POJĘCIE „ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNA”

W procesie systemowej integracji prawa karnego materialnego szczególna rola przypada regulacji wynikającej z art. 116 k.k. Zgodnie z jej postanowieniami przepisy części ogólnej Kodeksu karnego stosuje się do innych ustaw przewidujących odpowiedzialność karną, chyba że ustawy te wyraźnie wyłączają ich zastosowanie. Ustawowa redakcja powołanego przepisu utwierdza zatem w przekonaniu, że za pośrednictwem wspomnianego rozwiązania kodeksowego ustawodawca dokonał swoistego wyjęcia przed nawias problemów, które można by uznać za wspólne dla kodeksowego oraz pozakodeksowego prawa karnego materialnego.

Podjęte w artykule rozważania należałoby rozpocząć od wyjaśnienia samego pojęcia „odpowiedzialność karna”, którego sens łączy się integralnie z procesem nałożenia sankcji (po przeprowadzeniu stosownego postępowania) za działanie albo zaniechanie jednostki, które w świetle obowiązujących norm prawnych zostałoby uznane za przestępstwo bądź za innego rodzaju czyn bezprawny o podobnym charakterzeWyrok Trybunału Konstytucyjnego z 28 października 2015 r., SK 59/13, LEX nr 1926993.. Powyższe ujęcie definicyjne nawiązuje niewątpliwie do utrwalonego w doktrynie oraz w orzecznictwie poglądu, zakładającego, że wyrażeniu „odpowiedzialność karna” nadaje się niekiedy węższą, a niekiedy szerszą wykładnię. Należy bowiem zaznaczyć, że analizowane tutaj sformułowanie „odpowiedzialność karna”, choć bliskie niewątpliwie przepisom karnoprawnym, pojawia się również na płaszczyźnie prawnokonstytucyjnej (art.  42 ust. 1 Konstytucji RP)Trafnie tym samym zaznacza się, że: „Gwarancje wynikające z art. 42 Konstytucji nie znajdują zastosowania, jeżeli poddane ocenie konstytucyjności przepisy nie zawierają sankcji karnych, czy też szerzej – sankcji o charakterze represyjnym, ani nie przesądzają winy adresatów norm w nich wyrażonych (por. wyroki TK: z 17 grudnia 2003 r., SK 15/02, OTK ZU nr 9/A/2003, poz. 103; 24 lutego 2010 r., K 6/09, OTK ZU nr 2/A/2010, poz. 15)”. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 21 kwietnia 2015 r., P 40/13, OTK-A 2015, nr 4, poz. 48., na której ujmowane jest szeroko, odnosząc się w konsekwencji nie tylko do „odpowiedzialności karnej za przestępstwo”, ale zasadniczo również do każdego innego rodzaju „odpowiedzialności o charakterze karnym”. Ta prokonstytucyjna wykładniaA. Bator, A. Kozak, Wykładnia prawa w zgodzie z Konstytucją, (w:) S. Wronkowska (red.), Polska kultura prawna a proces integracji europejskiej, Kraków 2005, s. 44 i n.; wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 23 lipca 2013 r., P 36/12, OTK-A 2013, nr 6, poz. 81. cytowanego pojęcia, wynikająca przede wszystkim ze względów gwarancyjnych, miała niewątpliwie służyć podkreśleniu konieczności zapewnienia obywatelom należytej ochrony prawnej w sytuacji egzekwowania przez państwo odpowiedzialności o charakterze represyjnymWyrok Trybunału Konstytucyjnego z 28 października 2015 r., SK 59/13, OTK-A 2015, nr 10, poz. 162. Zob. także wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 8 lipca 2003 r., P 10/02, OTK-A 2003, nr 6, poz. 62, w którym przekonywano, że: „(...) zakres stosowania art. 42 Konstytucji obejmuje nie tylko odpowiedzialność karną w ścisłym tego słowa znaczeniu, a więc odpowiedzialność za przestępstwa, ale również inne formy odpowiedzialności prawnej związane z wymierzaniem kar wobec jednostki. Przedstawione zasady konstytucyjne obejmują różne dziedziny prawa represyjnego, w tym m.in. prawo wykroczeń”. Zob. jednakże orzeczenia, w których podniesiono, że konstytucyjna odpowiedzialność karna odnosi się także do administracyjnych kar pieniężnych, jeżeli mają one cechę represyjności. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 15 października 2013 r., P 26/11, OTK-A 2013, nr 7, poz. 99. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego możliwość stosowania art. 42 ustawy zasadniczej do postępowań represyjnych nie oznacza przy tym, że w każdej sprawie wzorzec ten będzie stosowany wprost. Oznacza to w konsekwencji, że gwarancje wynikające z art. 42 ust. 1–3 Konstytucji mogą być stosowane w odniesieniu do konkretnej regulacji jedynie odpowiednio. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 4 lipca 2002 r., P 12/01, OTK-A 2002, nr 4, poz. 50; wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 2 września 2008 r., K 35/06, OTK-A 2008, nr 7, poz. 120; wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 6 listopada 2012 r., K 21/11, OTK-A 2012, nr 10, poz. 119; wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 30 września 2014 r., U 4/13, OTK-A 2014, nr 8, poz. 97; wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 17 marca 2015 r., K 31/13, OTK-A 2015, nr 3, poz. 31. Zob. także K. Mamak, Konstytucyjne wyznaczniki postępowania represyjnego, (w:) P. Czarnecki (red.), Postępowanie karne a inne postępowania represyjne, Warszawa 2016, s. 3 i n.. Z tego też względu wypadałoby więc zauważyć, że przy analizie przepisów, zawierających rozwiązania o wspomnianym  charakterze represyjnym, istotne okazuje się nie tyle samo „nazwanie” postępowania, z którym mamy do czynienia na płaszczyźnie konkretnej ustawy, ile ustalenie, czy ze względu na zawarte w niej normy prawne zastosowanie powinny znaleźć konstytucyjne gwarancje, odnoszące się do odpowiedzialności karnej sensu largoWyrok Trybunału Konstytucyjnego z 3 listopada 2004 r., K 18/03, OTK-A 2004, nr 10, poz. 103.. Zgodnie zaś z zaprezentowanym przez Trybunał Konstytucyjny przekonaniem: „Kryteria identyfikowania odpowiedzialności karnej i stanowiących jej znamiona sankcji karnych w rozumieniu konstytucyjnym są następujące: 1) dolegliwość zapowiadana w sankcji, przy czym «chodzi o pewną zobiektywizowaną kategorię – stopień dolegliwości jest więc oceniany z punktu widzenia systemu wartości akceptowanych w danym społeczeństwie, a znajdujących wyraz w określonym systemie prawnym» (...). Dolegliwość kary polega na tym, że z jednej strony intensywność ingerencji w określone dobra podmiotu odpowiedzialnego wykracza poza zakres absolutnie niezbędny do usunięcia skutków naruszenia prawa i  przywrócenia stanu zgodnego z  prawem, z drugiej zaś strony intensywność tej ingerencji wykracza poza zakres absolutnie niezbędny, by uniemożliwić powstanie określonego stanu rzeczy (...). Dolegliwość założona w karze jest dolegliwością celową, co oznacza, że dolegliwość wynikająca z innych przyczyn nie może być ujmowana jako dolegliwość kary; 2) istota, cel i funkcja sankcji – istota kary wiąże się z  przypisywaniem sprawcy czynu ujemnej oceny społecznej z  powodu zawinionego przez sprawcę naruszenia prawa. (...) cele kary to: a) «odpłata za uczynione zło» i b) «zapobieganie popełnienia przez sprawcę lub innych obywateli przestępstw w przyszłości» (...)”Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 21 października 2015 r., P 32/12, OTK-A 2015, nr 9, poz. 148. W innym orzeczeniu Trybunał Konstytucyjny stwierdził, iż: „Aby ustalić, czy określony rodzaj odpowiedzialności ma charakter represyjny, istotne jest stwierdzenie, czy charakter norm regulujących określony rodzaj odpowiedzialności jest taki, że istnieje konieczność zastosowania do tej odpowiedzialności gwarancji konstytucyjnych dotyczących odpowiedzialności karnej. Zasadnicze znaczenie w tym zakresie pełni funkcja określonych środków prawnych (...), a także stosowanie tychże środków na podstawie indywidualnej, jednostkowej winy sprawcy (...)”. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 12 kwietnia 2011 r., P 90/08, OTK-A 2011, nr 3, poz. 21; wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 4 lipca 2002 r., P 12/01, OTK-A 2002, nr 4, poz. 50..

