P rezentowany przegląd orzecznictwa stanowi omówienie najistotniejszych orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wydanych od kwietnia do czerwca 2020 r., dotyczących między innymi: obowiązku przestrzegania praw człowieka, prawa do życia, zakazu niewolnictwa i pracy przymusowej, prawa do rzetelnego procesu sądowego, zakazu karania bez podstawy prawnej, prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, wolności wypowiedzi, opinii doradczych oraz słusznego zadośćuczynienia.Prezentowany przegląd orzecznictwa stanowi omówienie najistotniejszych orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wydanych od kwietnia do czerwca 2020 r., dotyczących między innymi: obowiązku przestrzegania praw człowieka, prawa do życia, zakazu niewolnictwa i pracy przymusowej, prawa do rzetelnego procesu sądowego, zakazu karania bez podstawy prawnej, prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, wolności wypowiedzi, opinii doradczych oraz słusznego zadośćuczynienia.

Obowiązek przestrzegania praw człowieka (art. 1)

Ustalenie, że rozpatrując wnioski wizowe, władze danego kraju podejmują decyzje dotyczące warunków wjazdu na jego „terytorium” i przez to wykonują władzę publiczną, samo w sobie nie wystarcza do objęcia skarżących jurysdykcją „terytorialną” tego państwa w rozumieniu art. 1 Konwencji. Sam fakt, że decyzje państwa na poziomie krajowym miały wpływ na sytuację osób zamieszkałych za granicą również nie rodzi jego jurysdykcji nad tymi osobami, jeśli przebywały poza jego terytorium.

Decyzja o uznaniu skargi za niedopuszczalną M.N. i inni v. Belgia, 5.05.2020 r.,
Wielka Izba, skarga nr 3599/18, § 112 – dot. odmowy wydania wiz krótkoterminowych rodzinie z dwojgiem dzieci z Syrii, o które wystąpiła w ambasadzie Belgii w Bejrucie, chcąc następnie ubiegać się w tym kraju o azyl.

Wszczęcie przez skarżących postępowania w państwie, z którym nie byli związani, nie wystarcza do uznania, że w ten sposób znaleźli się pod jego jurysdykcją. Inne podejście oznaczałoby, że Konwencja mogłaby być prawie powszechnie stosowana na podstawie jednostronnych wyborów każdej osoby niezależnie od jej miejsca pobytu w świecie
i w rezultacie zrodziłoby ono nieograniczony obowiązek państw Konwencji przyjmowania na swoje terytorium osób, które mogły być narażone na ryzyko złego traktowania sprzecznego z Konwencją poza granicami ich jurysdykcji. Doszłoby do tego, gdyby sam tylko fakt rozpatrywania przez państwo wniosku imigracyjnego wystarczał do uznania, że wnioskodawca znalazł się w ten sposób pod jego jurysdykcją. Takie podejście rodziłoby związek jurysdykcyjny, prowadzący w pewnych okolicznościach do powstania obowiązku państwa na podstawie art. 3 Konwencji, który w innych okolicznościach by nie zaistniał. Takie rozszerzenie granic stosowania Konwencji oznaczałoby również zanegowanie uznanej przez Trybunał ugruntowanej zasady prawa międzynarodowego publicznego, zgodnie z którą państwa Konwencji, z zastrzeżeniem ich obowiązków traktatowych, w tym Konwencji, są uprawnione do kontroli wjazdu, pobytu i wydalenia cudzoziemców.

Decyzja o uznaniu skargi za niedopuszczalną M.N. i inni v. Belgia, 5.05.2020 r.,
Wielka Izba, skarga nr 3599/18, § 123–124.

Prawo do życia (art. 2)

Obowiązek wykonania kary wymierzonej w kontekście ochrony prawa do życia należy uważać za integralną część obowiązku proceduralnego państwa na podstawie
art. 2 Konwencji. Jeśli państwo Konwencji przyjęło na siebie zobowiązanie wynikające z Konwencji Rady Europy o przekazywaniu osób skazanych (z 1983 r.) do kontynuowania wykonania kary rozpoczętego w innym państwie, jego obowiązki proceduralne na podstawie art. 2 – niezależnie od miejsca zbrodni – wymagają, aby się z niego wywiązało.

