W  czerwcu 2018  r. upłynęło 150 lat od urodzin profesora Wydziału Prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie Maurycego Allerhanda – człowieka, który pozostawił po sobie nie tylko ogromny i pożytkowany do dziś dorobek naukowy, ale i  pamięć osoby wyjątkowej, posiadającej rzadko spotykane cechy osobowości, które jednały sympatię kolegów na uniwersytecie, w adwokaturze, w środowisku żydowskim, w  działalności prawotwórczej w Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej Polskiej, a nade wszystko wśród młodzieży akademickiej. Pamięć owa żywa jest do dziśZnakomite komentarze Allerhanda do Kodeksu handlowego, Kodeksu procedury cywilnej, Prawa upadłościowego i układowego do dziś stanowią niedościgniony wzorzec., choć od tragicznej śmierci Profesora, zamordowanego w Obozie Janowskim we Lwowie, minęło ponad siedemdziesiąt pięć latZob. m.in. K. Koranyi, Maurycy Allerhand, „PiP” 1947, z. 1, s. 90–92; K. Pol, Poczet prawników polskich XIX i XX wieku, wyd. 2, przejrzał i uzupełnił Adam Redzik, Warszawa: C. H. Beck 2011, s. 771–781; K. Pol, W związku z 60. rocznicą śmierci Profesora Maurycego Allerhanda, „Państwo i Prawo” 2003, z. 4, s. 100–106; A. Redzik, W sprawie okoliczności śmierci profesora Maurycego Allerhanda, „Kwartalnik Historii Żydów” 2005, nr 2 (214), s. 174–183; A. Radwan, Integracyjny wymiar życia i dzieła Maurycego Allerhanda – w 140. rocznicę urodzin, „Czasopismo Kwartalne Całego Prawa Handlowego, Upadłościowego oraz Rynku Kapitałowego” (HUK) 2008, nr 2 (4), s. 311–316; A. Radwan, A. Redzik, O dwóch dwudziestoleciach i trzech jubileuszach prawa handlowego w Polsce, „Przegląd Prawa Handlowego” 2009, nr 9, s. 4–8; A. Redzik, Maurycy Allerhand jako znawca i kodyfikator prawa upadłościowego, „Palestra” 2016, nr 13 (e.Palestra 2016, poz. 44), s. 452–461..

Postać lwowskiego uczonego jest ciekawa z powodów nie tylko naukowych. Był on przedstawicielem grupy zasymilowanych Żydów, cieszącym się ogromnym autorytetem zarówno w środowisku polskim, jak i żydowskim. Cieszył się estymą nawet wśród studentów zrzeszonych w organizacji „Młodzież Wszechpolska”. W czasie tzw. akcji antyżydowskich organizowanych  w latach 1936–1938 w całej Polsce, w tym na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, w których „Młodzież Wszechpolska” i  organizacje z nią powiązane domagały się wprowadzenia gett ławkowych i zasady numerus clausus dla studentów Żydów oraz ogłaszały kolejne „dni bez Żyda”, blokując wstęp Żydom na uniwersytet, profesorowi Allerhandowi i jego rodzinie przydzielono specjalną ochronę i bez utrudnień wprowadzano go na uniwersytet. Ochronę ową zapewnili demonstrujący studenciRelacja dr. Leszka Allerhanda; M. Allerhand, L. Allerhand, Zapiski z tamtego świata. Zagłada we Lwowie w dzienniku Profesora i wspomnieniach jego wnuka, posłowie Adam Redzik, Kraków: Instytut Allerhanda, Wydawnictwo Wysoki Zamek 2011, s. 22..

MŁODOŚĆ I STUDIA

Maurycy, używający też początkowo imienia Mojżesz, a także w niemieckim brzmieniu Moritz, urodził się 28 czerwca 1868 r. w Rzeszowie w zasymilowanej rodzinie żydowskich posiadaczy ziemskich Hermana (Hirscha, Herscha) i Rebeki (Rywke, Riwke) z Wohlfeldów (Wolfeldów)Archiwum Państwowe w Rzeszowie (dalej: APRz), sygn. 533, metryka nr 88/1868; Архів Львівського національного університету імені Івана Франка (dalej: ALNUIF), fond (dalej: f.) R-119, opys (dalej: op.) 1, sprawa (dalej: spr.) 2 – teczka osobowa Maurycego Allerhanda, k. 91.. W metryce nazwisko zapisano przez jedno „l”, jako Alerhand. Z dostępnych danych wiemy, że ojciec Maurycego, Hirsz, urodził się ok. 1830 r. w ŻurawnieAPRz sygn. 1501, Spis ludności Rzeszowa z 1870 r. podaje rok 1831, ale Spis ludności Rzeszowa z 1890 r. rok 1828., z kolei matka, Rebeka, przyszła na świat w Rzeszowie w 1842 r.APRz sygn. 1501, Spis ludności Rzeszowa z 1870 r. lub w 1839 r.APRz sygn. 1501, Spis ludności Rzeszowa z 1890 r. Maurycy miał dwóch braci: starszego Artura, który urodził się w Rzeszowie w 1860 r.APRz sygn. 1501, Spis ludności Rzeszowa z 1870 r. Artur (drugie imię Abraham) był żonaty od 1891 r. z Heleną (Henne) Weintraub (córką Wolfa i Róży), z którą miał córkę Herminę (ur. 1894). W chwili zawarcia małżeństwa Artur miał 30 lat i 9 miesięcy, a Helena 17 lat i 10 miesięcy. i młodszego Józefa, urodzonego w 1872 r., także w RzeszowieAPRz sygn. 1501, Spis ludności Rzeszowa z 1870 r..

Niewiele wiemy o  dzieciństwie młodego Maurycego. Nie wiemy, czy uczęszczał do żydowskiego chederu w Rzeszowie, ale fakt, że pochodził z dość bogatej i zasymilowanej rodziny pozwala przypuszczać, że wychowywany był w domu rodzinnym, a następnie skierowany do miejscowego, sięgającego tradycjami czasów przedrozbiorowych gimnazjum – prawdopodobnie od razu do II lub III klasyBrak jest Allerhanda w: Sprawozdanie Dyrekcyi C.K. Wyż. Gimnazyum w Rzeszowie za rok szkolny 1981, Rzeszów 1881.. Zawsze był uczniem wyróżniającym sięSprawozdanie Dyrekcyi C.K. Wyż. Gimnazyum w Rzeszowie za rok szkolny 1983, Rzeszów 1883, s. 64 (był uczniem kl. IV). W roku 1984 Sprawozdanie nie ukazało się. Sprawozdanie Dyrektora C.K. Wyższego Gimnazyum w Rzeszowie za rok szkolny 1984/5, Rzeszów 1885, s. 73 (był uczniem kl. VI); Sprawozdanie Dyrekcyi C.K. Wyższego Gimnazyum w Rzeszowie za rok szkolny 1885/6, Rzeszów 1886, s. 86 (był uczniem celującym kl. VII; wcześniej uczniów celujących nie wytłuszczano).. Ukończył je „z chlubnym postępem”, czyli z odznaczeniem, w dniu 6 czerwca 1887Sprawozdanie Dyrektora C.K Wyższego Gimnazyum w Rzeszowie za rok szkolny 1887, Rzeszów 1887, s. 85 (był uczniem celującym klasy VII), s. 86 (zdał egzamin dojrzałości z odznaczeniem). Maurycy Allerhand wymieniany jest też w: Sprawozdanie Dyrekcji I. Państwowego Gimnazjum im. ks. Stanisława Konarskiego w Rzeszowie za rok szkolny 1937/38, Rzeszów 1938, s. VII (tu podano, że Allerhand Mojżesz urodził się 26 czerwca 1968 w Rzeszowie, syn Hirscha, a maturę zdał 6 czerwca 1987 r.); Księga jubileuszowa Liceum Konarskiego w Rzeszowie 1658–2008, red. J. Świeboda, Rzeszów 2008, s. 110, 318–320, 455; T. Ochenduszko, Z. Jakubowski, R. Kisiel, Dzieje I Gimnazjum i Liceum w Rzeszowie. Jego nauczyciele i uczniowie. Kalendarium, Rzeszów 2008, s. 72; T. Ochenduszko, Dzieje Rzeszowa do 1918 roku. Kalendarium, Rzeszów 2006, s. 112–113; idem, Zarys monograficzny Tygodnika Rzeszowskiego wraz z zawartością bibliograficzną, Rzeszów 1986 (praca magisterska), s. 365; Tygodnik Rzeszowski R. II, nr 103, 18 VI 1887, s. 3. Za udzielenie informacji o latach szkolnych Allerhanda autor serdecznie dziękuje badaczowi dziejów I LO w Rzeszowie Tadeuszowi Ochenduszko – nauczycielowi historii w tejże szkole..