W zgoła odmienny sposób należy natomiast rozumieć karnomaterialną „odpowiedzialność karną”, o której mowa w art. 116 k.k. W kontekście niniejszej regulacji trzeba bowiem przyjąć, że przepisy części ogólnej Kodeksu karnego znajdują zastosowanie jedynie podczas dekodowania norm sankcjonowanych lub sankcjonujących prawa karnego w znaczeniu wąskimPrzyjmując takie stanowisko, w orzecznictwie podkreśla się, że do odpowiedzialności sensu stricto karnej, wynikającej z ustaw szczególnych: „(...) znajduje zastosowanie ogólna regulacja art. 1 § 1 k.k., który stanowi, że «odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia». Dodatkowo, art. 1 k.k. zastrzega, że przestępstwa nie stanowi czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma (§ 2), oraz że przestępstwa nie popełnia sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można przypisać mu winy w czasie jego popełnienia (§ 3)”. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 28 października 2015 r., SK 59/13, LEX nr 1926993. Zob. odmiennie A. Bojańczyk, Z problematyki relacji między odpowiedzialnością dyscyplinarną i karną (na przykładzie odpowiedzialności dyscyplinarnej zawodów prawniczych), „Państwo i Prawo” 2004, z. 9, s. 17–31. W ocenie A. Bojańczyka brak jest przeszkód do zastosowania rozszerzającej interpretacji art. 116 k.k. Jego gwarancyjny charakter przemawiałby – zdaniem cytowanego autora – za tym, aby przepisy części ogólnej Kodeksu karnego stosować do innych ustaw przewidujących analogiczną odpowiedzialność do odpowiedzialności karnej, jeżeli ustawy te nie zawierają odmiennych postanowień i nie regulują odrębnie i zupełnie pewnych kwestii (w tym zakresie A. Bojańczyk wymieniał odpowiedzialność dyscyplinarną oraz lustracyjną, do których powinny mieć zastosowanie przepisy części ogólnej Kodeksu karnego).. Oznacza to więc, że rozwiązania części ogólnej Kodeksu karnego mogą przede  wszystkim znaleźć zastosowanie w celu ustalenia, czy zostało popełnione przestępstwo, kwalifikowane zgodnie z Kodeksem karnym jako zbrodnia bądź występek (art. 7 k.k.)Uchwała Sądu Najwyższego z 23 marca 2011 r., I KZP 31/10, OSNKW 2011, nr 3, poz. 23; wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Lublinie z 14 marca 2016 r., II SAB/Lu 181/15, LEX nr 2075295.. Tym samym nie znajdują one bezpośredniego zastosowania przy wykładni przepisów należących do dziedziny prawa karnego sensu largoWyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z 9 marca 2016 r., IV SA/Po 1002/15, Legalis nr 1444130; wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Lublinie z 30 kwietnia 2015 r., II SAB/Lu 502/14, LEX nr 1801985.. Wobec powyższego warto tutaj nadmienić, że zgodnie z utrwalonym poglądem doktryny oraz orzecznictwa statusu „innej ustawy przewidującej odpowiedzialność karną” w rozumieniu art. 116 k.k. nie mają m.in.: ustawa z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (tekst jedn. z dnia 8 września 2016 r., Dz.U. z 2016 r. poz. 1541 ze zm.)„W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, należy zgodzić się z poglądem, że przyjęty w ustawie model odpowiedzialności nie może być uznany za odpowiedzialność karną sensu stricto. Jej podstawą materialną nie jest wyczerpanie przez podmiot odpowiedzialności swym czynem ustawowych znamion określonej normy prawa karnego typizującej przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. Nie ma więc ona charakteru pierwotnego i samoistnego, lecz charakter wtórny i pochodny. Jej materialną podstawą jest prawomocne skazanie (lub inne orzeczenie, o którym mowa w art. 4 ustawy) osoby fizycznej wymienionej w art. 3 ustawy za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe wymienione w art. 16 ustawy. Brak tu więc typowego dla prawa karnego wymogu naruszenia przez podmiot odpowiedzialności karnej tzw. normy sankcjonowanej. Prawnokarną normę sankcjonowaną typizującą określone przestępstwo narusza tu nie podmiot zbiorowy, lecz osoba fizyczna, o której mowa w art. 3 ustawy (...)”. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 3 października 2004 r., K 18/03, LEX nr 133746. Zob. także B. Mik, Charakter prawny odpowiedzialności podmiotów zbiorowych w świetle ustawy z dnia 28 października 2002 r., „Przegląd Sądowy” 2003, nr 7–8, s. 67; zob. także B. Namysłowska- -Gabrysiak, Ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Komentarz, Kraków 2004, s. 71; B. Nita, Model odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, „Państwo i Prawo” 2003, z. 6, s. 18; eadem, Ocena prawna zakładów opieki zdrowotnej jako podmiotów ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, „Prawo i Medycyna” 2004, nr 2, s. 61–87; S. Waltoś, Odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych – stary problem legislacyjny na nowo, (w:) A. Łopatka, B. Kunicka-Michalska, S. Kiewlicz (red.), Prawo, społeczeństwo, jednostka. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Leszkowi Kubickiemu, Warszawa 2003, s. 396–406; L. Ziomek, Materialnoprawne aspekty odpowiedzialności podmiotów zbiorowych w świetle orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 2005, nr 2, s. 13–33., Kodeks wykroczeń z dnia 20 maja 1971 r. (tekst jedn. z dnia 3 lipca 2015 r., Dz.U. z 2015 r. poz. 1094 ze zm.)„(...) Kodeks wykroczeń jest kodyfikacją w pełni samodzielną, a jego część ogólna nie odsyła do przepisów Kodeksu karnego i we własnym zakresie reguluje zarówno zasady odpowiedzialności za wykroczenia, jak i praktykę stosowania kar i środków karnych. Przepis art. 116 k.k. nie ma zatem zastosowania do prawa wykroczeń, który to pogląd powszechnie jest prezentowany również w piśmiennictwie prawniczym (...)”. Wyrok Sądu Najwyższego z 8 lutego 2011 r., III KK 433/10, LEX nr 736762; wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 8 lipca 2003 r., P 10/02, LEX nr 80205. Jednocześnie w orzecznictwie zwraca się uwagę, iż: „(...) prawo wykroczeń, choć objęte odrębną kodyfikacją, jest gałęzią prawa ściśle powiązaną z prawem karnym, (....) jego przedłużeniem i dopełnieniem» (...). Powiązanie prawa wykroczeń z prawem karnym dotyczącym przestępstw wyraża się nie tylko w daleko idącym podobieństwie zasad odpowiedzialności za wykroczenia i przestępstwa, ale również w zbliżonym rodzajowo systemie kar i środków karnych, aczkolwiek nasilenie dolegliwości kar przewidzianych za wykroczenia z zasady jest mniejsze od stosowanych wobec sprawców przestępstw. W piśmiennictwie podkreśla się, że regulując materialnoprawne aspekty odpowiedzialności za wykroczenia, obowiązujący kodeks wykroczeń nadaje tej dziedzinie prawa charakter właściwy prawu karnemu jako prawu, które ustala zakazy i nakazy oraz kary grożące za ich przekroczenie. Tej cechy prawa wykroczeń nie podważa to, że normy tego prawa często są instrumentem sankcjonującym naruszenie przepisów o charakterze administracyjnym i porządkowym (...)”. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 19 lutego 2008 r., P 48/06, OTK-A 2008, nr 1, poz. 4., Kodeks karny skarbowy z dnia 10 września 1999 r. (tekst jedn. z dnia  9 listopada 2017 r., Dz.U. z 2017 r. poz. 2226)Zastrzeżenie to nie dotyczy jednak przestępstw o de facto skarbowym charakterze, które wynikają jednak z innych ustaw niż Kodeks karny skarbowy. L. Wilk, Uwagi o tzw. pozakodeksowym prawie karnym (w świetle idei zupełnej kodyfikacji karnej), „Państwo i Prawo” 2011, z. 7–8, s. 55–66., a także ustawa z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944–1990 oraz treści tych dokumentów (tekst jedn. z dnia 8 listopada 2017 r., Dz.U. z 2017 r. poz. 2186)Postanowienie Sądu Najwyższego z 28 września 2006 r., I KZP 20/06, OSNKW 2006, nr 10, poz. 89; wyrok Sądu Najwyższego z 17 sierpnia 2011 r., II Ko 72/10, OSNKW 2011, nr 10, poz. 92; postanowienie Sądu Najwyższego z 13 marca 2013 r., V KK 389/12, OSNKW 2013, nr 7, poz. 56; wyrok Sądu Najwyższego z 5 czerwca 2014 r., II KK 74/14, LEX nr 1480164. Zob. jednak orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 25 września 2003 r., V AL 42/01, LEX nr 104054, w którym stwierdzono, że: „Ustawa lustracyjna, jako należąca do postępowań represyjnych, musi być uznana za «inną ustawę przewidującą odpowiedzialność karną» w rozumieniu art. 116 k.k.”..

