J ednym z kluczowych zagadnień polskiego konstytucjonalizmu jest określenie wpływu praw i wolności konstytucyjnych na kształtowanie stosunków prawnych na gruncie prawa prywatnego. Stosunki między podmiotami prywatnymi są często platformą konfliktów norm konstytucyjnych statuujących określone prawa i wolności jednostki. Na skutek tego powstaje potrzeba rozpatrzenia, która z norm powinna mieć pierwszeństwo z uwagi na obiektywny porządek wartości. Jedną z najbardziej doniosłych oraz kontrowersyjnych spraw, w której judykatura musiała rozważyć taki konflikt wartości, jest kazus łódzkiego pracownika drukarni, który odmówił wykonania usługi na rzecz fundacji promującej ruch LGBT, ze względu na indywidualny światopogląd. Niniejsze opracowanie ma na celu zwrócenie uwagi na doniosłość poglądów judykatury wyrażonych w ramach niniejszego kazusu, który ma istotny wpływ na ocenę praw i wolności konstytucyjnych w zakresie ich wpływu na wykładnię innych norm zarówno na gruncie prawa karnego, jak cywilnego.

Zgodnie z proponowaną przez Leszka Garlickiego definicją „Konstytucja jest aktem prawa pisanego o najwyższej mocy prawnej w systemie prawnym danego państwa. Określający podstawowe zasady ustroju państwa, regulujący ustrój naczelnych organów (władz) państwa, zakres ich kompetencji i wzajemne relacje (a w państwach złożonych, federacjach, także zakres kompetencji i relacje wzajemne między federacją a jej składnikami – stanami, krajami, republikami, kantonami) oraz formułując podstawowe prawa, wolności, obowiązki jednostki. Ponadto jest to akt uchwalany i zmieniany w szczególnej procedurze, trudniejszej niż procedura uchwalania i zmieniania ustaw zwykłych” L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne – zarys wykładu, Warszawa 2010, s. 33. . Specyfika Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.04.1997 r. (Dz.U. z 1997 r. nr 78 poz. 483 ze zm.), dalej Konstytucja RP. dotyczy przepisów wyrażających prawa człowieka, prawa podstawowe oraz zasady przedmiotowe P. Tuleja (w:) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. M. Safjan, L. Bosek, Warszawa 2016, Legalis, uwagi do art. 8 Konstytucji RP. . Nadrzędność Konstytucji w tym zakresie wyraża się w optymalizacyjnym charakterze tych zasad, występowaniu kolizji między nimi oraz rozwiązywaniu tych kolizji. Istotne znaczenie mają preferencje aksjologiczne. Dekodowane poprzez analizę wartości uznawanych za naczelne lub kierunkowe na poziomie zasad ogólnych ustawy zasadniczej. W wypadku analizy wszelkich praw i wolności konstytucyjnych pod uwagę brane powinny być dwie zasadnicze wartości: wyrażone w art. 1 Konstytucji „dobro wspólne” oraz godność każdego człowieka (art. 30 Konstytucji) P. Tuleja (w:) Konstytucja..., uwagi do art. 8 Konstytucji RP. . Jak podkreśla Katarzyna Wójtowicz, konstytucja w znaczeniu formalnym powinna odpowiadać Konstytucji w znaczeniu materialnym. Należy przez to rozumieć, że wszelkie istotne dla funkcjonowania państwa oraz praw człowieka kwestie powinny być unormowane w Konstytucji K. Wójtowicz, Suwerenność w procesie integracji europejskiej (w:) Spór o suwerenność, red. W.J. Wołopiuk, Warszawa 2001, s. 173–174. .

Konstytucja jako akt statuujący zasady swobody działalności gospodarczej i swobody zawierania umów

Jedną z podstawowych zasad ustroju Rzeczypospolitej Polskiej jest zasada swobody działalności gospodarczej. Źródeł normatywnych należy doszukiwać się w przepisach art. 20 i 22 Konstytucji RP. Zgodnie z tym pierwszym przepisem „społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej”. Ten ostatni stanowi natomiast, że „społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej”. Kwalifikacja wolności działalności gospodarczej jako zasady ustrojowej Konstytucji RP wynika w sensie formalnym z faktu jej normatywnego zamieszczenia w rozdziale I Konstytucji – Rzeczpospolita M. Szydło (w:) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Bosek, M. Safjan, Warszawa 2016, Legalis, uwagi do art. 22 Konstytucji RP. . Treścią zasady wolności działalności gospodarczej jest swoboda podejmowania, wykonywania i zakończenia działalności gospodarczej w dowolnie wybranych formach prawnych. Ograniczenia w tym zakresie są dopuszczalne jedynie ze względu na dostatecznie uzasadniony interes publiczny M. Szydło (w:) Konstytucja..., uwagi do art. 22 Konstytucji RP . .

