adwokat staje się organem wymiaru sprawiedliwości na równi z sędzią i prokuratorem” (s. 17). Stąd też – jego zdaniem – wynikają logicznie dwie podstawowe zasady etyki adwokackiej:

• adwokat powinien strzec interesu społecznego (s. 17);
• adwokat, będąc organem wymiaru sprawiedliwości, powinien zachowywać się z powagą i godnością, właściwym organom wymiaru sprawiedliwości (s. 17).

Wychodząc od tego, E. Waśkowski skupił się na dwóch najistotniejszych z punktu widzenia tak określonych zadań adwokatury zagadnieniach praktycznych: wyborze spraw (s. 17–31) oraz sposobie prowadzenia spraw (s. 31–34). E. Waśkowski skonkretyzował swoje wywody, formułując kryteria stanowiące podstawę do ustalenia spraw, w których adwokat może lub nie może działać:

1. prawo – wyróżnił sprawy: pewne, beznadziejne i wątpliwe, oraz
2. moralność – wyróżnił sprawy: czyste, nieczyste i niewyraźne (s. 24).

Opierając się na tych kryteriach, doszedł do wniosku, że adwokat:

1. może przyjmować sprawy:a)moralnie niewyraźne, gdyż może się jeszcze ujawnić ich moralna słuszność, ale gdy ujawni się jej niesłuszność, powinien uchylić się od jej dalszego prowadzenia (s. 27); b)moralnie słuszne i prawnie wątpliwie –wielokrotnie nie da się przewidzieć, która ze stron ma rację z prawnego punktu widzenia (s. 27–28), gdyby jednak okazała się beznadziejną, adwokat powinien zrzec się jej dalszego prowadzenia (s. 28);c)moralnie niewyraźne i prawnie wątpliwe – powinien jednak zrzec się jej dalszego prowadzenia, gdyby okazała się nieczysta lub beznadziejna (s. 28);
2. nie powinien przyjmować spraw:a)beznadziejnych (s. 26) – bowiem tylko narażą klienta na niepotrzebne wydatki;b)prawnie pewnych, a moralnie nieczystych i wszystkich pozostałych kategorii spraw moralnie nieczystych – bowiem „dla społeczeństwa lepiej, gdy ustawa zupełnie nie będzie stosowana, niźli miałaby być stosowana wbrew wymogom sprawiedliwości” (s. 26–27), gdyż prawo jest „środkiem do urzeczywistnienia dobra i sprawiedliwości (ius est ars boni et aequi)” (s. 26–27).

Podkreślił, że wobec istnienia instytucji obrony z urzędu nie zachodzi potrzeba odrębnego analizowania spraw karnych – gdyby jednak obrony z urzędu nie było, adwokat nigdy nie mógłby odmówić obrony w sprawie karnej (s. 28). Następnie uzupełnił swoje stanowisko poprzez odniesienie się do poglądów przeciwnych:

1. adwokat nie jest sędzią, ma reprezentować jedną ze stron, a nie badać jej słuszność – sąd bada jedynie prawną stronę sprawy, ma bowiem obowiązek zastosować ustawę choćby niesprawiedliwą, przestarzałą czy okrutną; „w charakterze rzecznika interesów społeczeństwa w procesie, winien on (adwokat – przyp. K.Ż.) dążyć do zwycięstwa tej strony, która ma słuszność z punktu widzenia moralności, ponieważ dla społeczeństwa moralność jest ważniejsza, niż ustawa” (s. 29) i „obowiązany jest uchylić się od poparcia powództw, skierowanych ku celowi niemoralnemu” (s. 29);
2. adwokat powinien bronić każdej strony, interes wymiaru sprawiedliwości wymaga bowiem walki przeciwnych stron – „jeżeli pozycja jednej ze stron jest jawnie niesłuszna z punktu widzenia moralności, to dla społeczeństwa jest korzystniej, aby strona ta została zwyciężona bez walki i żeby prawo, które ma służyć ochronie moralności nie zostało skierowane przeciwko niej, dzięki poparciu wymownego i rutynowanego adwokata” (s. 30);
3. skoro adwokat udziela w swoim gabinecie porad prawnych, nie zwracając uwagi na moralną ocenę żądań klienta, to mógłby również to samo powiedzieć przed sądem – czynności te zdaniem E. Waśkowskiego nie są tożsame, adwokat bowiem, udzielając porady prawnej, działała jako osoba prywatna, jak każdy inny specjalista. Występując jednak przed sądem, staje się organem wymiaru sprawiedliwości i rzecznikiem społeczeństwa (s. 3);
4. wskutek umożliwienia adwokatom uchylania się od przyjmowania spraw z uwagi na ich niesłuszność obrona legalnych interesów stron byłaby uzależniona od samowoli adwokatów, co tworzyłoby duże ryzyko nadużyć w przypadku nacisków strony przeciwnej – zdaniem E. Waśkowskiego wobec istnienia instytucji obrony z urzędu zarzut ten nie ma znaczenia praktycznego (s. 30–31).