Z powyższego wynika zatem, że „odpowiedzialność karna”, o której mowa w art. 116 k.k., jest tylko jedną z postaci odpowiedzialności, w związku z którą stosowane są środki o charakterze represyjnym. Ustawodawstwu znane są bowiem inne postacie postępowań represyjnych, które nie są stricte postępowaniami karnymiWyrok Trybunału Konstytucyjnego z 4 lipca 2002 r., P 12/01, OTK-A 2002, nr 4, poz. 50.. Niektóre zaś z nich są w pełni samodzielnymi kodyfikacjami, regulującymi zasady odpowiedzialności oraz konsekwencje za uchybienia przewidzianym w nim nakazom czy zakazomWyrok Sądu Najwyższego z 8 lutego 2011 r., III KK 433/10, Legalis nr 427534.. Można więc stwierdzić, że w sytuacji, gdy unormowanie odpowiedzialności typu represyjnego powinno zostać oparte na odmiennych założeniach w stosunku do tych, jakie przewidziano w części ogólnej Kodeksu karnego, ustawodawca jest w pełni uprawniony do odejścia od modelu wyznaczonego przepisami Kodeksu karnego i tym samym ma prawo do wprowadzenia autonomicznej regulacjiWyrok Trybunału Konstytucyjnego z 16 stycznia 2001 r., P 5/00, OTK 2001, nr 1, poz. 1..