Zasada swobody działalności gospodarczej jest ściśle skorelowana z zasadą swobody umów. Wolność umów jest centralnym pojęciem w ramach autonomii prywatnej (autonomii woli). Umożliwia urzeczywistnienie wolności jednostki rozumianej jako samookreślenie w decydowaniu o własnych sprawach umożliwiające wolny rozwój osobowości M. Safjan, Autonomia woli a zasada równego traktowania (w:) Zaciąganie i wykonywanie zobowiązań. Materiały III Ogólnopolskiego Zjazdu Cywilistów (Wrocław, 25–27.09.2008 r.), red. E. Gniewek, K. Górska, P. Machnikowski, Warszawa 2010, s. 365–366. . W Konstytucji RP zasady autonomii woli i swobody umów nie zostały bezpośrednio wyrażone. Można jednak się ich doszukiwać w drodze wykładni. Wskazać przy tym należy, że pojęcie autonomii woli jednostki jest kategorią szerszą aniżeli swoboda umów. Andrzej Stelmachowski definiuje swobodę umów jako „możność swobodnego kształtowania stosunków prawnych w stosunkach wzajemnych w ogólnych ramach zakreślonych przez prawo” A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998, s. 91. . Swobodę umów zalicza się do praw i wolności człowieka; swą treścią obejmuje ona możliwość autonomicznego decydowania o zawieraniu i niezawieraniu umów, prawo do kształtowania treści tych umów, wyboru kontrahenta czy ostatecznie decydowania o rozwiązaniu umów Z. Radwański, Teoria umów, Warszawa 1977, s. 99. . Konstytucyjne gwarancje swobody umów można dostrzegać także w art. 31 ust. 1 Konstytucji RP, zgodnie z którym wolność człowieka podlega ochronie prawnej. Istotą art. 31 Konstytucji RP jest ochrona swobody podejmowania wyboru i aktów woli. Określoną w ten sposób wolność można rozpatrywać w dwóch wymiarach. Po pierwsze, odnosząc ją do sfery zewnętrznej aktywności, innymi słowy każdy podmiot może decydować o swoim zachowaniu i sposobie postępowania. Po drugie, prawo do wolności można odnieść do sfery integralności osobistej i bezpieczeństwa, wyznaczając w ten sposób granice wpływu świata zewnętrznego na sytuację jednostki Wyrok TK z 7.03.2007 r. (K 28/05), OTK-A 2007/3, poz. 24. . W orzeczeniu z 18.02.2004 r. Trybunał Konstytucyjny wyraził pogląd, że aspekt pozytywny swobody jednostki polega na tym, że ma ona możliwość swobodnego kształtowania swojego zachowania w danej sferze życia, wybierając autonomicznie formy aktywności, które sama uznaje za najbardziej optymalne, bądź też może zdecydować o zaniechaniu podejmowania jakichkolwiek działań Wyrok TK z 18.02.2004 r. (P 21/02), OTK-A 2004/2, poz. 9. . Natomiast aspekt negatywny jest skorelowany z prawnym obowiązkiem powstrzymania się od ingerencji w sferę ściśle zastrzeżoną dla jednostki i poszanowania jej wolności.

W wyroku z 29.04.2003 r. TK dokonał powiązania konstytucyjnej zasady wolności człowieka z cywilistyczną koncepcją autonomii woli Wyrok TK z 29.04.2003 r. (SK 24/02), OTK-A 2003/4, poz. 33. . W uzasadnieniu do wyroku wyrażono pogląd, że art. 31 ust. 1 i 2 zd. 2 Konstytucji RP „najbardziej odpowiada cywilistycznej koncepcji autonomii woli. Bardzo istotne jest przy tym uregulowanie konstytucyjne, zgodnie z którym obowiązek poszanowania wolności człowieka ma (...) zastosowanie nie tylko do relacji człowieka i obywatela z państwem i władzami publicznymi, ale także do stosunków między samymi jednostkami. Z art. 31 ust. 1 i 2 Konstytucji w sposób najpełniejszy wynika, że nie wolno nikogo zmuszać do zawarcia umowy lub zakazywać mu zawarcia umowy, ani zmuszać do wyboru określonego kontrahenta, ani narzucać mu jej konkretnych postanowień, o ile przepisy prawa nie stanowią inaczej. Ograniczenie to dotyka wszystkich, w jednakowym stopniu. Rozumiana tak wolność człowieka, stanowiąca oczywiście tylko pewną «cząstkę» całej sfery wolności człowieka, podlega ochronie konstytucyjnej” Wyrok TK z 29.04.2003 r. (SK 24/02), OTK-A 2003/4, poz. 33. .

