1. W  języku prawnym oraz prawniczym wyróżnia się szkodę majątkową i niemajątkową, zwaną także zamiennie krzywdąSzerzej: M. Kaliński, (w:) System Prawa Prywatnego. Tom 6. Prawo zobowiązań – część ogólna, wyd. 2, red. A. Olejniczak, Warszawa: C. H. Beck 2014, s. 96.. Szkoda niemajątkowa polega na takich naruszeniach dóbr chronionych przez prawo, które nie znajdują wyrazu w sytuacji materialnej poszkodowanegoZ. Radwański, Zadośćuczynienie pieniężne za szkodę niemajątkową: rozwój i funkcja społeczna, Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1956, s. 3.. Naprawienie szkody niemajątkowej w drodze świadczenia pieniężnego pełni funkcję kompensacyjną. Świadczenia pieniężne nie mogą wprawdzie wyrównać krzywdy, polegającej na cierpieniach fizycznych lub psychicznych, niemniej jednak mogą łagodzić ujemne przeżycia pokrzywdzonego poprzez dostarczenie środków majątkowych, które z  kolei pozwolą w szerszym stopniu spełnić potrzeby lub pragnienia pokrzywdzonegoZ. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania – część ogólna, wyd. 11, Warszawa: C. H. Beck 2014, s. 273..

2. W  ujęciu historycznym instytucja zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną szkodę niemajątkową przeszła długotrwały proces zmian. Początków ochrony zarówno majątkowych, jak i  niemajątkowych dóbr ludzkich można dopatrywać się w krwawej zemście, której wykonanie było sprawą honoru i godności człowieka. Jeszcze w okresie przedpaństwowym zemsta zaczęła być zastępowana okupem, który miał łagodzić doznany przez poszkodowanego ból i jednocześnie dostarczyć mu satysfakcji. W przypadku okupu w zamian za pewną sumę pieniędzy poszkodowany zrzekał się zemstyZ. Radwański, Zadośćuczynienie pieniężne za szkodę niemajątkową, s. 12–16..

Prawo rzymskie przewidywało możliwość dochodzenia szkody niemajątkowej, jako składnika kary prywatnej. W  początkowym okresie rozwoju prawa rzymskiego przeważał element powstrzymania pokrzywdzonego od zemsty, natomiast później na plan pierwszy wysunęło się dążenie do zobowiązania sprawcy naruszenia do poniesienia określonej dolegliwości majątkowej. Dopiero w okresie późnego cesarstwa można zaobserwować przewagę kar publicznych. Orzeczenie dochodzonej z urzędu kary publicznej wyłączało potrzebę przyznawania poszkodowanemu kary prywatnej jako formy zadośćuczynieniaA. Szpunar, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, Bydgoszcz: Oficyna Wydawnicza Branta 1999, s. 20–21..

W okresie feudalnym system kar prywatnych ewoluował w kierunku udziału obok poszkodowanego również społeczeństwa, a niekiedy również króla czy suwerena w sumie pieniężnej przyznawanej od sprawcy. Uzasadnieniem dla tej partycypacji miała być swoista prowizja za trud włożony w doprowadzenie do ugody między stronami lub też cena, jaką musiał zapłacić sprawca w zamian za odkupienie jego winy przez społeczeństwo, ewentualnie to, że sprawca niejako opłacał ochronę, jaką zapewniano mu przed możliwą późniejszą zemstą pokrzywdzonegoZ. Gostyński, Karnoprawny obowiązek naprawienia szkody, „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach” nr 671, Katowice: UŚ 1984, s. 15.. W  kolejnych  okresach stopniowo dokonywał się podział na prawo cywilne i karne, aż do definitywnego rozdzielenia tych systemów prawnych w kodyfikacjach z XVII i XVIII w. Tym samym nastąpiło wyodrębnienie skutków karnych przestępstwa od skutków cywilnych. Na tle tej ewolucji zasadniczego znaczenia nabrały kary publiczne, natomiast kary prywatne okazały się niepotrzebneA. Szpunar, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, s. 22..

Kompensacyjną formę zadośćuczynienia przyniosła w  XVIII w. szkoła prawa natury, której zwolennicy uznawali za dopuszczalną majątkową postać wynagrodzenia doznanych cierpień fizycznych i  psychicznych. Wpływ szkoły prawa natury jest widoczny w kodyfikacjach z przełomu XVIII i XIX w. Niemniej jednak rozwój kierunku opartego na prawach natury został zanegowany w  XIX w. przez zwolenników szkoły historycznej. Czołowy przedstawiciel tej szkoły F. Savigny twierdził, że prawo cywilne powinno chronić wyłącznie interesy majątkowe, a do zadań prawa cywilnego nie należy ochrona osobowości człowieka. Szkoła historyczna wywarła istotny wpływ na kształt rozwiązań przyjętych w niemieckim kodeksie cywilnym (BGB). Według przyjętych tam rozwiązań zadośćuczynienie pieniężne za doznaną szkodę niemajątkową jest wyjątkiem i jest przyznawane wyłącznie w określonych przypadkachJ. Matys, Model zadośćuczynienia pieniężnego z tytułu szkody niemajątkowej w kodeksie cywilnym, Warszawa: Wolters Kluwer Polska 2010, s. 24–25..