Wyrok Makuchyan i Minasyan v. Azerbejdżan i Węgry, 26.05.2020 r., Izba (Sekcja IV), skarga nr 17247/13, § 50 – dot. zgody Azerbejdżanu na zbrodnie popełnione przez jego funkcjonariusza; odmowy tego kraju wykonania kary za zbrodnię z nienawiści etnicznej wymierzonej za granicą jego funkcjonariuszowi, który przez Azerbejdżan został następnie ułaskawiony i nagrodzony.

Objęcie amnestią albo ułaskawienie funkcjonariusza państwa za zbrodnie oznaczające naruszenie art. 2 lub art. 3 nie służy celowi, którym powinno być jego odpowiednie ukaranie. Przeciwnie, państwa muszą karać własnych funkcjonariuszy za poważne przestępstwa zagrażające życiu bardziej surowo niż zwykłych sprawców. Wchodzi bowiem w grę nie tylko indywidualna odpowiedzialność karna, ale również obowiązek państwa zwalczania poczucia bezkarności sprawców ze względu na pełnione funkcje.

Wyrok Makuchyan i Minasyan v. Azerbejdżan i Węgry, 26.05.2020 r., Izba (Sekcja IV), skarga nr 17247/13, § 157

Zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej (art. 4)

Handel ludźmi objęty jest art. 4 Konwencji. Nie można jednak wykluczyć, że w szczególnych okolicznościach konkretna forma zachowania związanego z handlem ludźmi może rodzić problem na podstawie innego przepisu Konwencji.

Określone zachowanie lub sytuacja mogą być uznane za problem należący do kategorii handlu ludźmi na podstawie art. 4 Konwencji, jeśli zawierają elementy składowe definicji handlu ludźmi (rodzaj działania, środki, cel) wynikające z międzynarodowych konwencji. Z perspektywy art. 4 Konwencji koncepcja handlu ludźmi obejmuje taki handel krajowy i międzynarodowy, niezależnie od tego, czy jest związany z przestępczością zorganizowaną.

Pojęcie „praca przymusowa lub obowiązkowa” na podstawie art. 4 Konwencji ma na celu ochronę przed poważnymi przypadkami eksploatacji, takimi jak przymusowa prostytucja, niezależnie od tego, czy w szczególnych okolicznościach wchodzi w grę kontekst handlu ludźmi. Każdy taki kontekst może wskazywać również na „niewolnictwo” lub „poddaństwo” na podstawie art. 4 albo rodzić problem na tle innego przepisu Konwencji.

Kwestia, czy konkretna sytuacja zawierała wszystkie elementy składowe „handlu ludźmi” lub rodziła odrębny problem przymusowej prostytucji, jest kwestią faktów, które należy zbadać w świetle wszystkich istotnych okoliczności konkretnej sprawy.

Wyrok S.M. v. Chorwacja, 25.06.2020 r., Wielka Izba, skarga nr 60561/14, § 303
– dot. zarzutu niewłaściwej reakcji władz na handel ludźmi i zmuszanie do prostytucji.

Obowiązki pozytywne na podstawie art. 4 Konwencji w kontekście handlu ludźmi obejmują ogólnie: (1) obowiązek stworzenia ram prawnych i administracyjnych dla zakazu i karania za handel ludźmi; (2) obowiązek podejmowania w pewnych okolicznościach działań operacyjnych mających chronić ofiary albo potencjalne ofiary handlu ludźmi; oraz (3) obowiązek proceduralny prowadzenia śledztw w sprawach dotyczących potencjalnych przypadków handlu ludźmi. Generalnie, pierwsze dwa aspekty obowiązków pozytywnych można określić jako materialne, podczas gdy trzeci wskazuje na obowiązek proceduralny (pozytywny) państwa.

Wyrok S.M. v. Chorwacja, 25.06.2020 r., Wielka Izba, skarga nr 60561/14, § 306.

Ze względu na pojęciową bliskość handlu ludźmi i przymusowej prostytucji na podstawie art. 4 istotne zasady odnoszące się do handlu ludźmi mają również zastosowanie w sprawach dotyczących przymusowej prostytucji.

Wyrok S.M. v. Chorwacja, 25.06.2020 r., Wielka Izba, skarga nr 60561/14, § 307.

Organy ścigania są lepiej przygotowane niż ofiara do czynności śledczych, co oznacza, że żadne działanie lub brak działania ofiary nie może uzasadniać braku działania tych organów.

Wyrok S.M. v. Chorwacja, 25.06.2020 r., Wielka Izba, skarga nr 60561/14, § 336.