W związku z doniosłością powyżej omawianych zasad powstaje pytanie, czy każdy podmiot prawa prywatnego może prowadzić działalność gospodarczą (bez względu na formę) w sposób zupełnie swobodny, zgodnie ze swoją wolą. Mając możliwość dowolnego doboru kontrahentów, według własnych preferencji. Inaczej mówiąc, czy jest to prawo absolutne.

Odmowa wykonania usługi a odpowiedzialność na kanwie Kodeksu wykroczeń

Sprawa Adama J., łódzkiego drukarza, który z powodu wewnętrznego światopoglądu odmówił wydrukowania plakatów przedstawicielowi fundacji LGBT, stanowiła jeden z najbardziej jaskrawych przejawów konfliktu wartości konstytucyjnych. W toku postępowania sądowego ustalono, że doszło do zawarcia umowy o wykonanie plakatu reklamowego w formie roll-up między pracownikiem drukarni (obwinionym) a przedstawicielem fundacji. Uzgodniona została cena usługi i wszystkie parametry techniczne wyrobu, który miał wykonać usługodawca oraz została przyjęta oferta przez osobę zamawiającą. Jednakże ostatecznie wymieniony pracownik drukarni odmówił wykonania usługi, uznając, że nie chce przyczyniać się do rozwoju ideologii LGBT. Obwinionemu zarzucono naruszenie art. 138 Kodeksu wykroczeń Ustawa z 20.05.1971 r. – Kodeks wykroczeń (Dz.U. z 2019 r. poz. 821 ze zm.), dalej k.w. , który stanowi, że „kto, zajmując się zawodowo świadczeniem usług, żąda i pobiera za świadczenie zapłatę wyższą od obowiązującej albo umyślnie bez uzasadnionej przyczyny odmawia świadczenia, do którego jest obowiązany, podlega karze grzywny”. Przepis art. 138 k.w. ma na celu ochronę interesów konsumentów przed nieuzasadnionym żądaniem i pobieraniem wyższej od obowiązującej zapłaty za wykonanie usługi bądź też przed nieuzasadnioną odmową świadczenia usługi M. Bojarski (w:) Kodeks wykroczeń. Komentarz, red. M. Bojarski, W. Radecki, Warszawa 2019, Legalis/el., uwagi do art. 138 k.w. . Jako przykłady typowych usług można podać usługi fryzjerskie, szewskie, krawieckie, kosmetyczne, zegarmistrzowskie, ślusarskie, hydrauliczne, taksówkarskie, hotelarskie. Usługodawca ma oczywiście możliwość odmówienia wykonania usługi, jednakże musi być ona obiektywnie uzasadniona. Odmowa świadczenia jest uzasadniona wówczas, kiedy istnieje rozsądny powód, dla którego sprawca nie wykonuje świadczenia M. Kulik (w:) Kodeks wykroczeń. Komentarz, red. P. Daniluk, Warszawa 2016, Legalis/el., uwagi do art. 138 k.w. . Przyczyny odmowy mogą być różne – choroba, brak materiałów, narzędzi, planowany urlop, nieumiejętność wykonania żądanej usługi, zachowanie klienta, wykraczanie usługi poza zakres tych, które realizuje zwykle usługodawca, przeciążenie pracą, a nawet zmęczenie M. Mozgawa (w:) Kodeks wykroczeń. Komentarz, red. M. Mozgawa, Warszawa 2009, uwagi do art. 138 k.w., s. 484. .

Sąd rejonowy, mając na uwadze powyższe okoliczności faktyczne oraz prawne, uznał w dniu 31.03.2017 r. obwinionego za winnego zarzucanego mu czynu. Utrzymał wyrok sądu pierwszej instancji w zakresie winy obwinionego, odstąpił natomiast od wymierzenia kary grzywny. Od przedmiotowego orzeczenia obwiniony wywiódł apelację, jednakże wyrok sądu pierwszej instancji został utrzymany. W uzasadnieniu orzeczenia sąd podkreślił, że „wyrok sądu odwoławczego nie ma zabarwienia ideologicznego. Sąd nie wypowiada się ani za, ani przeciw orientacji grup LGBT albo obwinionego. Jest wyrazem tego, że zasada równości wobec prawa jest nadrzędna”. Sąd wskazał, że „ta sprawa ma nas wszystkich czegoś nauczyć i załagodzić konflikt. Skłonić do refleksji i do tego, byśmy nie starali się patrzeć na innych przez pryzmat wyznawanych przez siebie wartości, bo nie mamy żadnej gwarancji, że nasze są dobre, a czyjeś są złe” A. Grzelak-Michałowska, Tak działają polskie sądy. Utrzymano wyrok dla drukarza, który nie chciał robić plakatów dla fundacji LGBT, wPolityce.pl, online, https://wpolityce.pl/polityka/341626-tak-dzialaja-polskie-sady-utrzymano-wyrok-dla-drukarza-ktory-nie-chcial-robic-plakatow-dla-fundacji-lgbt (dostęp: 10.08.2020 r.). .