Wobec podjętych analiz warto również zastanowić się, czy uprawnione byłoby zastosowanie wspomnianych przepisów części ogólnej Kodeksu karnego w sytuacji, gdy ponoszona przez jednostkę odpowiedzialność nie mieściłaby się w standardzie „odpowiedzialności karnej”, rozumianej zgodnie ze znaczeniem tego terminu, jakie nadano mu w świetle art. 116 k.k. W orzecznictwie opowiedziano się za dopuszczalnością stosowania w tego rodzaju przypadkach przepisów części ogólnej Kodeksu karnego, podnosząc jednocześnie, że byłoby to możliwe tylko wówczas, gdy przepisy pozakodeksowe bądź odwoływałyby się do konkretnych regulacji prawnokarnych, bądź w razie wystąpienia w nich luki, co w konsekwencji zezwalałoby na posłużenie się (jednakże bardzo restrykcyjnie i ostrożnie) dopuszczalną analogią legisWyrok Sądu Najwyższego z 22 lipca 2014 r., III KRS 26/14, Legalis nr 1044932. Zob. także postanowienie Sądu Najwyższego z 13 marca 2013 r., V KK 389/12, OSNKW 2013, nr 7, poz. 56, w którym stwierdzono, że: „Tzw. ustawy lustracyjne, zarówno poprzednia z dnia 11 kwietnia 1997 r. (ustawa o ujawnieniu pracy lub służby w organach bezpieczeństwa państwa lub współpracy z nimi w latach 1944–1990, osób pełniących funkcje publiczne, t.j. Dz.U. z 1999 r. Nr 42, poz. 428 ze zm.), jak i obecna z dnia 18 października 2006 r. (ustawa o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944–1990 oraz treści tych dokumentów, t.j. Dz.U. z 2007 r. Nr 63, poz. 425 ze zm.), normowały i normują odpowiedzialność typu represyjnego, niebędącą odpowiedzialnością karną, o jakiej mowa w Kodeksie karnym, a tym samym nie były one i nie są także «inną ustawą karną» w rozumieniu art. 116 k.k., zaś przepisy Kodeksu karnego mogą być stosowane do tej odpowiedzialności jedynie wtedy, gdy sama ustawa lustracyjna wyraźnie się do nich odwołuje oraz, ewentualnie, w drodze analogii”.. Jednocześnie trzeba w tym miejscu zaznaczyć, że ewentualny brak możliwości zastosowania określonych rozwiązań z części ogólnej Kodeksu karnego nie oznacza, iż podmiot odpowiadający na podstawie innych przepisów o wyraźnie represyjnym charakterze zostanie per se narażony na zastosowanie mniej korzystnych dla niego rozwiązań, niż wynikałoby to z ogólnych przepisów regulacji karnomaterialnych. Stosownym zabezpieczeniem w tym zakresie pozostaje regulacja art. 42 ust.  1 Konstytucji RPW judykaturze wskazuje się, że wspomniany przepis konstytucyjny formułuje zasadę nullum crimen sine lege poenali anteriori, czyli jedną z fundamentalnych zasad prawa karnego. Zasada ta wraz z innymi regułami prawa karnego służy zapewnieniu ochrony jednostki przed arbitralnością, a także innymi nadużyciami ze strony organów władzy publicznej. Zob. na ten temat m.in.: wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 6 października 2015 r., SK 54/13, LEX nr 1809388; wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 15 października 2008 r., P 32/06, OTK-A 2008, nr 8, poz. 138; wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 14 grudnia 2011 r., SK 42/09, OTK-A 2011, nr 10, poz. 118; wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 12 września 2005 r., SK 13/05, OTK-A 2005, nr 8, poz. 91; wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 25 maja 2004 r., SK 44/03, OTK-A 2004, nr 5, poz. 46; L. Kubicki, Nowa kodyfikacja karna a Konstytucja RP, „Państwo i Prawo” 1998, z. 9–10, s. 25. Poza tym warto w tym miejscu wspomnieć, iż w orzecznictwie wskazuje się, że choć: „(...) art. 42 ust. 1 Konstytucji nie wyraża wprost zasady winy, jako przesłanki odpowiedzialności karnej, to zarówno z procesowej zasady domniemania niewinności określonej w art. 42 ust. 3 Konstytucji, jak i z samej istoty odpowiedzialności represyjnej należy wnosić, że nie powinna być ona nakładana na podmioty, które nie mogły uniknąć popełnienia ani też zapobiec popełnieniu czynu zabronionego. Innymi słowy, niedopuszczalne jest stosowanie środków o charakterze represyjnym (penalnym) wobec podmiotu, któremu nie można zarzucić naruszenia prawa, choćby w postaci zaniechania obowiązkowych działań, które mogły zapobiec popełnieniu czynu zabronionego. (...) Konstytucyjnym warunkiem odpowiedzialności o charakterze represyjnym jest możliwość podjęcia zachowania zgodnego z prawem i uniknięcia sankcji o charakterze represyjnym. (...) Art. 42 ust. 1 Konstytucji nie wyraża wprost zasady winy. Zasadę tę można jednak wyprowadzać z użytego w tym przepisie słowa «czyn», przyjmując, że jest to zachowanie (w tym zaniechanie), na które dana osoba miała wpływ, w szczególności mogła go uniknąć, wybierając zachowanie zgodne z prawem. Odpowiada to szeroko rozumianemu pojęciu zachowania zawinionego”. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 3 listopada 2004 r., K 18/03, OTK-A 2004, nr 10, poz. 103., na podstawie której można wyinterpretować fundamentalne gwarancje dla odpowiedzialności karnej w szerokim (a jednocześnie potwierdzonym utrwaloną linią orzeczniczą) tego słowa znaczeniuPrzykładowo w wyroku Sądu Najwyższego z 6 grudnia 2012 r., V KK 332/12, Legalis nr 549592, podniesiono, że: „Wprawdzie art. 4 § 1 k.k. nie ma zastosowania, na podstawie art. 116 k.k., do ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, niemniej zastosowanie nowej, niekorzystnej dla podmiotu zbiorowego ustawy, nie jest możliwe ze względu na treść art. 42 ust. 1 Konstytucji RP”. Zob. także wyrok Sądu Najwyższego z 11 kwietnia 2012 r., II KK 254/11, OSNKW 2012, nr 10, poz. 99; wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 9 czerwca 2008 r., II AKa 204/07, Legalis nr 178199; wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 20 czerwca 2006 r., II AKa 165/06, Legalis nr 81583; zob. także wyrok Sądu Najwyższego z 1 września 2015 r., V KK 413/14, LEX nr 1794323. Zob. również B. Nita-Światłowska, A. R. Światłowski, Glosa do wyroku SN z dnia 11 kwietnia 2012 r., II KK 254/11. Podstawa zakazu retroakcji w postępowaniu przeciwko podmiotom zbiorowym, „Państwo i Prawo” 2014, z. 4, s. 128–134..