Końcowo odwołał się do roty przysięgi adwokatów w prawie rzymskim. Wskazał, że „przyrzekali oni, że dołożą wszystkich sił i starań, żeby usprawiedliwić słuszne żądania swych klientów, i nie będą popierali spraw świadomie nieuczciwych lub zupełnie beznadziejnych, i składających się z kłamliwych twierdzeń, a nawet gdy w czasie postępowania dowiedzą się o czemś podobnem, odstąpią od sprawy” L. 14, C. de judic. (3.1), cytat za E. Waśkowski, Zadanie adwokatury i Zasady..., s. 31. .

Co do prowadzenia spraw – E. Waśkowski dokonał przeglądu stanowisk w zakresie środków, po jakie może sięgnąć adwokat. Wymienił np. przekręcanie przepisów, sofistyczne rozumowania, powoływanie się na nieprawdziwe fakty i zaprzeczanie prawdziwym. E. Waśkowski przyjmował, że „adwokat działa w procesie w charakterze rzecznika społeczeństwa i jest takim samym czynnikiem wymiaru sprawiedliwości, jak sąd i prokurator, i wtedy będzie jasne, że sposób prowadzenia przezeń spraw powinien być wzorowany na zachowaniu się sędziów i prokuratorów i że wszelkiego rodzaju wykręty, wybiegi i podstępy winne być o tyle obce jemu, jak są obce przedstawicielom władzy sądowej, z którymi współdziała w procesie” E. Waśkowski, Zadanie adwokatury i Zasady..., s. 34. .

W kilka lat po publikacji wskazanych tekstów E. Waśkowski opisywał obserwowane zmiany i przewidywał spadek poziomu moralnego adwokatury, w związku z jej ubożeniem – które to przewidywania opierał na obserwacjach niekorzystnych zmian, jakie zachodziły przed I wojną światową w Niemczech, Austro-Węgrzech i Rosji E. Waśkowski, Quo Vadis, palestro?, GSW 1937/27–28, s. 400–404. . Opisał też dość szczegółowo statystyki wzrostu naruszeń etyki adwokackiej w ostatnich latach przed I wojną światową w Rosji E. Waśkowski, Quo Vadis..., s. 402–404. . Kolejny zaś tekst poświęcił metodom, jakim można by przeciwdziałać przepełnieniu adwokatury oraz spadkowi jej poziomu moralnego i materialnego E. Waśkowski, Co począć z adwokaturą, GSW 1937/31–32, s. 439–442. .

3.Recepcja poglądów Eugeniusza Waśkowskiego w literaturze przedmiotu

Prace E. Waśkowskiego nie znalazły zbyt szerokiego rezonansu w literaturze przedwojennej, przykładowo nie zostały wspomniane w publikacji z 1938 r. pt. Ustrój adwokatury i zasady etyki adwokackiej J. Basseches, I. Korkis, Ustrój adwokatury i zasady etyki adwokackiej, Lwów 1938. ani w cyklu artykułów J. Ruffa z 1938–1939 J. Ruff, Dyscyplina adwokatury, „Palestra” 1938/7–8, s. 679–708; Dyscyplina adwokatury (dodatek I–II), „Palestra” 1938/9, s. 847–893; Dyscyplina adwokatury, „Palestra” 1938/10, s. 946–986; Dyscyplina adwokatury (ciąg dalszy), „Palestra” 1938/11, s. 1056–1081; Dyscyplina adwokatury (ciąg dalszy), „Palestra” 1938/12, s. 1171–1206; Dyscyplina adwokatury (ciąg dalszy), „Palestra” 1939/1, s. 18–58; Dyscyplina adwokatury (ciąg dalszy), „Palestra” 1939/2, s. 198–213; Dyscyplina adwokatury (dokończenie), „Palestra” 1939/3, s. 333–352. . Nie wspominają o jego pracach także K. Kraushar K. Kraushar, Sprawa reformy ustroju adwokatury, „Palestra” 1938/3, s. 174–196. , S. Glaser S. Glaser, Charakter prawny stosunku adwokata do klienta, „Palestra” 1938/4, s. 315–323. , Z. Fenichel Z. Fenichel, Kłamstwo w procesie cywilnym a adwokat, „Palestra” 1936/5, s. 350–358. i L. Peiper L. Peiper, Stanowisko adwokata, ustanowionego dla strony ubogiej, w obliczu bezzasadności jej powództwa lub obrony, „Palestra” 1937/5, s. 417–421. .