Prawo do rzetelnego procesu sądowego (art. 6)

Potrzeba zagwarantowania prokuratorowi niezależności jest kluczowym elementem zachowania niezależności wymiaru sprawiedliwości.

Wyrok Kövesi v. Rumunia, 5.05.2020 r., Izba (Sekcja IV), skarga nr 3594/19, § 208
– dot. usunięcia przed upływem kadencji głównego prokuratura Krajowej Dyrekcji
ds. Zwalczania Korupcji z powodu publicznej krytyki reformy prawa w sferze walki z korupcją.

Zakaz karania bez podstawy prawnej (art. 7)

Zmiana orzecznictwa wynikająca ze stopniowego wyjaśniania w drodze interpretacji sądowej reguł dotyczących odpowiedzialności karnej musi być zgodna z istotą przestępstwa i rozsądnie przewidywana. Za taką można uznać interpretację sądową mieszczącą się w wyraźnie istniejącej linii orzecznictwa. Wymaganie to można uznać za spełnione, nawet gdy sądy krajowe zinterpretowały i zastosowały dany przepis po raz pierwszy.

Opinia doradcza Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w odpowiedzi na wniosek armeńskiego Trybunału Konstytucyjnego, 29.05.2020 r., nr P16-2019-001, § 62.

Zasada obowiązku retroaktywnego stosowania łagodniejszego prawa karnego odnosi się również do zmian dotyczących definicji przestępstwa.

Opinia doradcza Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w odpowiedzi na wniosek armeńskiego Trybunału Konstytucyjnego, 29.05.2020 r., nr P16-2019-001, § 82.

Posłużenie się techniką „ogólnego odesłania” albo techniką „legislacji przez odesłanie” przy kryminalizacji działań lub zaniechań nie jest jako takie niezgodne z wymaganiami art. 7 Konwencji. Przepis odsyłający i przepis odesłania odczytywane łącznie muszą jednak umożliwić osobie zainteresowanej zorientowanie się, w razie potrzeby z pomocą odpowiedniej porady prawnej, jakie zachowanie może spowodować jej odpowiedzialność karną. Wymaganie to dotyczy również sytuacji, w których przepis odesłania posiada hierarchicznie wyższą rangę w danym porządku prawnym lub charakteryzuje się wyższym poziomem abstrakcji niż przepis odsyłający.

Najskuteczniejszym sposobem zapewnienia w tym zakresie jasności i przewidywalności jest wyraźny charakter odesłania oraz określenie przez przepis odsyłający znamion przestępstwa. Poza tym przepisy odesłania nie mogą wykroczyć poza zakres kryminalizacji określony przez przepis odsyłający. W każdym razie do sądu stosującego zarówno przepis odsyłający, jak i przepis odesłania należy ocena, czy w okolicznościach konkretnej sprawy odpowiedzialność karna była możliwa do przewidzenia.

Ustalenie, czy – ze względu na cel art. 7 Konwencji – prawo przyjęte po domniemanym popełnieniu przestępstwa było w większym lub mniejszym stopniu korzystniejsze dla oskarżonego niż prawo obowiązujące w okresie zarzuconych faktów, wymaga uwzględnienia konkretnych okoliczności sprawy (zasada konkretyzacji). Prawo późniejsze surowsze niż prawo obowiązujące w okresie zarzuconego przestępstwa nie może być stosowane.

Opinia doradcza Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w odpowiedzi na wniosek armeńskiego Trybunału Konstytucyjnego, 29.05.2020 r., nr P16-2019-001, konkluzje.

Prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego (art. 8)

Zgoda podejrzanego w sprawie karnej na pobranie od niego przez funkcjonariuszy policji próbki śliny do badań DNA nie ma istotnego znaczenia w sytuacji, gdy wyraził ją wyłącznie pod groźbą, że w przypadku odmowy próbki śliny lub krwi zostaną od niego pobrane przy użyciu przymusu.

Wyrok Dragan Petrović v. Serbia, 14.04.2020 r., Izba (Sekcja IV), skarga nr 75229/10, § 79 – dot. niewystarczających gwarancji w prawie krajowym regulującym pobieranie próbek DNA ze śliny w kontekście śledztwa karnego.

Obowiązki pozytywne państwa na podstawie art. 8 Konwencji obejmują m.in. zapewnienie osobie posiadającej status bezpaństwowca skutecznego i dostępnego środka prawnego na poziomie krajowym umożliwiającego domaganie się od właściwych władz uregulowania jej sytuacji prawnej w sposób gwarantujący poszanowanie prawa do życia prywatnego i rodzinnego.