Reasumując dotychczasowe ustalenia, należy przede wszystkim zauważyć, że rozważane w tej części opracowania pojęcie „odpowiedzialność karna” uzyskuje de facto dwie różniące się zakresowo definicje. Powyższe ujęcie mogłoby zatem prima facie pozostawać w  sprzeczności z założeniem o racjonalności ustawodawcy oraz świadczyć o naruszeniu zakazu wykładni homonimicznej. Trafnie jednak podniesiono w orzecznictwie, że: „Zważywszy (...) na złożoność i wielopłaszczyznowość ustawy zasadniczej, łączącej w sobie regulacje dotyczące wielu gałęzi prawa i obszarów życia społecznego, co pociąga za sobą najdalej idącą ogólnikowość terminologiczną oraz oczywiście odmienne cele i zakresy normowania (...) odstąpienie od zakazu wykładni homonimicznej uznać należy za uzasadnione”Uchwała Sądu Najwyższego z 23 marca 2011 r., I KZP 31/10, OSNKW 2011, nr 3, poz. 23. Nie zmienia to jednak faktu, że zarówno konstytucyjne, jak również kodeksowe pojęcie „odpowiedzialność karna” sprowadza się do nałożenia sankcji o charakterze represyjnym za jego bezprawne i zawinione działanie albo zaniechanie. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 28 października 2015 r., SK 59/13, LEX nr 1926993..

REGULACJA KARNOPROCEDURALNA A STOSOWANIE ART. 116 K.K. (ROZWAŻANIA NA TLE ART. 335 K.P.K.)