Stanisław Janczewski Przewodniczył powołanej 23.05.1958 r. komisji do opracowania kodeksu etyki adwokackiej, który to w postaci Zbioru zasad etyki adwokackiej i godności zawodu został uchwalony na posiedzeniu plenarnym Naczelnej Rady Adwokackiej w dniach 6 i 7.05.1961 r. – tak S. Janczewski, Zbiór zasad etyki adwokackiej i godności zawodu, „Palestra” 1961/6, s. 5–6. poświęcił po II wojnie światowej tożsamej tematyce cykl artykułów S. Janczewski, Zadania i rola adwokatury, „Palestra” 1957/1, s. 5–13; S. Janczewski, Godność zawodu, „Palestra” 1959/6, s. 3–10; S. Janczewski, Godność zawodu, „Palestra” 1959/7–8, s. 3–11; S. Janczewski, Godność zawodu, „Palestra” 1959/9, s. 3–13; S. Janczewski, Godność zawodu, „Palestra” 1959/10, s. 3–12; S. Janczewski, Godność zawodu, „Palestra” 1959/11, s. 22–27; S. Janczewski, Godność zawodu, „Palestra” 1959/12, s. 7–21. , w których odwołał się do teksów E. Waśkowskiego z „Palestry” pt. Zasady etyki adwokackiej. E. Waśkowski był jedynym autorem, o którego poglądach S. Janczewski wyraźnie wspomniał. Janczewski przywołał myśl E. Waśkowskiego o tym, że adwokat w każdej chwili może stać się sojusznikiem bezprawia Zob. E. Waśkowski, Zadanie adwokatury i Zasady..., s. 13. . W poglądach S. Janczewskiego można dostrzec pewne konstrukcyjne podobieństwa do Zadań adwokatury i zasad etyki adwokackiej Waśkowskiego – S. Janczewski bowiem, odwołując się do ustawy z 27.06.1950 r. o ustroju adwokatury Ustawa z 27.06.1950 r. o ustroju adwokatury (Dz.U. z 1950 r. nr 30 poz. 275). w brzmieniu obowiązującym od 28.11.1956 r. Nadanym ustawą z 19.11.1956 r. o zmianie ustawy o ustroju adwokatury (Dz.U. z 1956 r. nr 54 poz. 248). , a przede wszystkim roty ślubowania Art. 49 ustawy z 27.06.1950 r. o ustroju adwokatury (Dz.U. z 1950 r. nr 30 poz. 275). – wskazywał:

• „Jedynie o takim adwokacie, który przy wykonywaniu czynności zawodowych będzie przestrzegał oprócz przepisów prawnych także zasady słuszności i sprawiedliwości społecznej oraz innych zasad współżycia społecznego, można będzie powiedzieć, że przyczynia się do ochrony i umocnienia porządku prawnego” S. Janczewski, Zadania..., s. 7. Warto w tym miejscu przytoczyć również ponadczasową myśl tego autora, kończącą powołany artykuł – „Tylko służąc prawu i prawdzie, choćby z narażeniem własnych interesów, adwokatura będzie mogła zapewnić sobie należne jej stanowisko w społeczeństwie”. W niniejszej pracy nie poświęca się szerszej uwagi poglądom S. Janczewskiego w przedmiocie konkretnych zagadnień etyki adwokackiej, ten bowiem opierał się w tym zakresie, podobnie jak inni autorzy, w zasadzie wyłącznie na orzecznictwie dyscyplinarnym oraz uchwałach właściwych organów. ;
• rolę adwokata określa jako „sui generis funkcję publiczną” S. Janczewski, Zadania..., s. 8. oraz stwierdza, że „adwokat staje się współczynnikiem wymiaru sprawiedliwości” S. Janczewski, Zadania..., s. 8. ;
• „w procesie karnym udział adwokata równoważy funkcję prokuratora” S. Janczewski, Zadania..., s. 8. ;
• „aby spełnić należycie swoje zadanie, adwokat nie może zapominać o tym, że ciąży na nim obowiązek «ochrony porządku prawnego» który to obowiązek zabrania mu wszelkich chwytów niedozwolonych” S. Janczewski, Zadania..., s. 8. .