Wkrótce wyjechał na studia do Wiednia. Karol Koranyi, który znał prof. Allerhanda (jako student, a  potem kolega z  Wydziału Prawa UJK), napisał, że w czasie nauki gimnazjalnej przyszły uczony „celował w filologii i naukach matematycznych”K. Koranyi, Maurycy Allerhand, s. 90..

W latach 1887–1892 Maurycy Allerhand odbywał studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Wiedniu. W okresie tym na wiedeńskiej Alma Mater wykładali m.in. cywiliści: Leopold Pfaff (1860–1915), Adolf Exner (1841–1894), Franz Hofmann (1845–1897), Gustaw Demelius (1831–1991), komercjalista i kodyfikator Carl Samuel Grünhut (1844–1929)Od 1881 r. profesor w Wiedniu, a wcześniej w Krakowie (1857–1862) i Pradze (1862–1881)., karniści: Heinrich Lammasch (1853–1920)Także znawca prawa międzynarodowego, potem ostatni premier upadającej monarchii Habsburgów. i Carl Stooss (1849–1934), historycy prawa: Johan Adolf Edler Tomaschek (1822–1898) i  Sigmund Alder (1853–1920) oraz procesualiści: Franz Klein (1854–1926)Zob. A. Redzik, Prawo prywatne na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, Warszawa 2009, s. 137–142. Na temat F. Kleina zob. też. A. Redzik, „Reforma Sądowa”. Od miesięcznika poświęconego nowym ustawom procesowym do organu Krajowego Związku Sędziów, „Palestra” 2008, nr 11–12, s. 211–217. – późniejszy autor reformy procedury cywilnej z lat 1895–1896 oraz Emil Schrutka Edler von Rechtenstamm (1852–1918)Mniej prawdopodobne jest, by zetknął się z prof. Josephem von Schey, który przez kilka lat wykładał wówczas w Grazu, prof. Eugenem Philippovichem (1858–1917), który był wówczas na Uniwersytecie we Freiburgu (do Wiednia powrócił w 1893 r.), prof. Karelem Cihlář’em (1833–1914), który na Uniwersytecie w Wiedniu wykładał od 1892 r. (od 1858 do 1892 r. był profesorem w Pradze) oraz późniejszymi profesorami Uniwersytetu Wiedeńskiego, jak historycy prawa Ernst Freiherr von Schwind (1865–1932) oraz Otto von Zallinger Zum Thurn (1856–1933)..

Jak wspominał w życiorysie, już podczas studiów uniwersyteckich zajmował się pracą naukową poprzez wygłaszanie referatów na seminariach z prawa cywilnego, handlowego i cywilnego procesowegoALNUIF, f. R-119, op. 1, spr. 2, k. 184 – życiorys.. Wkrótce po uzyskaniu absolutorium podszedł do egzaminów rygoryzalnych i uzyskał stopień doktora praw.

W ADWOKATURZE

Po przyjeździe ze studiów młody doktor praw postanowił opuścić rodzinny Rzeszów i udać się do stolicy autonomicznego Królestwa Galicji i Lodomerii, do Lwowa. Tu uzyskał wpis na listę kandydatów do adwokatury i rozpoczął przygotowywanie do zawodu. Aplikacja adwokacka, jak nazwalibyśmy dziś ową praktykę kandydacką, była w owym czasie znacznie trudniejsza i dłuższa niż dziś. Kandydat odbywał naukę pod okiem patrona, musiał również odbyć roczną praktykę w sądzie. Łącznie przygotowywał się do zawodu siedem latA. Redzik, T. J. Kotliński, Historia Adwokatury, wyd. 4, Warszawa 2018, s. 119–120; A. Redzik, Zarys historii samorządu adwokackiego w Polsce, Warszawa 2007, s. 32.. W tym okresie młody dr Allerhand kształcił się pod okiem znanych wówczas galicyjskich adwokatów Leona Nussbrechera (prowadzącego kancelarię przy ul. Kościuszki 14) i Szymona Fläschnera (adwokata od 1885 r., prowadzącego kancelarię przy ul. Kołłątaja 10). Anzelm Lutwak wspominał, że podczas praktyki sądowej „zdolnościami i wiedzą zwrócił na się uwagę sfer sędziowskich”[A. Lutwak], Życiorys [Prof. Dr Maurycy Allerhand], „Głos Prawa” 1938, nr 6–8, s. 321..

W okresie przygotowywania się do zawodu adwokackiego dnia 17 marca 1895 r. wstąpił w związek małżeński z Sarą lub Sali (Salomeą) z WeintraubówŚlub odbył się w Rzeszowie. Sara w chwili ślubu miała 20 lat i 5 miesięcy, Maurycy 26 lat i 8 miesięcy., córką Wolfa i RóżyALNUIF, f. R-119, op. 1, spr. 2 – teczka osobowa Maurycego Allerhanda, k. 91., z którą miał dwoje dzieci: córkę Marylę (właściwie Marię Annę, ur. 15 stycznia 1896 r.) oraz syna Joachima Hermana (ur. 6 maja 1897)Joachim urodził się wraz z bratem bliźniakiem, ale tenże zmarł w czasie porodu.. Zamieszkali przy ul. Kościuszki 3.

Na listę adwokatów okręgu lwowskiego z siedzibą we Lwowie prowadzoną przez Wydział Izby Adwokackiej dr Maurycy Allerhand wpisany został 21 kwietnia 1900 r.ALNUIF, f. R-119, op. 1, spr. 2 – teczka osobowa Maurycego Allerhanda, k. 89 – Poświadczenie wystawione 3 lutego 1910 r. przez Lwowską Izbę Adwokatów. Prezydentem Izby Adwokackiej był wówczas dr Emanuel Roiński (ojciec dwóch zasłużonych oficerów polskiej Marynarki Wojennej z okresu I wojny światowej oraz II RP Jana i Alberta), wiceprezydentami doktorzy Władysław Górecki i Tadeusz Skałkowski, zaś prezydentem Rady Dyscyplinarnej dr Adam Horvath. Izba Lwowska była najliczniejsza w Królestwie Galicji i Lodomerii, co jest zrozumiałe z uwagi na stołeczność LwowaO adwokaturze galicyjskiej zob. T. J. Kotliński, Krótka historia adwokatury galicyjskiej, „Palestra” 2009, nr 5–6, s. 151–163.. W adwokaturze dość szybko stał się aktywny. Od ok. 1903 r. był egzaminatorem na egzaminach adwokackich, a od 1905 r. na egzaminach sędziowskichALNUIF, f. R-119, op. 1, spr. 2, k. 92v..

Jak wspomniano, już na uniwersytecie Allerhand wykazywał skłonności naukowe w  zakresie prawa cywilnego, procesowego i handlowego oraz etnologii prawnej. Wkrótce, w 1896 r. i 1897 r., opublikował po niemiecku w „Zentralblatt für juridische Praxis” pierwsze prace z zakresu procesu cywilnego pt. Civilprozessuale Erörterungen oraz Rothergeschäfte. Rozprawy etnograficzno-prawnicze publikował natomiast w czasopiśmie „Lud”. Najważniejszą z tychże jest opublikowana w odrębnej odbitce praca pt. Prawo imion (Lwów 1899), która jest do dziś nader inspirująca. Pierwsza ważniejsza praca stricte prawnicza po polsku ukazała się w „Reformie Sądowej” w 1899 r., a dotyczyła prorogacji właściwości miejscowej sądu i jej stosunku do prorogacji rzeczowejM. Allerhand, O prorogacyi miejscowej właściwości sądu i jej stosunku do prorogacyi rzeczowej właściwości, „Reforma sądowa” [Lwów] 1899.. Rok później ukazała się rozprawa z zakresu prawa cywilnego materialnego pt. Umowa pisemna a ustne oświadczenie stron. Już po rozpoczęciu praktyki adwokackiej w roku 1902 r. wydrukowana została rozprawa Kwestye procesowe. Od 1907 do 1909 r. Allerhand publikował na łamach „Przeglądu Prawa i  Administracji” obszerne studium pt. Podstęp w procesie. W 1908 r. wydał też opracowanie pt. Istota wznowienia i restytucji. Taki dorobek naukowy miał w czasie, gdy postanowił złożyć na Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego podanie o uzyskanie prawa wykładania z austriackiego procesu cywilnego.

Należy zauważyć, że mimo sukcesów na polu naukowym, kodyfikatorskim i dydaktycznym Allerhand nigdy nie zaniechał praktyki adwokackiej. Do II wojny światowej prowadził cenioną kancelarię w mieszkaniu kamienicy przy ul. Jagiellońskiej 20/22.

NA UNIWERSYTECIE JANA KAZIMIERZA WE LWOWIE

Na początku XX wieku Uniwersytet Lwowski był bez wątpienia najważniejszym polskim uniwersytetem. Posiadał nowoczesne zabudowania odnowionego przed kilku laty Wydziału Lekarskiego. Pozostałe wydziały tłamsiły się jeszcze w ciasnych murach dawnego klasztoru przy kościele św. Mikołaja, ale snuto plany rozbudowy, czego nie udało się zrealizować do wielkiej wojny, a tuż po niej nie było już takiej potrzeby, gdyż Uniwersytet – już Jana Kazimierza – otrzymał kompleks pięknych budynków po Sejmie Krajowym.