Wyrok sądu okręgowego został zaskarżony przez Prokuratora Generalnego, który wniósł kasację na korzyść obwinionego, wnosząc o uniewinnienie obwinionego. Prokurator Generalny podnosił w pierwszej kolejności, że w istocie drukarz nie miał obowiązku wykonania usługi, albowiem nie doszło nawet do konkludentnego zawarcia umowy o dzieło, ponadto powoływał się na konstytucyjne prawo jednostki do wolności sumienia i możności odmówienia podjęcia określonych czynności w powołaniu na tzw. klauzulę sumienia. Przypominając jednocześnie o zarzucie podnoszonym przez obrońcę obwinionego w postępowaniu instancyjnym, który powoływał się na zasadę swobody umów znajdującą swoje źródło normatywne w art. 353¹ k.c. Zgodnie z art. 353(1 )k.c. „Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego”. Postanowieniem z 14.06.2018 r. (II KK 333/17) Sąd Najwyższy oddalił kasację Prokuratura Generalnego Postanowienie SN z 14.06.2018 r. (II KK 333/17), OSNKW 2018/9, poz. 61. .

Horyzontalny wymiar prawa do równego traktowania i niedyskryminacji a inne prawa i wolności konstytucyjne w doktrynie i orzeczeniu w sprawie II KK 333/17

Przed przejściem do analizy motywów SN prowadzących do oddalenia kasacji Prokuratora Generalnego nie sposób nie zauważyć, że sprawa ta miała charakter precedensowy, albowiem dotyczyła oceny wpływu podstawowych praw i wolności konstytucyjnych na stosunek prawny zawarty na poziomie horyzontalnym. Wyjaśnienia wymaga, że w doktrynie stosunek horyzontalny określa się jako stosunek prawny typu zobowiązaniowego powstały między dwoma podmiotami prywatnymi, które względem siebie pozostają w relacji równorzędnej. Podmiotem prywatnym jest w tym sensie każdy podmiot niepaństwowy, a więc osoba fizyczna, grupa osób fizycznych, osoba prawna bądź jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej. Zatem stroną stosunku horyzontalnego może być podmiot, który jest beneficjentem praw lub wolności określających treść tego stosunku M. Florczak-Wątor, Horyzontalny wymiar praw konstytucyjnych, Kraków 2014, s. 35. . Jest to stosunek diametralnie odmienny od stosunku wertykalnego, charakterystycznego dla relacji na gruncie prawa publicznego. Stosunek ten powstaje między podmiotem prywatnym a podmiotem publicznym. Ten ostatni ma natomiast możliwość władczego kreowania pozycji prawnej podmiotu prywatnego na podstawie normy kompetencyjnej wynikającej z przepisów prawa stanowionego.