Wyrok Sudita Keita v. Węgry z 12.05.2020 r., Izba (Sekcja IV), skarga nr 42321/15; § 35–41 – dot. przedłużających się trudności bezpaństwowca z uregulowaniem jego sytuacji prawnej.

Wzgląd na potrzebę zachowania pewności prawnej nie może jako taki wystarczać do odebrania skarżącemu prawa do ustalenia swego pochodzenia.

Wyrok Boljević v. Serbia, 16.06.2020 r., Izba (Sekcja IV), skarga nr 47443/14, § 55
– dot. odmowy uwzględnienia wniosku o wznowienie zakończonej wiele lat wcześniej sprawy o ustalenie ojcostwa w związku z nowymi możliwościami udowodnienia pochodzenia z użyciem testu DNA.

Wolność wypowiedzi (art. 10)

Od funkcjonariuszy publicznych sprawujących funkcje w wymiarze sprawiedliwości można oczekiwać powściągliwości przy korzystaniu z wolności wypowiedzi zawsze, gdy może być zakwestionowany autorytet i bezstronność sądownictwa. Obowiązek lojalności i dyskrecji wymagany w sądownictwie wymaga, aby rozpowszechnianie nawet prawdziwych informacji odbywało się z umiarem i zachowaniem poprawności. Kwestie dotyczące funkcjonowania systemu wymiaru sprawiedliwości budzą publiczne zainteresowanie i w rezultacie debata na ich temat generalnie wymaga wysokiego stopnia ochrony na podstawie art. 10. Nawet jeśli problem będący przedmiotem debaty ma konsekwencje polityczne, sam ten fakt nie wystarcza do zakazania np. sędziemu wypowiedzi na ten temat. W systemie demokratycznym działania lub zaniechania rządu muszą podlegać ścisłej kontroli nie tylko ze strony ustawodawcy i sądownictwa, ale również mediów i opinii publicznej. Kwestie odnoszące się do rozdziału władz mogą wiązać się z bardzo ważnymi problemami demokratycznego społeczeństwa mieszczącymi się w sferze debaty politycznej, o których ogół ma prawo być poinformowany.

Wyrok Kövesi v. Rumunia, 5.05.2020 r., Izba (Sekcja IV), skarga nr 3594/19, § 201.

Prokuratorzy są uprawnieni do udziału w dyskusjach publicznych w sprawach dotyczących prawa, wymiaru sprawiedliwości oraz do promowania i ochrony praw człowieka, a także powinni móc ścigać bez przeszkód funkcjonariuszy publicznych za popełnione przez nich przestępstwa, zwłaszcza za korupcję.

Wyrok Kövesi v. Rumunia, 5.05.2020 r., Izba (Sekcja IV), skarga nr 3594/19, § 205.

Wyrażone publicznie przez wysokiej rangi prokuratora poglądy i wypowiedzi niezawierające ataków na innych przedstawicieli sądownictwa ani niestanowiące krytyki sprawowania wymiaru sprawiedliwości w toczących się sprawach, ale ściśle zawodową krytykę reform ustawodawczych mających wpływ na sądownictwo w kwestiach odnoszących się do funkcjonowania i reformy systemu sądowego i kompetencji prokuratora do prowadzenia śledztw w sprawach korupcyjnych, wyraźnie mieszczące się w debacie o sprawach budzących duże publiczne zainteresowanie, wymagają daleko idącej ochrony i ścisłej kontroli wszelkiej ingerencji w wolność wypowiedzi oraz przyjęcia, że państwo ma w tym zakresie odpowiednio wąski margines swobody oceny.

Wyrok Kövesi v. Rumunia, 5.05.2020 r., Izba (Sekcja IV), skarga nr 3594/19, § 206–207.

Całkowita blokada przez władze strony internetowej jest środkiem ekstremalnym, porównywalnym z zakazem wydawania gazety lub działania stacji telewizyjnej. Przepis dający władzom szeroką swobodę w tym zakresie rodzi ryzyko blokowania treści w sposób arbitralny i nadmierny. Rządy prawa wymagają, aby obowiązujące przepisy zapewniały odpowiednią ochronę przed takimi skutkami.

Wyrok Kharitonov v. Rosja, 23.06.2020 r., Izba (Sekcja III), skarga nr 10795/14, § 38, 46
– dot. blokady strony internetowej jako automatycznej konsekwencji zarządzenia o blokadzie innej strony z tym samym adresem IP.