Wydział Prawa przyciągał więcej studentów niż analogiczny w Krakowie. Grono profesorskie Wydziału to znamienite nazwiska: Władysław Abraham, Oswald Balzer, Józef Buzek, Aleksander Doliński, Stanisław Głąbiński, Juliusz Makarewicz, Tadeusz Pilat, Stanisław Starzyński czy Ernest Till. Katedrę procesu cywilnego zajmował sędziwy już prof. August BálasitsNa temat prof. Bálasitsa zob. wspomnienie autorstwa Ernesta Tilla w: August Bálasits, PPiA 1918, s. 189–192..

Jesienią 1908 r. adwokat Allerhand złożył podanie do Grona Profesorskiego Wydziału Prawa Uniwersytetu Lwowskiego z  prośbą o habilitację z zakresu prawa cywilnego procesowegoTreść podania w: ALNUIF, f. 119, op. 1, spr. 2, k. 92–93, niestety bez daty.. Do podania dołączył pięć rozpraw: Prawo imion, Umowa pisemna a ustne oświadczenie stron, Kwestye procesowe, Podstęp w procesie oraz Istota wznowienia i restytucji.

5 listopada tr. dziekan Ignacy Koschembahr- --Łyskowski poprosił o referat w sprawie habilitacji Allerhanda prof. Bálasitsa, o koreferat prof. Juliusza Makarewicza, a referat administracyjny powierzył prof. Ernestowi TillowiALNUIF, f. R-119, op. 1, spr. 2, k. 93v.. Referent Bálasits, który oceniał prace, uznał dwie pierwsze rozprawy za cywilno-materialne i wyłączył z oceny. Szerokiemu i krytycznemu rozbiorowi poddał trzy pozostałe. Zauważył pewne niedokładności, niekonsekwencję oraz braki metodologiczneObszerny własnoręczny referat o pracach Allerhanda zob. ALNUIF, f. R-119, op. 1, spr. 2, k. 1–19v.. Kończąc referat, napisał zaś: „mamy przed sobą całokształt dotychczasowych, zawsze gorliwych, a w niemałej części także skutecznych zabiegów naukowych Autora. Za usprawiedliwiony wyda się wniosek, że Dr. M. Allerhand może być dopuszczony do dalszych stadyów habilitacyjnych”ALNUIF, f. R-119, op. 1, spr. 2, k. 19v. Opinia o książce datowana jest dniem 21 czerwca 1909 r..

Wkrótce po przedstawieniu referatu przez prof. Bálasitsa dziekan Łyskowski w  piśmie do Allerhanda z 24 lipca 1909 r. prosił, aby ten zgłosił się w październiku, zaraz po rozpoczęciu zajęć, do dziekana w celu ustalenia terminu kolokwium habilitacyjnego. Odbyło się ono 20 grudnia 1909 r. i zakończyło wynikiem pomyślnym. Dwa dni później, 22 grudnia, dr Allerhand wygłosił wykład habilitacyjny, który Grono Profesorskie przyjęło i podjęło uchwałę habilitującąALNUIF, f. R-119, op. 1, spr. 2, k. 85–85v.. Pismo w sprawie zatwierdzenia habilitacji wysłano do Ministerstwa Wyznań i Oświaty w Wiedniu 3 stycznia 1910 r.ALNUIF, f. R-119, op. 1, spr. 2, k. 85v. Ministerstwo wezwało jednak Wydział, a ten samego zainteresowanego, do uzupełnienia dokumentacji (zaświadczenie z Izby Adwokackiej, wykaz stanu osobowego oraz zaświadczenie z Dyrekcji PolicjiZob. ALNUIF, f. R-119, op. 1, spr. 2, k. 89, 91, 94, 95.). 8 lutego 1910 r. dziekan Makarewicz wysłał pismo z załączonymi brakami do Wiednia. Nieco opóźnione zatwierdzenie habilitacji nastąpiło reskryptem Ministra WiO z dnia 27 marca 1910 r.ALNUIF, f. R-119, op. 1, spr. 2, k. 96 i 96v. W piśmie napisano, że chodzi o zatwierdzenie uchwały Grona Profesorskiego z dnia 8 lutego 1910 r. w przedmiocie mianowania Allerhanda docentem prywatnym procedury cywilnej.

W dniu 15 kwietnia 1910 r. docent Allerhand zgłosił do dziekanatu tematy pierwszych wykładów w semestr letni 1909/1910. Były to: Postępowanie w sprawach niespornych, cz. I – Zasady i właściwośćZajęcia w wymiarze 2 godzin tygodniowo odbywały się we wtorek i czwartek w godzinach od 12.00 do 13.00. ALNUIF, f. R-119, op. 1, spr. 2, k. 98, zob. też k. 100.. Odtąd prowadził wykłady aż do 1941 r. w latach 1910–1917 jako docent prywatny, a potem jako profesor.

Po siedmiu latach pracy dydaktycznej, 28 czerwca 1917 r., Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego wysłał do Min. WiO pismo z  referatem oceniającym dorobek naukowy i dydaktyczny docenta Allerhanda (autorstwa kolegi procesualisty prof. Kamila Stefki), w celu nadania mu tytułu profesora nadzwyczajnegoALNUIF, f. R-119, op. 1, spr. 2, k. 102–103v.. Ministerstwo tym razem poprosiło (przez Namiestnictwo) o  dostarczenie dodatkowo metryki urodzin doc. AllerhandaALNUIF, f. R-119, op. 1, spr. 2, k. 104 – pismo z Namiestnictwa z 27 lipca 1917 r.. Dopiero po spełnieniu tego żądania Ministerstwo wysłało dekret z 5 grudnia 1917 r., w którym informowano, że „Najjaśniejszy Pan” postanowieniem z 20 listopada 1917 r. raczył nadać docentowi  Allerhandowi tytuł profesora nadzwyczajnego uniwersytetuALNUIF, f. R-119, op. 1, spr. 2, k. 101, 106, 107.. Niepowołanie Allerhanda na katedrę wynikało stąd, że uczony ten wykonywał zawód adwokata, z którym nie zamierzał się rozstać. Tymczasem prawo austriackie nie zezwalało na łączenie profesury uniwersyteckiej z praktyką, stąd mimo uzyskania tytułu profesorskiego Allerhand pozostał docentem – z tytułem profesora nadzwyczajnego, podobnie było potem w Polsce.

Wkrótce po zakończeniu wojny, 18 maja 1921 r., Rada Wydziału Prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie podjęła uchwałę w sprawie nadania prof. Allerhandowi tytułu profesora zwyczajnego, 11 czerwca wniosek Rady Wydziału poparł Senat Akademicki UJK, a 14 czerwca 1921 r. wysłano pismo w tej sprawie do polskiego Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w WarszawieДержавний архів Львівської області (dalej: DALO), f. 26, op. 5, spr. 13 – Teczka osobowa Maurycego Allerhanda, k. 1, 2.. We wniosku o nadanie tytułu prof. zwyczajnego oprócz prezentacji drogi życiowej, osiągnięć naukowych od ostatniej nominacji oraz działalności w Komisji Kodyfikacyjnej napisano też: „Jako wykładający spełnia Dr Allerhand swoje obowiązki bardzo sumiennie, wykłada w każdem półroczu i z rozmaitych dziedzin prawa procesowego, a ponadto w każdem półroczu odbywa ćwiczenia praktyczne”ALNUIF, f. R-119, op. 1, spr. 2, k. 170v..

Postanowieniem z dnia 24 sierpnia 1921 r. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski nadał Allerhandowi tytuł profesora zwyczajnego uniwersytetu, o czym Min. WRiOP poinformowało Wydział Prawa UJK i prof. Allerhanda pismem z 1 września 1921 r.ALNUIF, f. R-119, op. 1, spr. 2, k. 171 i 172; Kronika Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie za rok akademicki 1921/22, za rektoratu śp. Prof. Dra Jana Kasprowicza, Lwów 1932, s. 3.