Orzeczenie SN wpisuje się w ramy obecnej dyskusji w zakresie wpływu praw i wolności konstytucyjnych na stosunki prawa prywatnego S. Gardbaum, The “Horizontal Effect” of Constitutional Rights, „Michigan Law Review” 2003/3; J.A. Barak, Constitutional Human Rights and Private Law, Yale Law School Legal Scholarship Repository 1996, s. 220–268; E. Engle, Third Party Effect of Constitutional Rights (Dritt-wirkung), „Hanse Law Review” 2009/2, s. 165–173; M. Ziółkowski, Bezpośredni horyzontalny skutek norm konstytucyjnych (analiza krytyczna) (w:) Horyzontalne oddziaływanie Konstytucji RP i europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, red. P. Radziewicz, A. Młynarska-Sobaczewska, Warszawa 2016; J. Krzeminska-Vamvaka, Horizontal effect of fundamental rights and freedoms – much ado about nothing? German, Polish and EU theories compared after Viking Line, New York School of Law 2009; B. Skwara, W obronie bezpośredniego horyzontalnego obowiązywania praw człowieka, „Przegląd Sejmowy” 2017/1; I. Wróblewska, Na temat Drittwirkung w Niemczech – Odpowiedź na polemikę Bartosza Skwary, „Przegląd Sejmowy” 2018/5. . Omówienie kompleksowe tego zagadnienia wykracza poza ramy niniejszego opracowania. Należy jedynie nadmienić, że w polskim konstytucjonalizmie wskazuje się na bezpośrednie horyzontalne działanie praw i wolności konstytucyjnych oraz pośrednie horyzontalne oddziaływanie praw i wolności konstytucyjnych. Monika Florczak-Wątor trafnie zauważa, że „o bezpośrednim horyzontalnym działaniu praw konstytucyjnych mówi się wówczas, gdy podmiot prywatny może się bezpośrednio powołać na prawa i wolności konstytucyjne w stosunkach z innym podmiotem prywatnym, który w tej konfiguracji występuje jednocześnie w charakterze podmiotu zobowiązanego. Ten pierwszy podmiot może dochodzić ochrony swoich praw i wolności, w tym bronić się przed roszczeniami innego podmiotu prywatnego, opierając się wyłącznie na regulacji konstytucyjnej i wskazując, że to ona jest źródłem obowiązków ciążących na tym drugim podmiocie. Naruszenie konstytucyjnych praw i wolności przez podmiot zobowiązany wiąże się z ujemnymi konsekwencjami prawnymi dla tego ostatniego” M. Florczak-Wątor, Horyzontalny..., s. 345; S. Gardbaum dodaje, że koncepcja ta opiera się na założeniu, że przepisy konstytucyjne nakładają obowiązki zarówno na podmioty publiczne, jak i podmioty prywatne, regulując tym samym stosunki między podmiotami prywatnymi. Koncepcja „horyzontalna” odrzuca podział na prawo publiczne i prawo prywatne, uznając tym samym, że konstytucja ma wpływ na normy prawa prywatnego. Przyczynkiem do stosowania tej koncepcji jest potrzeba ochrony jednostki przed zagrożeniami płynącymi ze strony silniejszych podmiotów prywatnych (korporacji, instytucji) – zob. S. Gardbaum, The „Horizontal effect”..., s. 394. . Implikuje zastosowanie sankcji występujących na poziomie ustawowym.

Z kolei koncepcja pośredniego horyzontalnego oddziaływania praw i wolności konstytucyjnych polega na tym, że prawa te powinny być brane pod uwagę przez organy stosujące prawo w procesie wykładni oraz stosowania ustaw zwykłych stanowiących bezpośrednią podstawę prawną orzeczeń rozstrzygających spór procesowy między podmiotami prywatnymi M. Florczak-Wątor, Horyzontalny..., s. 370. . Piotr Radziewicz zauważa, że koncepcja pośredniego oddziaływania praw i wolności konstytucyjnych zakłada, iż regulacje konstytucyjne dotyczące praw i wolności podmiotów prywatnych powinny być w możliwie jak najwyższym stopniu uwzględniane w praktyce prawniczej przez odpowiednią wykładnię, stosowanie i stanowienie ustaw P. Radziewicz, Pojęcie horyzontalnego skutku..., s. 35. .

Przenosząc powyższe koncepcje na grunt sprawy drukarza z Łodzi, należy poddać ocenie, czy w istocie usługodawca (obwiniony) był związany normami konstytucyjnymi oraz dyspozycją art. 138 k.w. Zgodnie z art. 32 ust. 1 Konstytucji wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne. Wyprowadza się stąd ogólną normę polegającą na tym, że podmioty znajdujące się w podobnej sytuacji powinny być traktowane w sposób podobny, a podmioty znajdujące się w sytuacji odmiennej w sposób odmienny. W art. 32 ust. 1 Konstytucji RP chodzi więc o równe traktowanie podmiotów znajdujących się w tej samej sytuacji prawnej Uchwała SN z 16.03.2000 r. (I KZP 56/99), OSKNW 2000/3–4, poz. 19. . Z kolei art. 32 ust. 2 Konstytucji stanowi, że nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny. Trybunał Konstytucyjny przez dyskryminację rozumie „zakaz nieuzasadnionego, różnego kształtowania sytuacji podobnych podmiotów prawa, w procesie stanowienia oraz stosowania prawa. Dyskryminacja oznacza zatem nienadające się do zaakceptowania tworzenie różnych norm prawnych dla podmiotów prawa, które powinny być zaliczone do tej samej klasy (kategorii), albo nierówne traktowanie podobnych podmiotów prawa w indywidualnych przypadkach, gdy zróżnicowanie nie znajduje podstaw w normach prawnych” Wyrok TK z 15.07.2010 r. (K 63/07), OTK-A 2010/6, poz. 60. .