W okresie międzywojennym w  pracach kodyfikacyjnych nad Kodeksem zobowiązań ostatecznie zyskała aprobatę możliwość żądania zadośćuczynienia za krzywdę moralną, ale jedynie w przypadkach w ustawie przewidzianych (art. 157 § 3 k.z.)Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1933 r. – Kodeks zobowiązań (Dz.U. nr 82, poz. 598).. Rekompensatę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę przewidywał art. 165 k.z. w czterech przypadkach: a)  uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, b)  pozbawienia wolności, c) obrazy czci, d) kwalifikowanego skłonienia (za pomocą podstępu, gwałtu, nadużycia stosunku zależności bądź wykorzystania krytycznego położenia) kobiety albo małoletniego lub psychicznie upośledzonego mężczyzny do poddania się czynowi nierządnemu. W Kodeksie zobowiązań pojawiła się również możliwość żądania zadośćuczynienia za śmierć osoby bliskiej. Stosownie do treści art. 166 k.z., w przypadku śmierci poszkodowanego wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, sąd mógł przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego lub instytucji przez nich wskazanej stosowną sumę pieniężną jako zadośćuczynienie za doznaną przez nich krzywdę moralną. Należy przy tym zauważyć, że użyty w przepisach art. 165 k.z. i 166 k.z. zapis „sąd może” dawał organowi orzekającemu pewną swobodę decydowania o przyznaniu zadośćuczynienia oraz jego wysokościA. Śmieja, (w:) System Prawa Prywatnego. Tom 6. Prawo zobowiązań – część ogólna, wyd. 2, red. A. Olejniczak, Warszawa: C. H. Beck 2014, s. 727; Z. Radwański, Zadośćuczynienie pieniężne za szkodę niemajątkową, s. 129–130..

W przyjętych w Kodeksie zobowiązań rozwiązaniach co do możliwości wynagradzania za krzywdę moralną jedynie w przypadkach przewidzianych w ustawie można doszukiwać się rozwiązań niemieckich i austriackichJ. Matys, Model zadośćuczynienia pieniężnego z tytułu szkody niemajątkowej w kodeksie cywilnym, s. 45–46; Z. Radwański, Zadośćuczynienie pieniężne za szkodę niemajątkową, s. 129.. Natomiast w przypadku zadośćuczynienia za krzywdę moralną wyrządzoną osobom bliskim przez śmierć poszkodowanego główny referent projektu zobowiązań Roman Longchamps de Bérier odwoływał się szeroko do rozwiązań przyjętych w  ustawodawstwie szwajcarskimR. Longchamps de Bérier, Uzasadnienie projektu kodeksu zobowiązań z uwzględnieniem ostatecznego tekstu kodeksu: art. 1–167, Warszawa 1934, s. 244–245..

W okresie powojennym orzecznictwo stopniowo wyłączało możliwość dochodzenia roszczenia o zadośćuczynienie za śmierć osoby bliskiej na podstawie art. 166 k.z., w przypadku gdy krzywda polegała wyłącznie na cierpieniu osoby bliskiej. Wskazywano, że kwota zadośćuczynienia pieniężnego może stanowić źródło powiększenia lub powstania majątku pokrzywdzonego bądź też być przeznaczona na nabycie przedmiotów osobistego użytku lub wprost na zwiększenie bezpośredniej konsumpcji osoby, która doznała krzywdy moralnej. Satysfakcja z powiększenia majątku odpadała w  ustroju demokracji ludowej ze względów zasadniczych, natomiast satysfakcja ze zwiększonej konsumpcji godziła w poczucie socjalistycznej moralności. Dlatego też zasądzenie zadośćuczynienia za krzywdę moralną z art. 166 k.z. na rzecz najbliższych członków rodziny uznano za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Natomiast nie wykluczono możliwości zasądzenia tego zadośćuczynienia za krzywdę moralną nie na rzecz najbliższych członków rodziny, lecz na rzecz wskazanej przez nich instytucjiWyrok SN z 15 grudnia 1951 r., I C 15/051, OSN, nr 1, poz. 3; ponadto szerzej: J. Matys, Model zadośćuczynienia pieniężnego z tytułu szkody niemajątkowej w kodeksie cywilnym, s. 43; Z. Radwański, Zadośćuczynienie pieniężne za szkodę niemajątkową, s. 133–135.. W późniejszym okresie Sąd Najwyższy częściowo złagodził stanowisko, wskazując, że żądanie zadośćuczynienia może być uwzględnione jedynie wówczas, gdy krzywda polegająca na cierpieniu z powodu utraty osoby najbliższej łączy się z  pogorszeniem sytuacji życiowej uprawnionego. Jednocześnie podkreślono, że zadośćuczynienie winno być umiarkowaneWyrok SN z 29 stycznia 1957 r., I CO 37/56, OSN 1958, nr 1, poz. 2..