W latach dwudziestych prof. Allerhand prowadził jako wykłady zlecone, co wiązało się z wynagradzaniem ich „od godzin”: prawo egzekucyjne i konkursowe (w wymiarze 150 godzin rocznie); prawo egzekucyjne i konkursowe międzynarodowe i międzydzielnicowe (w wymiarze 30 godzin rocznie – 5 godzin tygodniowo). Ponadto odbywał ćwiczenia praktyczne z tego przedmiotu w wymiarze 2–3 godzin tygodniowo (w zależności od roku)ALNUIF, f. R-119, op. 1, spr. 2, k. 175 – Pismo z Min.WRiOP z 30 stycznia 1922 r.; oraz k. 176; DALO, f. 26, op. 5, spr. 13, k. 3–4 – Pismo z Min. WRiOP z 7 listopada 1923 r.; k. 4 – pismo z Wydziału Prawa UJK z 5 czerwca 1924 r.; k. 6–7 (rok akademicki 1925/26); k. 10 (1926/27); k. 12 (1928/29); k. 15 (1928/29). W roku akademickim 1928.29 ćwiczenia praktyczne z prawa egzekucyjnego i konkursowego prowadził docent Jan Piekałkiewicz (k. 12).. Na owe ćwiczenia z prawa cywilnego procesowego uczęszczali późniejsi uczeni Karol Koranyi, Ludwik Dworzak i Kazimierz PrzybyłowskiZob. K. Koranyi, Maurycy Allerhand, s. 92..

W dniu 23 grudnia 1930 r. zmarł prof. Aleksander Doliński, kierownik Zakładu Prawa Handlowego i  Wekslowego UJK. Rada Wydziału Prawa na posiedzeniu w dniu 29 grudnia 1929 r. powierzyła zastępstwo profesora na wakującej katedrze w pełnym wymiarze obowiązków nauczycielskich prof. Allerhandowi (5 godz. tyg. wykładu i 2 godz. tyg. ćwiczeń) od dnia 1 stycznia 1931 r. do końca roku akademickiegoDALO, f. 26, op. 5, spr. 13, k. 21., co potwierdził Senat Akademicki uchwałą tego samego dnia, a Minister WRiOP zatwierdził rozporządzeniem z dnia 12 stycznia 1931 r.ALNUIF, f. R-119, op. 1, spr. 2, k. 178. Jako zastępca profesora Allerhand kierował zakładem do 1933 r.DALO, f. 26, op. 5, spr. 13, k. 25 – Pismo z Min. WRiOP z 17 września 1932 r.. W aktach osobowych w DALO znajdują się materiały, które – jak się wydaje – nie mają związku z prof. Allerhandem. Są to pisma do Sądu Okręgowego we Lwowie o udostępnienie akt sądowych m.in. dotyczących Izraela Leiba Gelmana, o które prosił 11 listopada 1936 r. p.o. rektora prof. Longchamps de Bérier (zob. k. 28–32 i 33–37). W tymże roku Rada Wydziału podjęła również uchwałę w  przedmiocie powierzenia prof. Allerhandowi zastępstwa katedry w roku akademickim 1933/1934, ale tym razem – na skutek zabiegów prof. Stefki, który czynił starania o powołanie na tę katedrę swojego ucznia doc. Mieczysława Honzatki, Min. WRiOP nie zatwierdziło zastępstwaKulisy owych zabiegów prof. Stefki opisał w swoich wydanych niedawno dziennikach ówczesny wiceminister WRiOP ks. Bronisław Żongołłowicz, który pisze m.in., że 8 marca 1933 r. z prof. Kamilem Stefką omawiał poufną sprawę polegającą na tym, aby nie zaakceptować zastępstwa Katedry prawa handlowego i wekslowego UJK przez prof. Allerhanda oraz nie zatwierdzać habilitacji ucznia prof. Dolińskiego Romana Piotrowskiego, aż do mianowania profesorem Honzatki. B. Żongołłowicz, Dzienniki 1930–1936, oprac. D. Zamojska, Warszawa 2004, s. 470. Zob. też. A. Redzik, Prawo prywatne na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, Warszawa 2009, s. 72–73.. Wobec tego Rada Wydziałowa na posiedzeniu w dniu 18 października 1933 r. powierzyła wykłady zlecone z prawa handlowego w wymiarze 3 godzin przez trzy trymestry oraz seminarium w  wymiarze 2 godzin przez trzy trymestry docentowi z  tytułem profesora zwyczajnego Allerhandowi, zaś wykłady z prawa wekslowego i czekowego w wymiarze 2 godzin przez 3 trymestry docentowi Mieczysławowi Honzatce, wnioskując o zatwierdzenie w Min. WRiOPALNUIF, f. R-119, op. 1, spr. 2, k. 179–180., co też nastąpiło w piśmie Min. WRiOP z 20 listopada 1933 r. Napisano w nim, że do „docenta z  tytułem profesora zwyczajnego nie mogą mieć zastosowania postanowienia art. 36 ust. 3 ustawy dnia 15 marca 1933 r. o szkołach akademickich (Dz. U. R.P. Nr 29, poz. 247), ponieważ nie jest on profesorem ustępującym z katedry, a tylko do tych postanowienia te się odnoszą”ALNUIF, f. R-119, op. 1, spr. 2, k. 182..

Na uzupełniającym Studium Sądowym UJK Allerhand wykładał międzynarodowe prawo niesporne i upadłościowe, a także historię i organizację adwokatury i notariatuALNUIF, f. R-119, op. 1, spr. 2, k. 184; DALO, f. 26, op. 5, spr. 13, k. 27 –Umowa o pracę na lata akademickie 1937–1939; A. Redzik, Prawo prywatne na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, s. 85., na Studium Dyplomatycznym UJK postępowanie niesporneIbidem; A. Redzik, Lwowska szkoła dyplomatyczna. Zarys historii Studium Dyplomatycznego przy Wydziale Prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie (1930–1939), „Polski Przegląd Dyplomatyczny” 2006, t. 6, nr 5 (33), s. 121–149., zaś po śmierci prof. Dolińskiego też prawo ubezpieczeniowe (asekuracyjne).

W okresie międzywojennym Allerhand opublikował kilkaset pozycji naukowych, w tym komentarze, obszerne studia naukowe, artykuły, glosy, odpowiedzi na pytania prawne, sprawozdania, wspomnienia pośmiertne oraz ogromną liczbę recenzji z różnych dziedzin prawa, które zamieszczał – ukrywając się pod inicjałami „M.A.” – na łamach „Przeglądu Prawa i Administracji”. W dorobku naukowym dominowała problematyka z zakresu prawa cywilnego procesowego, ale wiele publikował też z prawa cywilnego materialnego (w tym prawa rodzinnego) i prawa handlowego. Podejmował też wątki z prawa porównawczego oraz prawa rodzinnego żydowskiego. Niemal nie było publikatora prawniczego, na łamach którego nie ukazałyby się prace prof. AllerhandaNajwięcej rozpraw prof. Allerhand opublikował w „Przeglądzie Prawa i Administracji” (w tym setki recenzji). Ponadto liczne opracowania zamieścił w: „Czasopiśmie Prawniczym i Ekonomicznym”, „Czasopiśmie Sędziowskim”, „Głosie Adwokatów”, „Głosie Prawa”, „Głosie Sądownictwa”, „Gazecie Sądowej Warszawskiej”, „Kwartalniku Prawa Cywilnego i Karnego”, „Młodej Palestrze”, „Polskim Procesie Cywilnym”, „Przeglądzie Notarialnym”, „Przeglądzie Prawa Handlowego”, „Przeglądzie Sądowym”, „Ruchu Prawniczym, Ekonomicznym i Socjologicznym” oraz w periodykach niemieckich: „Zentralblatt für juridische Praxis” i „Zeitschrift für Ostrecht”..

Publikował głownie po polsku, ale także po niemiecku, a jeden z artykuł zamieścił nawet po ukraińsku na łamach cennego ukraińskiego czasopisma prawniczego, wydawanego w latach 1928–1939 we Lwowie pod redakcją adwokata dr. Kosti LewickiegoALNUIF, f. R-119, op. 1, spr. 2, k. 184. „Жuття i право”М. Аллєрганд, Кілка слів про відношення кодексу цивільного поступованя до пізніше виданих законів, „Жuття і право” 1933, ч. 3, s. 2–7..

UDZIAŁ W KODYFIKACJI PRAWA W II RP

O udziale prof. Allerhanda w kodyfikacji prawa w Polsce pisał w 1938 r. profesor Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie i członek Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej Polskiej (dalej: KKRP) Jan Jakub Litauer, który we wstępie zaznaczył:

„Gdy realizuje się myśl zbiorowego uczczenia zasług Maurycego Allerhanda jako znakomitego prawoznawcy, nie mogę i ja nie zabrać głosu, ażeby zobrazować jego niezmierzoną i bodaj ponad wszelkie z kimkolwiek u nas porównanie płodną działalność na tym wielkim odcinku, na jakim stykam się z nim od lat bez mała dwudziestu, a mianowicie na odcinku kodyfikacji prawa polskiego."J. J. Litauer, Maurycy Allerhand jako kodyfikator, „Głos Prawa” 1938, nr 6–8, s. 323.