Konstytucyjny zakaz dyskryminacji jest kwalifikowaną postacią zasady równości, o której mowa w ust. 1 art. 32 Konstytucji Wyrok TK z 15.07.2007 r. (K 63/07), OTK-A 2010/6, poz. 60. . Stanowi jej doprecyzowanie. Trybunał Konstytucyjny słusznie zauważył, że przepis art. 32 ust. 2 Konstytucji jest uniwersalnym urzeczywistnieniem zasady równości, nakazując jej przestrzeganie we wszystkich sferach życia, a więc w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym Wyrok TK z 24.10.2001 r. (SK 22/01), OTK 2001/7, poz. 216. . W literaturze podkreśla się, że katalog ten nie jest zamknięty P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2008, s. 86. .

W doktrynie i orzecznictwie nie budzi zastrzeżeń zastosowanie konstytucyjnego prawa do niedyskryminacji w stosunkach wertykalnych Zob. L. Bosek, W. Borysiak, Konstytucja..., s. 839.; tak też wyrok TK z 24.10.2001 r. (SK 22/01), OTK 2001/7, poz. 216. . Kontrowersje budzi natomiast jego horyzontalna implikacja. Część przedstawicieli nauki podnosi, że konstytucyjne prawo do równego traktowania i niedyskryminacji nie ma zastosowania w stosunkach horyzontalnych L. Bosek, W. Borysiak, Konstytucja..., s. 839. . Wskazując, że za taką interpretacją przemawia literalna wykładnia art. 32 ust. 1 Konstytucji. Obowiązek równego traktowania i niedyskryminacji bowiem nie może spoczywać na podmiotach niepublicznych L. Bosek, W. Borysiak, Konstytucja..., s. 839. . Nie sposób jednak się zgodzić z takim stanowiskiem.

Po pierwsze, przepis art. 32 ust. 1 Konstytucji co prawda zawiera zwrot „Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne”. Podkreślić jednak należy, że ustrojodawca nie wskazał „władz publicznych” w ust. 2 tego przepisu. Co więcej, odwołał się do życia politycznego, społecznego i gospodarczego, a więc sfer obejmujących życie jednostki nie tylko w stosunkach wertykalnych, ale przede wszystkim horyzontalnych. Pojęcie życia jest bowiem w semantycznym ujęciu zwrotem szerokim. Wynik wykładni językowej prowadzi do wniosku o rozszerzonym zakresie normowania art. 32 ust. 2 Konstytucji. Znajduje ono także potwierdzenie w wykładni funkcjonalnej i celowościowej. Ustawa zasadnicza jest bowiem odzwierciedleniem pożądanych w społeczeństwie wartości. Niewątpliwie do takich zaliczyć godność człowieka, prawo do poszanowania czci, dobrego imienia, prywatności czy też wolności wyznania i sumienia. Wszelkie te wartości mogą zostać naruszone w przypadku dyskryminacji na gruncie stosunków horyzontalnych. Małgorzata Masternak-Kubiak również zauważa, że adresaci zakazu dyskryminacji w art. 32 ust. 2 i art. 33 Konstytucji nie zostali wyraźnie wskazani. Może to oznaczać, że zamiarem ustrojodawcy było rozciągnięcie działania tych zakazów na sferę stosunków prywatnych M. Masternak-Kubiak, Prawo do równego traktowania (w:) Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP, red. B. Banaszak, A. Preisner, Warszawa 2002, s. 136. . Analogiczny pogląd wyraził Andrew Clapham, podkreślając, że art. 32 „przyznaje ochronę przed dyskryminacją prywatną” Zob. A. Clapham, Human Rights Obligation of Non-State Actors, New York 2006, s. 441. .

Po drugie, nie sposób przy tym pominąć przepisu art. 8 ust. 2 Konstytucji Zgodnie z art. 8 ust. 2 Konstytucji „Przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej”. . Skoro ustrojodawca dopuszcza możliwość bezpośredniego stosowania przepisów ustawy zasadniczej, to także powinna być ona przestrzegana w stosunkach pomiędzy pomiotami znajdującymi się poza systemem władzy publicznej.

Nie ulega zatem wątpliwości, że SN w sprawie II K 333/17 musiał rozwiązać swoisty konflikt wartości pomiędzy dwiema wartościami konstytucyjnymi – z jednej strony zasadą swobody działalności gospodarczej oraz swobody umów, z drugiej strony natomiast prawem do równego traktowania i niedyskryminacji.