Rozważając pojęcie „ustawy przewidujące odpowiedzialność karną”, należałoby również zastanowić się, czy cytowany fragment art.  116  k.k. odnosi się wyłącznie do pozakodeksowych regulacji, formułujących określone typy przestępstw za naruszenie postanowień innych ustaw niż Kodeks karny, czy też status ustawy przewidującej odpowiedzialność karną mogłaby uzyskać przykładowo regulacja karnoproceduralna, w zakresie, w jakim uzupełnia ona niektóre rozwiązania karnomaterialneW tym miejscu należy przypomnieć, że obecna redakcja klauzuli zawartej w art. 116 k.k. różni się od jej poprzedniczki, wynikającej z art. 121 k.k. z 1969 r. („Przepisy części ogólnej tego kodeksu stosuje się do przestępstw przewidzianych w innych ustawach, jeżeli ustawy te nie zawierają przepisów odmiennych”).. Pytanie to staje się szczególnie aktualne m.in. w kontekście regulacji art. 335 k.p.k., na podstawie której wprowadzona została możliwość wystąpienia przez prokuratora do sądu z wnioskiem (zamiast aktu oskarżenia bądź łącznie z aktem oskarżenia) o wydanie na posiedzeniu wyroku skazującego i orzeczenie uzgodnionych z oskarżonym kar lub innych środków przewidzianych za zarzucany mu występekRozważając przesłanki wystąpienia z wnioskiem prokuratora o wydanie wyroku skazującego bez rozprawy, należy w istocie – o czym wspomniano – wyróżnić: a) samodzielny wniosek prokuratora o wydanie wyroku skazującego – art. 335 § 1 k.p.k. oraz b) wniosek prokuratora o wydanie wyroku skazującego dołączany do aktu oskarżenia – art. 335 § 2 k.p.k.. Warto w tym miejscu nadmienić, że chociaż wniosek ten podlega kontroli sądowej w zakresie warunków i  oceny zasadności jego złożenia, to jednak sąd nie ma już swobody w doborze kar lub innych środków, jeśli zostanie on zaaprobowany, a sprawa rozpoznana na zasadach wskazanych w art. 343 § 1–6 w zw. z art. 335 § 1 i 2 k.p.k.Zgodnie z art. 343 § 7 k.p.k.: „Jeżeli sąd uzna, że nie zachodzą podstawy do uwzględnienia wniosku, o którym mowa w art. 335 § 1, zwraca sprawę prokuratorowi. W razie nieuwzględnienia wniosku wskazanego w art. 335 § 2 sprawa podlega rozpoznaniu na zasadach ogólnych, a prokurator, w terminie 7 dni od dnia posiedzenia, dokonuje czynności określonych w art. 333 § 1 i 2”. W kontekście tego zagadnienia pojawia się wątpliwość, czy prokurator, uzgadniając z oskarżonym zastosowanie określonych konsekwencji prawnokarnych za zarzucany mu występek, powinien uwzględnić karnomaterialne wskazania kształtujące sądowy wymiar kary. Innymi słowy, na tle powyższych rozważań pojawia się bowiem pytanie, czy zastosowanie wspomnianej instytucji o charakterze konsensualnym jest możliwe tylko wówczas, gdy jest to zgodne z przepisami regulującymi sądowy wymiar kary, czy też także wtedy, gdy wskazania te sprzeciwiałyby się wydaniu takiego orzeczenia. W piśmiennictwie z jednej strony wyrażono pogląd, że kodyfikacja karnoprocesowa nie jest ustawą przewidującą odpowiedzialność karnoprawną, co niejako a priori oznaczałoby, że karnomaterialne przepisy regulujące wymiar kary nie powinny mieć w tym zakresie zastosowaniaS. Steinborn, Porozumienia w polskim procesie karnym. Skazanie bez rozprawy i dobrowolne poddanie się odpowiedzialności karnej, Kraków 2005, s. 339.. Z drugiej jednak strony podnosi się, że zaprezentowana powyżej wykładnia stanowiłaby w  istocie wyraz akceptacji dla całkowitej swobody przy doborze konsekwencji karnoprawnych wobec sprawcy, do którego znajduje zastosowanie instytucja z  art.  335 k.p.k. Wobec powyższego wskazuje się, że ze względów gwarancyjnych wymiar kary w trybie konsensualnym nie powinien stanowić przejawu arbitralnej decyzji prokuratoraZob. M. Trafny, Zasada humanitaryzmu w kodeksie karnym, „Prokuratura i Prawo” 2007, z. 3, s. 40–41; A. M. Kania, Zasada humanitaryzmu w kontekście unormowań prawnokarnych, „Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego” 2010, t. XXVI, s. 70.. Oznaczałoby to więc, że w kontekście analizowanej instytucji Kodeks postępowania karnego będzie wpisywał się w standardy „innej ustawy przewidującej odpowiedzialność karną”, do której zgodnie z art. 116 k.k. znajdą zastosowanie odpowiednie przepisy części ogólnej Kodeksu karnegoS. Steinborn, Porozumienia w polskim, s. 326–327; zob. także J. Raglewski, Stosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary w świetle zasad sądowego wymiaru kary, (w:) J. Majewski (red.), Nadzwyczajny wymiar kary, Toruń 2009, s. 55–56..

W świetle dotychczasowych ustaleń wypadałoby zatem stwierdzić, że art.  116  k.k. pełni funkcję swoistego pomostu, wiążąc sąd, jak również prokuratora karnomaterialnymi rozwiązaniami kształtującymi wymiar karyJ. Skorupka, Głos w dyskusji, (w:) J. Majewski (red.), Nadzwyczajny wymiar kary, Toruń 2009, s. 113.. Z uwagi jednak na to, że dobór konsekwencji karnoprawnych w ramach porozumień karnoprocesowych okazuje się w istocie specyficzny, skutkujący de facto stosowaniem złagodzonych sankcji, można by jednakże de lege ferenda rozważyć, czy bardziej racjonalne – na wzór ustawodawstw innych państw – nie byłoby wprowadzenie w tym zakresie odrębnych unormowań, które pozwalałyby na bardziej przejrzyste i jednoznaczne ustalenie, czy skazanie w trybie konsensualnym powinno skutkować redukcją kary, a jeśli tak, to według jakich zasad powinna ona nastąpićW. Jasiński, Porozumienia procesowe w znowelizowanym kodeksie postępowania karnego, „Prokuratura i Prawo” 2014, z. 10, s. 23–26. Zob. także P. Kardas, Konsensualne sposoby rozstrzygania w świetle nowelizacji kodeksu postępowania karnego z dnia 10 stycznia 2003 r., „Prokuratura i Prawo” 2004, z. 1, s. 59–60..

MODEL SUBSUMPCJI W ŚWIETLE ART. 116 K.K.