Prace kodyfikacyjne w Warszawie rozpoczął prof. Allerhand w ramach Komisji Prawa HandlowegoKomisję tę tworzyli głównie prawnicy z Warszawy (przewodniczący Jan Jakub Litauer, referent Jan Namitkiewicz, oraz: SSN Jan Cholewicki, adw. A. Jackowski, adw. Marek Kuratowski, notariusz Szymon Landau, adw. Bernard Maliniak i adw. Bolesław Rotwand) oraz zaproszeni uczeni ze Lwowa (Aleksander Doliński) i z Krakowa (Antoni Górski, Stanisław Gołąb, Stanisław Wróblewski), którzy początkowo – mimo członkostawa – udziału w pracach komisji nie brali. i Komisji Procedury Cywilnej działających przy Ministerstwie Sprawiedliwości kierowanym przez Leona Supińskiego od 19 lutego 1919 r. – nie jako członek, ale jako ekspert zaproszony przez przewodniczącegoZob. Materiały do prawa akcyjnego (z prac b. Komisji prawa handlowego przy Ministerstwie Sprawiedliwości), „Kwartalnik Prawa Cywilnego i Karnego” 1920, s. 315–316 (całość s. 315–372). Drugim ekspertem zaproszonym przez przewodniczącego był adw. Feliks Szenwic z Warszawy.. Brał udział w pracach nad prawem akcyjnym oraz prawem o wykonywaniu orzeczeń zapadłych w innych dzielnicach pozaborczychIbidem; J. J. Litauer, Maurycy Allerhand jako kodyfikator, s. 323..

Od momentu powołania Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej Polskiej, czyli od 22 sierpnia 1919 r., prof. Allerhand był jej członkiemA.J.R., Komisja tworzenia dobrego prawa, „Palestra” 2009, nr 9–10, s. 161–163.. Zaproponowany został do składu Komisji przez prof. Juliusza Makarewicza na posiedzeniu Rady Wydziału Prawa UJK w dniu 12 lipca 1919 r. – jako przedstawiciel lwowskiej adwokatury (z grona profesorskiego zaproponował profesorów: Ernesta Tilla, wkrótce wiceprezydenta KKRP, prof. Aleksandra Dolińskiego, prof. Juliana Nowotnego oraz siebie)A. Redzik, Prawo prywatne na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, s. 109..

Allerhand pracował w sekcjach Wydziału Cywilnego, a więc w Sekcji Prawa Cywilnego, Sekcji Prawa Handlowego i Sekcji Prawa Cywilnego ProcesowegoALNUIF, f. R-119, op. 1, spr. 2, k. 170., a po zmianie struktury KKRP w licznych gremiach cywilistycznych tejże KomisjiSzerzej o udziale prof. Allerhanda w dziele kodyfikacji prawa cywilnego i handlowego zob. L. Górnicki, Prawo cywilne w pracach Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1939, Wrocław 2000; idem, Organizacyjne zagadnienia kodyfikacji prawa handlowego w Komisji Kodyfikacyjnej RP (1919–1939), „Acta Universitatis Wratislaviensis” No 2501, Prawo CCLXXXV, Wrocław 2003, s. 265; idem, Zagadnienia systematyki kodyfikacji prawa cywilnego i handlowego w pracach Komisji Kodyfikacyjnej (1919–1939), „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2004, z. 3, s. 630; A. Redzik, Prawo prywatne na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie.. W początkowym okresie brał też udział w pracach nad prawem o ustroju sądownictwaInformacja pochodzi od J. J. Litauera (Maurycy Allerhand jako kodyfikator, s. 323), który wiedział o owym udziale jako członek KKRP. W obszernej, cennej pracy Mariusza Mohyluka brak informacji o udziale Allerhanda w pracach nad prawem o ustroju sądów powszechnych – M. Mohyluk, Prawo o ustroju sądów powszechnych w pracach Komisji Kodyfikacyjnej II Rzeczypospolitej, Białystok 2004, s. 33–39.. Wypada przypomnieć, że już we wniosku o nadanie tytułu profesora zwyczajnego z 1921 r. napisano m.in.:

„we wszystkich tych sekcjach ma żywy udział, zabiera z  wielkim pożytkiem dla sprawy głos w dyskusjach i przedkłada zlecone mu referaty pisemne. Projekt «ustawy o uznaniu za zmarłego» i «Uwagi do projektu międzynarodowego prawa prywatnego» ukazały się już w druku, kilka referatów z zakresu prawa procesowego zostało już przyjętych przez Sekcje, obecnie zaś pracuje Dr Allerhand z polecenia Sekcji nad referatem «Odrębnych rodzajów postępowania w procesie cywilnym»."ALNUIF, f. R-119, op. 1, spr. 2, k. 170–170v.

Już w pierwszych latach działalności KKRP jego aktywność zdumiewała. Żywo uczestniczył w dyskusjach Sekcji Prawa Cywilnego nad prawem kolizyjnym według projektów Fryderyka Zolla (międzynarodowym i międzydzielnicowym)M. Allerhand, Uwagi do projektu międzynarodowego prawa prywatnego, Kraków 1921., nad projektem ustawy o prawie autorskim również tegoż uczonego, nad prawem małżeńskim majątkowym w  projekcie przygotowywanym przez prof. Władysława Leopolda Jaworskiego, który nie stał się jednak przedmiotem dalszych prac. Sam przygotował projekt ustawy o uznaniu za zmarłegoM. Allerhand, Ustawa o uznaniu za zmarłego, Kraków 1921..

Prof. Allerhand uczestniczył w przygotowaniu projektu części ogólnej Kodeksu zobowiązań, który w 1922 r. przedstawił KKRP prof. Ernest TillA. Redzik, Prawo prywatne na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, s. 230–231.. Projekt był dziełem Lwowskiego Komitetu KKRP, któremu przewodniczył prof. Till, a współtworzyli oprócz Allerhanda: Aleksander Doliński, Roman Longchamps de Bérier, Kamil Stefko oraz jako sekretarz od ok. 1924 r. – zaproszony przez prof. Tilla – Kazimierz PrzybyłowskiIbidem, s. 113–115..

W Sekcji Prawa Handlowego KKRP prof. Allerhand uczestniczył w obradach nad prawem wekslowym i  czekowymM. Allerhand, Uwagi do projektu tymczasowej ustawy czekowej, PPiA 1922., prawem patentowym, ustawą o  zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, ustawą o spółkach akcyjnych, ustawą o spółkach z o.o. oraz w pracach nad kodeksem handlowymIbidem; J. J. Litauer, Maurycy Allerhand jako kodyfikator, s. 323–324.. Blisko współpracował też ze swoim kolegą z  Wydziału Prawa UJK, prezesem Sekcji Prawa Handlowego KKRP prof. Aleksandrem DolińskimA. Redzik, Aleksander Doliński (1866–1930). Profesor prawa handlowego Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2007, t. LIX, z. 2, s. 291–327., zmarłym 23 grudnia 1930 r.W poświęconym przyjacielowi wspomnieniu pisał: „Ze zmarłym schodzi z tego świata wybitny uczony i znakomity kodyfikator, któremu odrodzona Ojczyzna zawdzięcza kilka ustaw niepospolitej wartości” (…) „Jako człowiek odznaczał się zmarły anielską dobrocią i nieskazitelnym charakterem. Był wyrozumiały na odmienne zdania, nigdy się nie unosił, a gdy w Komisji Kodyfikacyjnej czasem może za ostro ścierały się z sobą zapatrywania, starał się wszystkich ułagodzić, co mu się zawsze udawało, bo wszyscy go cenili, poważali i kochali.” – M. A.[llerhand], Śp. Dr. Aleksander Doliński, PPiA 1931, R. LV, s. 132–134. Największym dziełem komercjalistycznym Allerhanda nie był jednak projekt prawa, ale komentarz do kodeksu handlowego z 1934 r.M. Allerhand, Kodeks Handlowy. Komentarz, Lwów, „Kodeks” 1935, ss. 1228. – uznawany za najlepszy (obok komentarzy Jana Namitkiewicza oraz Mieczysława Honzatki, Zygmunta Fenichela i Tadeusza Dziurzyńskiego)Zob. m.in. A. Radwan, A. Redzik, O dwóch dwudziestoleciach i trzech jubileuszach prawa handlowego w Polsce, „Przegląd Prawa Handlowego” 2009, nr 9, s. 4–8.. Podobnie rzecz się miała z prawem o notariacieW pracach KKRP nad projektem prof. Allerhand w zasadzie nie uczestniczył (D. Malec, Notariat Drugiej Rzeczypospolitej, Kraków 2002, s. 239–264), ale opublikował cenny komentarz do prawa o notariacie z 27 października 1933 r. – M. Allerhand, Prawo o notariacie, Lwów 1934..