Opinie doradcze (art. 1 Protokołu nr 16)

Trybunał jest uprawniony do przeformułowania pytań stawianych przez sąd wnioskujący, przy uwzględnieniu szczególnych okoliczności faktycznych i prawnych wchodzących w grę w postępowaniu krajowym. Podobnie, Trybunał może połączyć niektóre pytania postawione przez sąd wnioskujący. Nawet jeśli Zespół Wielkiej Izby uwzględni wniosek o opinię doradczą w całości, uważając w tej fazie wstępnej, bez możliwości zapoznania się z uwagami pisemnymi czy ustnymi, że wniosek wydaje się spełniać wymagania art. 1 Protokołu nr 16, nie oznacza to, że wszystkie pytania zawarte we wniosku muszą koniecznie spełniać te wymagania. Decyzja o przyjęciu wniosku należy do Zespołu Wielkiej Izby, nie pozbawia to jednak Wielkiej Izby możliwości skorzystania z pełni uprawnień posiadanych przez Trybunał, w tym uprawnień odnoszących się do jurysdykcji Trybunału. Decyzja Zespołu nie może uniemożliwić Wielkiej Izbie oceny, czy każde z pytań składających się na wniosek spełnia wymagania art. 1 Protokołu nr 16. Poza tym z ust. 1 i 2 art. 1 Protokołu nr 16 wynika, że opinia Wielkiej Izby musi ograniczać się do kwestii bezpośrednio związanych z postępowaniem toczącym się na poziomie krajowym. Wielka Izba może więc ocenić, czy pytania będące przedmiotem wniosku spełniają wymagania art. 1 Protokołu nr 16 na podstawie samego wniosku, otrzymanych uwag i innych posiadanych materiałów. W przypadku uznania, z właściwym uwzględnieniem kontekstu faktycznego i prawnego danej sprawy, że niektóre pytania nie spełniają tych wymagań, nie może ich badać, wskazując tę okoliczność w treści opinii doradczej.

Opinia doradcza Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w odpowiedzi na wniosek armeńskiego Trybunału Konstytucyjnego, 29.05.2020 r., nr P16-2019-001, § 45–47.

Przy formułowaniu swojej opinii Trybunał bierze we właściwy sposób pod uwagę uwagi pisemne i dokumenty przedstawione przez uczestników postępowania. Jego zadanie nie polega jednak na odpowiedzi na każdy przedstawiony zarzut lub argument ani na wskazywaniu szczegółowo podstaw swojej odpowiedzi; na podstawie Protokołu nr 16 rola Trybunału nie polega bowiem na orzekaniu w kontradyktoryjnym postępowaniu w sprawach spornych w drodze obowiązującego wyroku, ale raczej, w możliwie najkrótszym terminie, na udzieleniu wnioskującemu sądowi wskazówki pozwalającej zapewnić poszanowanie praw Konwencji w sprawie rozpatrywanej przez ten sąd.

Opinia doradcza Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w odpowiedzi na wniosek armeńskiego Trybunału Konstytucyjnego, 29.05.2020 r., nr P16-2019-001, § 51.

Słuszne zadośćuczynienie (art. 41)

Trybunał nie działa w sposób podobny do sądu orzekającego o odpowiedzialności deliktowej i nie rozstrzyga o winie i wysokości odszkodowania między stronami cywilnymi. Zasadą wiodącą, którą kieruje się Trybunał, jest słuszność – wymagająca przede wszystkim elastyczności podejścia i umiejętności obiektywnej oceny tego, co jest sprawiedliwe, uczciwe i rozsądne w konkretnych okolicznościach, z uwzględnieniem sytuacji skarżącego oraz ogólnego kontekstu naruszenia. Kwoty zasądzane przez Trybunał za doznaną krzywdę są przejawem uznania, że szkoda moralna nastąpiła w rezultacie naruszenia fundamentalnego prawa człowieka i odzwierciedla ją w możliwie najszerszym wymiarze jego dolegliwość.

Wyrok Molla Sali v. Grecja, w zakresie słusznego zadośćuczynienia (art. 41), 18.06.2020 r., Wielka Izba, skarga nr 20452/14, § 33 – dot. stosowania przez sądy wbrew woli spadkodawcy islamskiego prawa religijnego w sporach spadkowych między obywatelami greckimi należącymi do mniejszości muzułmańskiej.