Przechodząc do stanowiska przedstawionego przez Sąd Najwyższy w przedmiotowym orzeczeniu, SN wyszedł od wykładni art. 138 k.w. i pojęcia „uzasadnionych przyczyn”. Zauważyć bowiem należy, że jest to norma, która weszła w życie już w 1972 r., a zatem wtedy, gdy występował w Polsce deficyt towarów i usług. Nie sposób nie zauważyć, że tego rodzaju patologie społeczne obecnie już nie mają miejsca. Autor w pełni aprobuje pogląd Prokuratora Generalnego wskazującego na konieczność stosowania wykładni celowościowej rzeczonej normy i analizowania znamion art. 138 k.w. z perspektywy obecnych tendencji cywilizacyjnych i potrzeb społecznych, także w zakresie ochrony interesu konsumentów usług i praw usługodawców (wykładnia dynamiczna). Sąd Najwyższy zgodził się z tym twierdzeniem, jednakże zważył, że przepis ten stanowi swoistą furtkę, przez którą promieniować mogą przepisy Konstytucji RP, a w szczególności art. 32 ust. 2 Konstytucji. Nadając mu tym samym walor przepisu antydyskryminacyjnego, chroniącego prawo do równego traktowania oraz poszanowania godności jednostki (art. 30 Konstytucji RP).

Termin „uzasadniona przyczyna odmowy świadczenia” jest pojęciem o nieostrym zakresie – tzw. terminem niedookreślonym, ponieważ nie sposób opracować zamknięty katalog przyczyn, dla których odmowa świadczenia jest uzasadniona. Dlatego też należy uznać, że znamię to ma charakter otwarty, albowiem mieści w sobie szerokie spektrum przyczyn. Nie ma ono charakteru ocennego w ścisłym znaczeniu, albowiem zawiera bardzo szeroki zbiór kryteriów bez określenia wzajemnych relacji każdego z tych kryteriów. W konsekwencji należy uznać, że sformułowanie „uzasadniona przyczyna” w rozumieniu art. 138 k.w., jako okoliczność usprawiedliwiająca odstąpienie zobowiązanego od wykonania świadczenia, stanowi rodzaj klauzuli generalnej, która przy ocenie motywacji zobowiązanego pozwala na porównywanie różnych wartości, które legły u podstaw odmowy, w tym także praw i wolności konstytucyjnych. Klauzula ta umożliwia również stosowanie kryteriów pozaprawnych, w postaci norm moralnych, obyczajowych i religijnych.

Sąd Najwyższy uznał, że w pojęciu „uzasadnionych przyczyn” mogą mieścić się przekonania religijne, co oznacza, że gdy pozostają one w oczywistej sprzeczności z cechami i charakterem usługi, wolno odmówić wykonania takiego świadczenia, nawet jeżeli pozostają one w konflikcie z innymi wartościami, w tym także konstytucyjnymi, takimi jak zakaz dyskryminacji. Sąd Najwyższy tym samym częściowo aprobuje pogląd przedstawiony przez Prokuratora Generalnego, że w zakresie swobody działalności gospodarczej wchodzi prawo do prowadzenia działalności gospodarczej w zgodzie z własnym światopoglądem. Wyrażona w art. 53 ust. 1 Konstytucji Zgodnie z art. 53 ust. 1 i 2 Konstytucji RP „1. Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii. 2. Wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują”. wolność sumienia i  religii będzie stanowić zatem kolejną wartość konstytucyjną, która może być zestawiona z prawem do niedyskryminacji w stosunku horyzontalnym. Jak zauważa P. Sarnecki, „wolność sumienia i religii została zaliczona do wolności i praw o charakterze osobistym, jej wykorzystywanie bowiem związane jest ściśle z osobowością człowieka, a uznanie i poszanowanie przez państwo i społeczeństwo obydwu tych wolności wynika z obowiązku ochrony godności ludzkiej. Zaś godność ta wyraża się m.in. we wrodzonym (immanentnym) poszukiwaniu i przeżywaniu przez człowieka pewnych wartości transcendentnych; wobec tego poszukiwanie to musi być uznane, docenione i chronione” P. Sarnecki (w:) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, M. Zubik, Warszawa 2016, LEX, uwagi do art. 53 Konstytucji RP. .

W ocenie SN, pomimo że wolność sumienia jest częścią składową prawa do poszanowania godności jednostki, to jednak indywidualne przymioty osób (np. preferencje seksualne, wiek, płeć) nie mogą uzasadniać odmowy wykonania świadczenia Sąd Najwyższy pozostawił zatem furtkę, dając możliwość odmówienia świadczenia usługi w ściśle uzasadnionych przypadkach. Nie można zatem wykluczyć sytuacji, w której osoba zobowiązana do świadczenia usługi wykonująca prace artystyczne, np. malarz czy rzeźbiarz, manifestująca swoją przynależność do określonej wspólnoty religijnej i żyjąca według jej kanonów, mając bezpośredni wpływ na ostateczny kształt usługi poprzez zaangażowanie swojej wrażliwości oraz norm moralnych czy obyczajowych, które respektuje, może odmówić wykonania tej pracy, gdy jej przekonania religijne i godność twórcy w konkretnym przypadku są wartością wyższą od innych, które zostałyby naruszone, np. od zakazu dyskryminacji. Tym samym będą stanowiły uzasadnioną przyczynę odmowy świadczenia takiej usługi w rozumieniu art. 138 k.w. .