Z pewnością największe zasługi miał prof. Allerhand w  dziele kodyfikacji procesu cywilnegoPor. J. J. Litauer, Maurycy Allerhand jako kodyfikator, s. 324.. Widoczne jest to poprzez analizę publikowanych sprawozdań KKRP. Na szczególną uwagę zasługują projekty opublikowane w dwutomowym wydawnictwie KKRP pt. Polska procedura cywilna – projekty referentów z uzasadnieniemKKRP, Sekcja Postępowania Cywilnego, t. I, z. 1 i 2. Polska procedura cywilna. Projekty referentów z uzasadnieniami. Przedruk wyczerpanych materiałów, Warszawa 1928, z. 1, ss. 354, z. 2, ss. 340.. Znalazły się w nim liczne referaty prof. Allerhanda: O właściwości sądu; O wartości przedmiotu sporu; O wyłączeniu sędziego; O postępowaniu przed sądem I instancji; O postępowaniach odrębnych; O sądach polubownych; O jurysdykcji krajowej. Na uwagę zasługuje znakomity komentarzM. Allerhand, Kodeks Postępowania Cywilnego. Komentarz, Lwów 1932.. Istotny był udział prof. Allerhanda w pracach nad prawem egzekucyjnym oraz postępowaniem zabezpieczającym. W drugim przypadku podstawą pracy był referat Allerhanda.

Prof. Litauer uważał, że szczytem owocnej działalności Allerhanda w KKRP było ogromne zaangażowanie w dzieło przygotowania projektu prawa upadłościowego i postępowania układowego:

„Przedstawiony przez niego projekt prawa upadłościowego, oparty na gruntownej znajomości wszystkich ustaw europejskich i literatury, stał na najwyższym poziomie prac tego rodzaju; to też jemu właśnie powierzone zostało opracowanie uzasadnienia projektu, uchwalonego przez podkomisję. Uzasadnienie to, ogłoszone drukiem, znane jest szerokiemu ogółowi prawniczemu; jest ono, rzecz prosta, tylko skrótem obrad podkomisji, a myśli wyłuszczone przez referenta w toku obrad podkomisji, znalazły rozwinięcie w jego znakomitym komentarzu do prawa upadłościowego. Rzecz prosta, że nie można było się obejść bez udziału Allerhanda i przy ostatecznym opracowaniu projektu prawa o postępowaniu układowym, choć udział ten przemilczał we wstępie do swego komentarza."J. J. Litauer, Maurycy Allerhand jako kodyfikator, s. 324–325. Zob. też: M. Allerhand, Prawo upadłościowe. Prawo o postępowaniu układowym. Komentarz, Warszawa1937.

Maurycy Allerhand do składu Podkomisji Prawa Upadłościowego dołączył w 1930 r. Referentem projektu prawa upadłościowego był odtąd adwokat i profesor Szkoły Głównej Handlowej Aleksander Jackowski, a koreferentem prof. Allerhand, członkami zaś: Stanisław Wróblewski (przewodniczący), Jerzy Trammer i  Bronisław Stelmachowski. Od 1 stycznia 1933 r. (po wejściu w życie nowego regulaminu KKRP) przewodniczącym podkomisji został Jan Jakub Litauer, zastępcą przewodniczącego prof. Kamil Stefko, referentem Jackowski, koreferentem Allerhand, członkami zaś: Stelmachowski i Adam Chełmoński. Ostateczny projekt oparto w  większości na koprojekcie AllerhandaZob. L. Górnicki, Organizacyjne zagadnienia kodyfikacji prawa handlowego w Komisji kodyfikacyjnej RP (1919–1939), „Acta Universitatis Wratislaviensis”, nr 2501, Prawo CCLXXXV, Wrocław 2003, s. 270–272. Prawo upadłościowe weszło w życie na mocy rozporządzenia RP z dnia 24 października 1934 r. z dniem 1 stycznia 1935 r.. Z  kolei w  Podkomisji Ustawy o Zapobieganiu Upadłości prof. Allerhand był od 1930 r. do 1932 r. referentemOd 1 stycznia 1933 r. właściwej podkomisji przewodniczył prof. Litauer, zastępcą przewodniczącego był adw. Stanisław Car, referentem Bronisław Stelmachowski, współreferentem Józef Skąpski, a członkami: Maurycy Allerhand i Wacław Miszewski. Ibidem..

W ostatnich latach przed wojną prof. Allerhand pracował nad projektem kodeksu postępowania niespornego, opracowując wiele referatów. Cytowany już wielokrotnie Litauer pisał, że

„jest to bez wątpienia najtrudniejszy dział kodyfikacji prawa procesowego, zazębia się bowiem o wszystkie działy prawa materialnego. I tu właśnie rozmach kodyfikatorski  Allerhanda najsilniej się ujawnia; jego pomysły unifikacyjne wybiegają daleko poza granice legislacji procesowej....".J. J. Litauer, Maurycy Allerhand jako kodyfikator, s. 325.

Referaty prof. Allerhanda obejmowały część ogólną kodeksu postępowania niespornego, a z części szczegółowej: postępowanie spadkowe, dobrowolność sprzedaży w drodze licytacji, stosunki między współwłaścicielami nieruchomości, stosunki między małżonkami, stosunki między rodzicami i dziećmi, opiekę i kuratelę, odnowienie i sprostowanie granicIbidem.. Wypada dodać, że projekt części ogólnej kodeksu został przyjęty przez KKRP w I czytaniu, a prof. Allerhand opracował do niego uzasadnienie. Z części szczegółowej zaś do 1938 r. opracował uzasadnienie projektu rozdziału o postępowaniu spadkowymIbidem..

I jeszcze dwa fragmenty z tekstu laudacyjnego prof. Jana Jakuba Litauera:

„Nie wszyscy znakomici prawoznawcy mają wenę kodyfikatorską; o Allerhandzie trzeba powiedzieć, że należy do tych niezbyt licznych, którzy mają wybitne w tym kierunku uzdolnienie i bez których przeto kodyfikację prawa polskiego trudno byłoby sobie wyobrazić”. (...)Ibidem, s. 323.

„(…) olbrzymi zaiste plon dotychczasowej działalności tego niepospolitego prawoznawcy na niwie kodyfikacji, działalności ofiarnej, mającej na celu wyłącznie dobro sprawy, niezamąconej dążeniem do jakichkolwiek z tego tytułu odznaczeń. I choć jest pewne, że nie rychło ustanie On w tej przez się umiłowanej pracy, to gdyby nawet postawić kropkę na tym, co już zdziałał, trzeba stwierdzić, że Allerhand dobrze zasłużył się kodyfikacji prawa polskiego".Ibidem, s. 325–326.

Gdy w 1941 r. hitlerowcy pozbawili prof. Allerhanda mieszkania, odnotował, że zabrał ze sobą rzeczy najcenniejsze, w domu pozostawił większą część manuskryptów i zapisków oraz referaty opracowane dla Komisji KodyfikacyjnejM. Allerhand, L. Allerhand, Zapiski z tamtego świata, s. 61. – zapewne opracowane w latach 1939–1941.

W SPOŁECZNOŚCI ŻYDOWSKIEJ

Profesor Allerhand należał do zwolenników nurtu asymilacyjnego. W latach 1924–1929 był desygnowanym przez rząd RP komisarzem Gminy Wyznaniowej Żydowskiej we Lwowie, potem, przez 9 miesięcy, wybranym w wolnych wyborach prezesem gminyZob. Polski Słownik Judaistyczny. Dzieje, kultura, religia, t. 1, Warszawa 2003, s. 69–70.. Z funkcji tej zrezygnował po atakach środowisk syjonistycznych, ale w środowisku nadal cieszył się szacunkiem. W tym samym 1929 r. wystąpił z organizacji Bnei BrithM. Allerhand, L. Allerhand, Zapiski z tamtego świata, s. 45.. Przyjaźnił się ze znanym „Polakiem wyznania mojżeszowego”, zamordowanym przez sowietów ok. 1940 r., wiceprezydentem Lwowa Wiktorem Chajesem.

Wielokrotnie prof. Allerhand w  swoich publikacjach podejmował też zagadnienia z  zakresu prawa żydowskiego, szczególnie małżeńskiego. Mimo że przyznawał się do narodowości polskiej, to nigdy nie porzucił wyznania ojców.