Z brzmienia art. 116 k.k. wynika, że stosowanie przepisów części ogólnej Kodeksu karnego do innych ustaw przewidujących odpowiedzialność karną powinno nastąpić „wprost”, a nie w sposób „odpowiedni”. Z pewnym uproszczeniem można by przyjąć, że stosowanie „wprost” określonych przepisów do innych, nieuregulowanych samodzielnie rozwiązań oznacza, że przepisy odniesienia znajdują bezpośrednie, de facto automatyczne zastosowanie, niepoprzedzone jakimikolwiek modyfikacjamiA. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, s. 189.. Z  kolei zaś model „odpowiedniego” stosowania określonych rozwiązań implikuje już trójwariantowość rezultatów wykładni. Zamieszczenie w przepisie klauzuli „odpowiedniego stosowania” może bowiem skutkować tym, że przepis odniesienia: a) znajdzie zastosowanie wprost, b) będzie wymagał pewnych modyfikacji bądź też c) nie znajdzie zastosowania z uwagi na specyfikę materii, na którą wskazuje przepis odsyłającyWymieniona na ostatnim miejscu niedopuszczalność stosowania danego przepisu może przy tym wynikać albo z samej treści danej regulacji prawnej, albo z powodu, że zastosowania danej normy nie można by pogodzić ze specyfiką i odmiennością określonego rozwiązania. Uchwała Sądu Najwyższego z 6 grudnia 2001 r., III CZP 41/00, OSNCP 2001, nr 4, poz. 57. Zob. J. Nowacki, Studia z teorii prawa, Kraków 2003, s. 459. Wyrok Sądu Najwyższego z 17 stycznia 2013 r., III CZP 57/12, LEX nr 1321173, w którym podzielając poglądy doktryny, stwierdzono, iż: „W piśmiennictwie trafnie zauważa się, że pojęcie «odpowiedniości» stosowania określonego przepisu oznacza, że niektóre jego postanowienia będzie można stosować bez żadnej modyfikacji, inne trzeba będzie odpowiednio zmodyfikować, a jeszcze innych w ogóle nie będzie można stosować”. Zob. także wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z 30 września 2015 r., III AUa 478/15, Legalis nr 1372768. Na temat klauzuli odpowiedniego stosowania zob. także poglądy zawarte w orzecznictwie sądów administracyjnych. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Szczecinie z 4 listopada 2015 r., I SA/Sz 356/15, LEX nr 1935878; wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Łodzi z 9 czerwca 2014 r., III SA/Łd 368/14, LEX nr 1490901; postanowienie Naczelnego Sądu Administracyjnego z 16 stycznia 2013 r., II GSK 2054/12, LEX nr 1274333; wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 14 lutego 2013 r., II FSK 1789/11, LEX nr 1358261; wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 17 maja 2013 r., I FSK 444/13, LEX nr 1369535; wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Białymstoku z 9 kwietnia 2009 r., II SA/Bk 15/09, Legalis nr 176852, w którym podniesiono, że: „Przez «odpowiednie stosowanie» określonych przepisów rozumie się zarówno stosowanie tych przepisów bezpośrednio, odstąpienie od ich zastosowania, jak i stosowanie z modyfikacjami w stosunku do regulacji, która ma być «odpowiednio» zastosowana. Odpowiednie stosowanie nie przesądza ani o bezpośrednim, ani o automatycznym stosowaniu określonej regulacji, jest uzależnione m.in. od oceny charakteru instytucji prawnej, wyznaczonej przede wszystkim przez przepisy odnoszące się bezpośrednio do instytucji, do której mają się odnosić «odpowiednio stosowane» przepisy”. Zob. również M. Świetlicka, „Odpowiednie” stosowanie kodeksu postępowania karnego w sprawach o przestępstwa i wykroczenia skarbowe, „Prokuratura i Prawo” 2006, z. 10, s. 71. Na temat „odpowiedniego” stosowania przepisów i związanych z tym konsekwencji zob. m.in. J. Nowacki, Analogia legis, Warszawa 1966, s. 136; Z. Siwik, „Odpowiednie” stosowanie przepisów kodeksu karnego w prawie karnym skarbowym, „Przegląd Prawa i Administracji” 1987, t. XXIII, s. 132; S. Wronkowska, (w:) S. Wronkowska, M. Zieliński, Komentarz do zasad techniki prawodawczej z dnia 20 czerwca 2002 r., Warszawa 2012, s. 302; A. Błachnio-Parzych, Przepisy odsyłające systemowo (Wybrane zagadnienia), „Państwo i Prawo” 2003, z. 1, s. 49..