Nie sposób tu nie dostrzec podobieństw do omówionych wcześniej poglądów E. Waśkowskiego, widzącego w adwokacie pełnomocnika społeczeństwa i określającego z tego punktu widzenia obowiązki adwokata oraz zasady, jakimi powinien się adwokat kierować. S. Janczewski – w przeciwieństwie do E. Waśkowskiego – utożsamia społeczeństwo z jego organizacją prawną w postaci państwa. Te podobieństwa – moim zdaniem – można dostrzec:

1. obowiązek przestrzegania „zasady słuszności i sprawiedliwości społecznej oraz innych zasad współżycia społecznego” S. Janczewski, Zadania..., s. 7. wykazuje podobieństwo do obowiązku kierowania się interesem społeczeństwa;
2. w stwierdzeniu, że adwokat pełni „sui generis funkcję publiczną” można dostrzec rozumienie adwokata jako funkcjonariusza publicznego – pełnomocnika społeczeństwa (skoro państwo jest według Waśkowskiego formą organizacji prawnej społeczeństwa);
3. równoważenie roli prokuratora – wprost jest podobne do obrony obywatela stającego wobec potęgi państwa w procesie karnym;
4. obowiązek ochrony porządku prawnego i wynikające z tego obowiązki – jest analogiczny do obowiązku działania w interesie społeczeństwa.

Jednocześnie brak jest wystarczających podstaw, aby przyjąć, że poglądy i prace E. Waśkowskiego miały wpływ na powstanie i treść pierwszego Zbioru zasad etyki adwokackiej i godności zawodu z 1961 r. O pracach E. Waśkowskiego nie wspomina np. Z. Krzemiński, Z historii prac nad kodyfikacją zasad etyki adwokackiej, „Palestra” 1968/11, s. 58–65; co zaskakujące, Z. Krzemiński wspomina o pracy E. Waśkowskiego Zadanie i znaczenie adwokatury jedynie w kontekście znaczenia immunitetu adwokackiego i tajemnicy zawodowej adwokata – cytując fragment mówiący o tym, że zadaniem adwokatury jest stanie na straży interesu społecznego (Z. Krzemiński, Adwokatura polska w latach 1918–1939, „Palestra” 1988/11–12, s. 64 – przypis 11).

4. Wnioski

Myśl E. Waśkowskiego wyrażona w pracy Zadanie adwokatury i Zasady etyki adwokackiej jest oryginalna. Choć nie można pominąć oparcia jej na anglo-francuskim wzorcu ustroju adwokatury i częstego odwoływania się do tego wzorca oraz szerokiego odwołania się do poglądów innych autorów. Zwraca uwagę znajomość aktualnych wówczas tekstów zagranicznych, zwłaszcza niemieckojęzycznych. Jak sam E. Waśkowski to dostrzegał, reforma adwokatury w zgodzie z jego propozycjami trwałaby kilkadziesiąt lat. Podział jednolitej adwokatury na adwokatów sensu stricto i pełnomocników prowadziłby do uszczuplenia praw wszystkich dotychczasowych adwokatów, niezależnie od tego, do której z tych grup zostaliby zaliczeni. Co byłoby sprzeczne z zasadą ochrony praw nabytych – trzeba by było więc czekać, aż „wygasłoby stare pokolenie adwokatów” E. Waśkowski, Co począć..., s. 440. . Czyli urzeczywistnienie postulowanego przez niego ustroju byłoby, jak się zdaje, niewykonalne, co wyjaśnia niewielkie zainteresowanie proponowanymi przez E. Waśkowskiego konkretnymi rozwiązaniami w zakresie ustroju adwokatury i powiązanymi z tym ściśle poglądami na zasady etyki adwokackiej. Nie zmienia to faktu, że diagnozę uznano za trafną, co potwierdzają liczne na nią powołania się w piśmiennictwie, wskazywane powyżej. Być może za profetyczny należy uznać fakt, że Waśkowski nie wydał planowanej pracy pt. Przyczyny rozkwitu i upadku adwokatury Sprawozdanie z działalności Wydziału Prawa i Nauk Społecznych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie za rok akademicki 1934/1935, „Rocznik Prawniczy Wileński” 1936, s. XVII. .