OSTATNIE LATA ŻYCIA I TRAGICZNA ŚMIERĆ

Jakże tragiczne były losy prof. Allerhanda podczas II wojny światowej. Do grudnia 1939 r. pracował na Wydziale według zasad przedwojennych. Zwolniony został przez rektora Marczenkę (człowieka bez stopnia naukowego  ustanowionego pierwszym sowieckim rektorem uniwersytetu Lwowskiego) mocą zarządzenia nr 103 z 3 stycznia 1940 r. – podobnie zresztą jak większość polskich pracowników naukowych Wydziału Prawa, np. profesorowie: Tadeusz Bigo, Ludwik Ehrlich, Mieczysław Honzatko, Roman Longchamp de Bérier, Juliusz Makarewicz, Wacław Osuchowski i Kamil StefkoA. Redzik, Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1939–1946, Lublin 2006, s. 163, zob. szerzej: s. 161–174.. 12 stycznia 1940  r. nowy dziekan lwowskiego Wydziału Prawa wysłał do dziekana Wydziału Prawa uniwersytetu w  Kijowie pismo, w  którym prosił o ocenę kwalifikacji dr Allerhanda na podstawie pracy „nauka o notariacie”ALNUIF, f. R-119, op. 1, spr. 2, k. 188.. Odpowiedź z informacją, że praca została przekazana jednemu z członków wydziału do opinii, została wysłana jeszcze w tym samym miesiącu przez kierownika Katedry prawa cywilnego Uniwersytetu w Kijowie prof. S. N. LandkofaALNUIF, f. R-119, op. 1, spr. 2, k. 189.. Prawdopodobnie w następstwie tej oceny, zarządzeniem rektora nr 127 z 9 lutego 1940 r., prof. Allerhand powrócił na uniwersytet – na „wakującą posadę profesora notariatu”A. Redzik, Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1939–1946, s. 166.. W ankietach personalnych wypełnianych w latach 1939–1941 wpisywał w rubrykach: narodowość „polska”, wyznanie: „mojżeszowe”ALNUIF, f. R-119, op. 1, spr. 2, k. 187. – podobnie jak przed wojną.

Maurycy Allerhand ok 1939 r. z wnuczką

Z zaświadczenia wystawionego przez rektora Marczenkę wynika, że w maju 1940 r. prof. Allerhand był etatowym profesorem w katedrze procesu cywilnego Uniwersytetu LwowskiegoALNUIF, f. R-119, op. 1, spr. 2, k. 191.. Z  innych źródeł wynika, że w latach 1940–1941 był profesorem w katedrze prawa cywilnego kierowanej przez Kazimierza Przybyłowskiego, w której skład wchodził też przywrócony do pracy latem 1940 r. prof. Roman Longchamps de Bérier (podobnie jak Allerhand zwolniony w styczniu tr.)A. Redzik, Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1939–1946, s. 170, 173 – cytowane tam źródła..

W roku 1940–1941 prof. Allerhand prowadził stałe wykłady cywilistyczne i  odbywał zajęcia praktyczne – już wg sowieckiego modelu. Przygotował w tym czasie nigdy niepublikowany (opracowany do publikacji w „Zapiskach Naukowych Wydziału Prawa”, które nigdy się nie ukazały), napisany po ukraińsku artykuł o zmianie właściwości sądu ze względu na miejsce wykonania umowyMaszynopis artykułu – pełen licznych przekreśleń i poprawek korektorskich, co sugerowałoby, że próbę pisania po ukraińsku podjął samodzielnie – zachował się w DALO, f. R-119, op. 3, spr. 84.. Był też nagradzany przez nowych włodarzy uniwersytetu – za „sumienne nastawienie do pracy i widoczne sukcesy w działalności naukowo pedagogicznej”Odznaczenie takie zostało przyznane prof. Allerhandowi w związku z XXIII rocznicą rewolucji październikowej 7 listopada 1940 r. – zob. A. Redzik, Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1939–1946, s. 189., ale śladów udziału Profesora w licznie  organizowanych w tym czasie szkoleniach ideologicznych i wyjazdach w tym celu do Moskwy, Leningradu i Kijowa nie odnaleziono. Wiemy natomiast, że prof. Allerhand uczestniczył w „I Sesji Naukowej Uniwersytetu Lwowskiego”, która odbyła się w dniach 29 stycznia– 3 lutego 1941 r. Wygłosił na niej w dniu 1 lutego o godzinie 19.00 referat pt. Poperednij dohowirA. Redzik, Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1939–1946, s. 197–198.. Z kolei w sesji prawniczej w marcu 1941 r. nie brał udziału jako referent.

Wkrótce po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej, w dniu 30 czerwca 1940 r., do Lwowa wkroczyły wojska niemieckie. O okresie tym o  życiu prof. Allerhanda posiadamy relację najbardziej wiarygodną, bo własnoręczne dzienniki pisane ołówkiem na odwrotnych stronach swoich dawnych pism procesowych. Zachowały się w  zbiorach przedwojennego profesora UJK Stefana Stasiaka (1884–1862) i po jego śmierci zostały odnalezioneIdem, W sprawie okoliczności śmierci profesora Maurycego Allerhanda, „Kwartalnik Historii Żydów” 2005, nr 2 (214), s. 176.. Dziś znajdują się w zbiorach Żydowskiego Instytutu Historycznego. Od 2003 r. można się z nimi zapoznać dzięki wnukowi prof. Maurycego Allerhanda – Leszkowi, który wydał je, uzupełniając uprzednio własnymi wspomnieniamiM. Allerhand, L. Allerhand, Zapiski z tamtego świata, Kraków: Wydawnictwo Edukacyjne 2003; wydanie drugie poprawione i uzupełnione: M. Allerhand, L. Allerhand, Zapiski z tamtego świata. Zagłada we Lwowie w dzienniku Profesora i wspomnieniach jego wnuka, posłowie Adam Redzik, Kraków: Instytut Allerhanda, Wydawnictwo Wysoki Zamek 2011, ss. 168.. Treść tej wyjątkowej relacji z getta lwowskiego odbiega od wspomnień pisanych po latach, jakich zachowało się sporo.

Profesor pisze, że wkrótce po zainstalowaniu się Niemców, już 1 lipca, został wezwany do siedziby Gestapo przy Pełczyńskiej, gdzie był przesłuchiwany przez płk. Steffensa. Wypytywano go o społeczność żydowską Lwowa oraz poproszono o napisanie krótkiej historii gminy wyznaniowej żydowskiej we LwowieIbidem., co też uczyniłTekst historii gminy zob. ibidem, s. 130–134.. Warto zauważyć, że zapytany o przynależność polityczną prof. Allerhand odpowiedział: „nigdy nie zajmowałem się polityką, ale przyznaję się do narodowości polskiej”M. Allerhand, L. Allerhand, Zapiski z tamtego świata, s. 45..

W niektórych publikacjach pojawia się stwierdzenie, że Niemcy zaproponowali prof. Allerhandowi stanowisko prezesa Judenratu, ale Allerhand odmówiłNp.: J. Honigsman, Zagłada Żydów lwowskich 1941–1944, przekład i oprac. A. Redzik, Warszawa 2007, s. 29.. Sam w swoich dziennikach o tej propozycji nie wspomina.

Prof. Allerhand był pierwszym Żydem we Lwowie pozbawionym już 7 sierpnia 1941 r. mieszkania. Od 23 listopada 1941 r. mieszkał w  nędznych warunkach w  miejskim getcie. Polscy przyjaciele podejmowali próby wydobycia go na stronę aryjską poprzez zorganizowanie nowej tożsamości. Odmówił. Z getta wydostali się natomiast syn Joachim z synową Zinajdą oraz wnukiem Leszkiem.

Po tzw. „akcji sierpniowej” 10 sierpnia 1942 r. prof. Allerhand przewieziony został wraz z żoną i wnukiem Józkiem Fellerem do Obozu Janowskiego we LwowieIbidem, s. 64.. Najprawdopodobniej zginął z rąk ukraińskiego policjanta na terenie Obozu Janowskiego, w czasie gdy, zauważywszy jak ten katuje człowieka, zapelował po ukraińsku do jego sumienia. Sumienia jednak – jak pisał uczony ukrywający się w tym czasie we Lwowie prof. Karol Koranyi – w mordercy nie obudziłKarol Koranyi powołuje się na relację lekarza (nie wymienia kogo), który widział moment śmierci prof. Allerhanda. Być może owym lekarzem był Samuel Drix, który przebywał w Obozie Janowskim, ale przeżył. Zob. K. Koranyi, Maurycy Allerhand, s. 92. Zob. też. A. Redzik, Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1939–1946, s. 269–270.. Miało to miejsce w sierpniu 1942 r., w trakcie tzw. wielkiej akcji sierpniowej w getcie. Mniej więcej w tym czasie zginęła też żona Profesora oraz jeden z dwóch wnuków (syn córki Marii). Córka profesora Maria Feller z wnuczką Alicją zamordowane zostały najprawdopodobniej w Treblince (mieszkały w Warszawie).

Zagładę przeżył wspomniany syn Profesora, a przed wojną asystent przy Katedrze prawa cywilnego procesowego prof. Kamila Stefki oraz adwokat dr. Joachim Allerhand wraz z żoną Zinajdą oraz ich synem – wnukiem Profesora – Leszkiem. Po wojnie zamieszkali w Krakowie, gdzie Joachim prowadził kancelarię adwokackąNa temat syna zob: A. Redzik, Allerhand Joachim Herman (1897–1971), (w:) Słownik Biograficzny Adwokatów Polskich, t. III, Warszawa 2018, s. 4–6.. Z kolei wnuk Leszek ukończył studia medyczne i przez wiele lat był lekarzem w Zakopanem. Zmarł 3 kwietnia 2018 r. w ZakopanemZob. A. Redzik, W. Rogowski, Dr Leszek Allerhand (1931–2018), „Palestra” 2018, nr 5, s. 139–141..