Rozważając model subsumpcji wynikający z treści art. 116 k.k., należy także zwrócić uwagę na dyspozytywne ujęcie niniejszego przepisu, które znajduje verba legis potwierdzenie w słowach, że stosowanie rozwiązań przewidzianych w części ogólnej Kodeksu karnego może zostać „wyraźnie wyłączone” przepisami pozakodeksowymi, co powinno nastąpić expressis verbis w akcie prawnym, mającym zastosowanie w danej sprawieZob. postanowienie Sądu Najwyższego z 15 maja 2014 r., III KK 460/13, Legalis nr 1024760. W orzecznictwie podkreśla się również, że: „(...) sam fakt unormowania tożsamych kwestii ustawami szczególnymi nie wyklucza stosowania części ogólnej kodeksu karnego. Aby było odmiennie, stosowanie tej części kodeksu karnego musi zostać wyraźnie wyłączone” – wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 24 września 2004 r., II AKa 278/04, LEX nr 1643083. W piśmiennictwie zwraca się uwagę na problem rozstrzygnięcia charakteru prawnego klauzuli „odpowiedniego stosowania”. Zob. P. Czarnecki, Odpowiednie stosowanie przepisów prawa karnego w postępowaniach represyjnych, (w:) P. Czarnecki (red.), Postępowanie karne a inne postępowania represyjne, Warszawa 2016, s. 13–25.. Ustawowy nakaz „wyraźnego wyłączenia”, następujący poprzez wskazanie konkretnej jednostki redakcyjnej tekstu bądź odmienne uregulowanie danej materii w konkretnej ustawieA. Zoll, Glosa do uchwały SN z 27.IX.1985 r. VI KZP 27/85, „Państwo i Prawo” 1987, z. 2, s. 142–144; W. Radecki, Glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 21 lutego 2002 r., III KKN 281/99, OSP 2002, nr 9, s. 114. Zdaniem autora warunek „wyraźnego wyłączenia”, o którym mowa w art. 116 k.k., należy rozumieć w ten sposób, że jeżeli: „(...) określona kwestia została odrębnie uregulowana w przepisie pozakodeksowym, to stanowi to już wystarczającą podstawę do wyłączenia stosowania przepisu części ogólnej k.k. Mamy bowiem w tym przypadku do czynienia z wyraźnym wyłączeniem stosowania przepisu części ogólnej k.k. Warunek ten nie oznacza natomiast, że pozakodeksowa ustawa przewidująca odpowiedzialność karną musi zawierać klauzulę wymieniającą przepisy części ogólnej k.k., które nie znajdują do niej zastosowania”. Zob. także D. Bunikowski, Przepadek korzyści majątkowych pochodzących z popełnienia przestępstwa jako środek karny, „Prokuratura i Prawo” 2008, z. 5, s. 50–51. Zob. także odmienny pogląd, dotyczący sposobu „wyraźnego wyłączenia” – J. Wojciechowski, Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 1997, s. 212; E. Bieńkowska, (w:) G. Rejman (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa 1999, s. 1469., służy bowiem zneutralizowaniu potencjalnej konkurencji pomiędzy przepisami kodeksowymi oraz pozakodeksowymi. Warto przy tym zaznaczyć, że w razie pojawienia się wątpliwości, czy przepis części ogólnej Kodeksu karnego powinien zostać wyłączony w odniesieniu do regulacji pozakodeksowej, tego rodzaju przypadki należy rozstrzygnąć na rzecz jego stosowania. Regułą więc pozostaje stosowanie przepisów części ogólnej Kodeksu karnego do innych ustaw przewidujących odpowiedzialność karnąZob. na ten temat także orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 16 stycznia 2002 r., V AL 33/01, Legalis nr 53026; orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 25 września 2003 r., V AL 42/01, OSA 2004, nr 7, poz. 55.. Jednocześnie trzeba w tym miejscu zastrzec, że możliwe „wyłączenie” stosowania przepisów części ogólnej w zakresie wskazanym w art. 116 k.k. nie ma w istocie charakteru nieograniczonegoO. Włodkowski, Przepisy karne ustawy o rachunkowości, Warszawa 2012, s. 124–127.. Względy gwarancyjne nie pozwalają bowiem na objęcie nim zwłaszcza fundamentalnych zasad odpowiedzialności karnej, jak również zasad karania, wynikających z przepisów ustawy zasadniczej (takim charakterem wyróżnia się niewątpliwie zasada nullum crimen sine lege, a także zasada poszanowania godności człowieka, zasada winy, zasada określoności czynu, jak również zakaz retroakcji czy też zakaz wprowadzenia kary śmierci)Nowe kodeksy karne z uzasadnieniem, Warszawa 1997, s. 176..

UWAGI KOŃCOWE

Powyższe ustalenia pozwalają na wysunięcie kilku wniosków. Przede wszystkim należy zauważyć, że z  samym pojęciem odpowiedzialności karnej wiąże się bogactwo problemów poznawczych oraz praktycznych. Uwagę w tym zakresie zwraca nie tylko niejednolite rozumienie tego terminu w kontekście regulacji konstytucyjnej oraz karnomaterialnej, lecz także konieczność dokonania jego specyfikacji, a dokładniej mówiąc, odróżnienia wspomnianej postaci odpowiedzialności od innych form odpowiedzialności, pozostających „na styku” odpowiedzialności karnejZob. T. Bojarski, Niektóre szczególne formy odpowiedzialności a odpowiedzialność karna, (w:) A. Korobowicz et al. (red.), Państwo. Prawo. Myśl prawnicza. Prace dedykowane Profesorowi Grzegorzowi Leopoldowi Seidlerowi w dziewięćdziesiątą rocznicę urodzin, Lublin 2003, s. 47; idem, Odpowiedzialność karna. Zagadnienia zakresu i stabilizacji, (w:) T. Bojarski et al. (red.), Polska lat dziewięćdziesiątych. Przemiany państwa i prawa. T. 1, Lublin 1999, s. 326 i n..

Dokonane analizy utwierdzają również w  przekonaniu, że art.  116  k.k. odgrywa szczególną rolę dla zachowania spójności systemowej prawa karnego materialnego. Za pośrednictwem omawianej regulacji część ogólna Kodeksu karnego staje się de facto częścią ogólną całego prawa karnego sensu stricto. W konsekwencji można by więc stwierdzić, że regulacja art. 116 k.k. powinna przeciwdziałać destabilizacji oraz dezintegracji polskiego systemu prawa karnego materialnegoA. Wąsek, (w:) A. Wąsek (red.), Kodeks karny. Komentarz. T. 2 (art. 32–116), Gdańsk 1999, s. 416; M. Błaszczyk, (w:) M. Królikowski, R. Zawłocki (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Tom II. Komentarz. Art. 32–116, Warszawa 2015, s. 796 i n..

Ponadto niniejsze rozważania skłaniają także do wniosku, że o ustawowych nakazach „odpowiedniego” stosowania bądź stosowania „wprost” określonych rozwiązań prawnych do innych, nieunormowanych w pełni samodzielnie instytucji, można jedynie prima facie twierdzić, iż wyznaczają one – zasadniczo – dwa odmienne modele dokonywania subsumpcji.

Nie sposób bowiem pominąć, że trójwariantowość „odpowiedniego” stosowania przepisów prowadzi niekiedy do zastosowania „wprost” konkretnych regulacji, zaś ustawowy nakaz, obligujący do stosowania „wprost” określonych rozwiązań, może jednak zostać swoiście „skorygowany”Ten ostatni przypadek znajduje potwierdzenie w regulacji art. 116 k.k. in fine..