Z kolei odnosząc się do wskazanego wcześniej przez autora konfliktu wartości konstytucyjnych (zasady niedyskryminacji i zasady swobody działalności gospodarczej), SN podkreślił, że „w tym wypadku wartością wyższą był konstytucyjny zakaz dyskryminacji w życiu gospodarczym, także osób identyfikujących się z LGBT, określony w art. 32 ust. 2 Konstytucji RP oraz połączony z prawem tych osób do poszanowania ich godności – art. 30 Konstytucji RP.

W kontekście tych wartości preferowanie takich zasad, jak swoboda zawierania umów czy wolność gospodarcza, prowadzi do wniosku, że w realiach tej sprawy nie mogły one stanowić uzasadnienia odmowy wykonania usługi poligraficznej przez zobowiązanego drukarza”, pomimo że – jak Sąd Najwyższy podkreślił – oferowana usługa nie była deficytowa.

Powyższe rozważania wywiedzione przez Sąd Najwyższy pozwalają skonstatować, że przyjęte stanowisko jest najdalej idącym w dotychczasowej judykaturze w zakresie ochrony jednostki w stosunkach horyzontalnych przed nierównym traktowaniem i dyskryminacyjnym traktowaniem. Sąd Najwyższy pomimo braku wyraźnej eksplikacji w istocie podziela pogląd zaprezentowany przez M. Florczak-Wątor, że w przepisach rangi ustawowej zawarte są klauzule generalne pozwalające na przenikanie wartości konstytucyjnych wynikających z art. 32 i 33 Konstytucji RP i mające decydujące znaczenie przy interpretacji tych norm. Sąd Najwyższy wyraża pogląd, że w przypadku zaistnienia dyskryminacyjnego traktowania ze względu na określoną cechę osobową nawet potencjalny konflikt z innymi wartościami konstytucyjnymi nie prowadzi do usprawiedliwiania takiego działania i podlega bezwzględnemu zakazowi. Podkreślając tym samym nadrzędność zasady równości i niedyskryminacji (rozumianych także jako prawo podmiotowe jednostki) nad swobodą działalności gospodarczej i wolnością sumienia.

Wnioski

Doniosłość orzeczenia SN jest nieoceniona. Wyrok SN prowadzi do konstatacji, że wolność działalności gospodarczej oraz wolność sumienia doznaje istotnych ograniczeń na rzecz zasady niedyskryminacji. Tym samym art. 32 ust. 2 Konstytucji jest nadrzędny wobec takich norm Konstytucji RP jak art. 20, art. 22 czy też art. 53 ust. 1. Nie można jednak nie zauważyć, że orzeczenie SN jest w pewnym sensie kontrowersyjne. Obwiniony został w przedmiotowej sprawie skazany na mocy art. 138 k.w., a więc przepisu uchwalonego w zupełnie innym systemie gospodarczym, w którym dostęp do podstawowych usług był znacznie ograniczony, a towary co do zasady miały charakter deficytowy. W mojej ocenie postulować należy uchylenie niniejszej normy, prowadzi ona bowiem do niebezpiecznych sytuacji, w których to usługodawca nie będzie mieć możliwości odmówienia usługi kontrahentowi. O ile zgodzić się należy z poglądem SN, że odmowa usługi tylko i wyłącznie z tego powodu, że kontrahent ma odmienne od usługodawcy preferencje seksualne, jest niedopuszczalna i narusza obiektywny porządek, o tyle jednak obecność art. 138 k.w. w obrocie prawnym nie jest niezbędna. Wydaje się, że w przypadku nieuzasadnionej odmowy wykonania usługi powszechnie dostępnej w pierwszej kolejności zastosowanie powinny znaleźć cywilistyczne środki ochrony, a w szczególności powództwo przeciw dyskryminacji oparte na art. 13 ustawy równościowej Ustawa z 3.12.2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania (Dz.U. z 2016 r. poz. 1219). Zgodnie z art. 13 ustawy równościowej „1. Każdy, wobec kogo zasada równego traktowania została naruszona, ma prawo do odszkodowania. 2. W sprawach naruszenia zasady równego traktowania stosuje się przepisy ustawy z 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2016 r. poz. 380 i 585)”. oraz powództwo o naruszenie dóbr osobistych Szerzej na temat środków ochrony przed dyskryminacją zob. P. Śmiałek, Powództwo przeciw dyskryminacji w Ustawie z 3.12.2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania, „Studia Prawa Publicznego” 2017/4, s. 165–187. .