IN HONOREM – INSTYTUT ALLERHANDA

Maurycy Allerhand był aktywnym uczestnikiem życia społecznego w ramach uniwersytetu, adwokatury i społeczności miejskiej, w tym środowiska żydowskiego. W 1920 r. został sędzią Trybunału Stanu. Należał do licznych polskich towarzystw naukowych: Towarzystwa Naukowego we Lwowie, Polskiego Towarzystwa Prawniczego we Lwowie i Związku Adwokatów Polskich, na którego posiedzeniach wygłosił kilkadziesiąt referatów. Przez wiele lat z ramienia Senatu Akademickiego UJK opiekował się jako kurator stowarzyszeniami studentów wyznania mojżeszowego, ale również stowarzyszeniami kandydatów do adwokatury (dziś rzeklibyśmy aplikantów)Zob. znakomity tekst wygłoszony jako zagajenie na II Walnym Zjeździe Kandydatów Adwokatury Małopolski i Śląska Cieszyńskiego we Lwowie 18 listopada 1928 r. pt. O dobro adwokatury polskiej, „Młoda Palestra” 1929, s. 5–9.. Należał do komitetów redakcyjnych: „Głosu Prawa” (1924–1939)Zob. A. Redzik, „Głos Prawa”, „Palestry” czy adwokata Anzelma Lutwaka?, „Palestra” 2009, nr 3–4, s. 153–164., „Przeglądu Prawa Handlowego” (1925–1939)Zob. A. Redzik, „Przegląd Prawa Handlowego” (1925–1939) i inne czasopisma komercjalistyczne, „Palestra” 2009, nr 9–10, s. 144–154; także S. Milewski, A. Redzik, Themis i Pheme... Warszawa 2011, indeks nazwisk., „Polskiego Procesu Cywilnego” (1933–1939)Zob. A. Redzik, „Nowy Proces Cywilny” – „Polski Proces Cywilny” 1933–1939 (11), „Palestra” 2009, nr 1–2, s. 141–147. oraz „Orzecznictwa Sądów Polskich”. Był też przez wiele lat bliskim współpracownikiem „Przeglądu Prawa i Administracji”Zob. A. Redzik, „Przegląd Prawa i Administracji” u schyłku życia Ernesta Tilla (2), „Palestra” 2007, nr 7–8, s. 171–179; A. Redzik, „Przegląd Prawa i Administracji imienia Ernesta Tilla” (3), „Palestra” 2007, nr 9–10, s. 206–212..

W 1938 r. na 70. urodziny prof. Allerhanda wydano jubileuszowy zeszyt „Głosu Prawa” (nr 6–8) – in honorem „Maurycemu Allerhandowi w hołdzie z okazji 70-tych urodzin”W zeszycie tym – dedykowanym prof. Allerhandowi – zamieścili artykuły: redaktor dr Anzelm Lutwak, prof. Jan Jakub Litauer, prof. USB Eugeniusz Waśkowski, prof. UJ Stanisław Gołąb, prof. Stefan Glaser, adw. dr Leon Peiper, doc. UJP (dziś UW) dr Roman Piotrowski (do 1934 r. asystent w Katedrze Prawa Handlowego i Wekslowego UJK), adw. dr Zygmunt Fenichel, sędzia dr Ignacy Rosenblüth, dr Heinrich Freund, referendarz Prokuratorii Generalnej dr Seweryn Rosmarin (w latach 1931–1934 aystent prof. Allerhanda w UJK), adw. dr Stefan Rosmarin, mgr Adam Daniel Szczygielski, referendarz Prokuratorii Generalnej dr Henryk Ritterman, doc. UJK dr Karol Koranyi, asytent UJ dr Władysław Siedlecki, adw. dr Juliusz Lauer, adw. dr Józef Mieser, adw. dr J. Tauber, adw. dr Jakub Vogelfanger, sędzia Antoni Władysław Bartza i adw. Jerzy Jodłowski.. Redaktor tego cennego czasopisma prawniczego doby międzywojnia, adwokat i literat dr Anzelm Lutwak, w swoistej laudacji napisał m.in.:

„(…) wartość człowieka jako człowieka stoi ponad wszystkimi wartościami społecznymi! – Wieleż dopiero znaczy i waży charakter zacny u prawnika! (…)

Z pod dłoni Maurycego Allerhanda nie mógł wybujać chwast złego prawa – a wykwitały z głębin Jego duszy pęki najzacniejszych, twórczych myśli prawnych. 

W osobie Maurycego Allerhanda cenimy atoli nie tylko znakomitego prawnika, słynnego prawodawcę – nie tylko wysokie walory intelektualne, ale – co więcej – powszechnie znaną dobroć serca, zacność duszy, pracowitość niestrudzoną, uczynność zawsze czujną i gotową.

Ogromny dorobek piśmienniczy Prof. Allerhanda, ogromny zasięg Jego naukowych zainteresowań, zdołała umożliwić przede wszystkim Jego zjawiskowa pamięć, ogarniająca tyle dziedzin prawa – pamięć, jaką tylko polihistorzy rozporządzają, a z którą łączy się u Niego wybitnie naukowy, ścisły zamysł badawczy w całym nieledwie zakresie prawa formalnego i materialnego."J. J. Litauer, Maurycy Allerhand jako kodyfikator, s. 323.

Przez wiele lat nazwisko prof. Allerhanda było znane prawnikom polskim dzięki jego znakomitym komentarzom do ustaw, a szczególnie do Kodeksu handlowego oraz Prawa upadłościowego. W 2003 r. – dzięki wnukowi Leszkowi – światło dzienne ujrzały zapiski dzienne profesora sporządzane w ostatnich miesiącach życia – jako Zapiski z tamtego świataM. Allerhand, L. Allerhand, Zapiski z tamtego świata, Kraków: Wydawnictwo Edukacyjne 2003; wydanie drugie poprawione i uzupełnione: M. Allerhand, L. Allerhand, Zapiski z tamtego świata. Zagłada we Lwowie w dzienniku Profesora i wspomnieniach jego wnuka, posłowie Adam Redzik, Kraków: Instytut Allerhanda, Wydawnictwo Wysoki Zamek 2011, ss. 168.. Pięć lat później zrodziła się myśl uczczenia życia i dzieła profesora Maurycego Allerhanda poprzez powołanie instytutu studiów prawniczych jego imienia – Instytutu Allerhanda.

26 czerwca 2009 r., niemal dokładnie w rocznicę urodzin Maurycego Allerhanda – i jednocześnie jubileuszu Kodeksu handlowego z 1934 r., w siedzibie Giełdy Papierów Wartościowych miała miejsce proklamacja Instytutu Allerhanda. W październiku i listopadzie tego samego roku na łamach kilku czołowych czasopism prawniczych ukazał się „List otwarty w  sprawie erygowania Instytutu Allerhanda”Zob. „Przegląd Praw Handlowego” 2009, nr 10, „Monitor Prawniczy” 2009, nr 20, „Palestra” 2009, nr 9–10 „Rejent” 2009, nr 10, „Czasopismo Kwartalne Całego Prawa Handlowego, Upadłościowego oraz Rynku Kapitałowego” (HUK) 2009, nr 2 i „Prawo Spółek” 2009, nr 10., który podpisało wielu wybitnych intelektualistów, głównie jurystów, także spoza Polski. Instytut funkcjonuje od jesieni 2009 r.Fundatorami byli: dr Leszek Allerhand, Michał Bobrzyński, prof. Grzegorz Domański, dr Arkadiusz Radwan, dr Adam Redzik, dr Wojciech Rogowski, prof. Stanisław Sołtysiński. Bliższe informacje zob. www.allerhand.pl Stale głównym celem Instytutu jest prowadzenie interdyscyplinarnych i porównawczych studiów prawnych i ekonomicznychZob. A. Radwan, A. Redzik, O dwóch dwudziestoleciach i trzech jubileuszach prawa handlowego w Polsce, „Przegląd Prawa Handlowego” 2009, nr 9, s. 4–8; A. Radwan, O instytucjonalizacji pracy koncepcyjnej dla kształtowania polityki prawa i poprawy stanowienia prawa gospodarczego w Polsce, „Czasopismo Kwartalne Całego Prawa Handlowego, Upadłościowego oraz Rynku Kapitałowego” (HUK) 2009, nr 2, s. 137–145.. Nie zapomina też o badaniach nad życiem i dokonaniami swojego patronaA. Radwan, Świadectwo, ślad, symbol, spuścizna – pamięci adwokata i profesora Maurycego Allerhanda w 70. rocznicę śmierci, „Palestra” 2012, nr 11–12. oraz polskich prawników okresu II RP, czego wyrazem są też organizowane konferencje, szkolenia, wydawnictwa oraz patronaty.