3. Uchwalony w 1964 r. Kodeks cywilny nie przejął z  Kodeksu zobowiązań regulacji zadośćuczynienia za śmierć osoby bliskiej, aczkolwiek najbliżsi członkowie rodziny zmarłego otrzymali w art. 446 § 3 k.c. możliwość żądania stosownego odszkodowania, jeżeli wskutek jego śmierci nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej. W orzecznictwie początkowo ukształtował się pogląd, że szkoda z art. 446 § 3 ma charakter wyłącznie majątkowy. Dochodzone na tej podstawie odszkodowanie ma celu wyrównanie szkody polegającej na znacznym pogorszeniu sytuacji życiowej, nie przewiduje natomiast możliwości złagodzenia czy zmniejszenia bólu po stracie najbliższego członka rodziny. Oznacza to w  zestawieniu z art. 166 k.z. istotne ograniczenie uprawnień najbliższych członków rodziny zmarłego wyłącznie do żądania naprawienia szkód majątkowychWyroki SN z: 4 września 1967 r., I PR 23/67, OSPiKA 1969, nr 1, poz. 5; z 25 lipca 1967 r., I CR 81/67, OSNCP 1968, nr 3, poz. 48 i z 21 lutego 1968 r., I PR 22/68, LEX nr 6290..

Z czasem w  orzecznictwie – na tle uwarunkowań społecznych wynikających z braku podstaw do przyznania najbliższym członkom rodziny zadośćuczynienia – pojawiła się tendencja w kierunku objęcia odszkodowaniem, o którym mowa w art. 446 § 3 k.c., również szkody niemajątkowej. Wskazywano, że treścią tego przepisu jest pogorszenie sytuacji życiowej i regulacja ta nie ogranicza się wyłącznie do szkód mających charakter materialny. Istnieją bowiem szkody, które nie mają charakteru materialnego, ale stanowią pogorszenie sytuacji życiowej. Okoliczność, że ustawa w art. 446 § 3 k.c. używa terminologii „odszkodowanie” w  przeciwieństwie do użytej w  art.  445 k.c. „zadośćuczynienie”, nie sprzeciwia się uznaniu możliwości stosowania art.  446 §  3 k.c. do szkód niematerialnych, polegających na obiektywnym pogorszeniu pozycji w świecie zewnętrznymWyroki SN: z 5 stycznia 1968 r., I PR 424/67, LEX nr 6263; z 24 listopada 1974 r., II CR 658/74, LEX nr 7619; z 24 sierpnia 1977 r., IV CR 300/77, LEX nr 7983 i z 30 listopada 1977 r., IV CR 458/77, LEX nr 8032..

Nowa podstawa prawna do kompensowania szkody niemajątkowej doznanej wskutek śmierci osoby bliskiej pojawiła się wraz ze zmianą z dniem 23 sierpnia 1996 r. treści art. 448 k.c., poprzez wprowadzenie możliwości dochodzenia przez poszkodowanego zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę w razie naruszenia dobra osobistego – na swoją rzecz lub na wskazany przez poszkodowanego cel społecznyZmiana wprowadzona ustawą z dnia 23 sierpnia 1996 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 114, poz. 542).. Wcześniej poszkodowany mógł domagać się od sprawcy uiszczenia odpowiedniej sumy pieniężnej jedynie na rzecz Czerwonego Krzyża.

Kwestia możliwości dochodzenia zadośćuczynienia w przypadku śmierci osoby bliskiej na podstawie znowelizowanego art.  448 k.c. nie budziła wątpliwości w orzecznictwieWyroki SN z 16 kwietnia 2014 r., V CSK 320/13, LEX nr 1463645 i z 4 lipca 2014 r., II CSK 621/13, LEX nr 1491132; postanowienie SN z 27 czerwca 2014 r., III CZP 2/14, LEX nr 1540025.. Natomiast pewne wątpliwości co do zasadności uznania, że śmierć osoby bliskiej może stanowić naruszenie dóbr osobistych członków rodziny zmarłego i uzasadniać przyznanie im zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c., powstały po wprowadzeniu z dniem 3 sierpnia 2008 r. do porządku prawnego art. 446 § 4 k.c., które to unormowanie wprost przewiduje przyznanie zadośćuczynienia za krzywdę wskutek śmierci osoby bliskiejWprowadzony do Kodeksu cywilnego ustawą zmieniającą z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 116, poz. 731).. W orzecznictwie przyjęto, że najbliższemu członkowi rodziny zmarłego przysługuje na podstawie art. 448 k.c. w zw. z art. 24 § 1 k.c. zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę także wtedy, gdy śmierć nastąpiła na skutek deliktu, który miał miejsce przed dniem 3 sierpnia 2008 r.Wyrok SN z 14 stycznia 2010 r., IV CSK 307/09, OSNC-ZD 2010, nr C, poz. 91 oraz uchwały SN: z 22 października 2010 r., III CZP 76/10, OSNC-ZD 2011, nr B, poz. 42 i z 13 lipca 2011 r., III CZP 32/11, OSNC 2012, nr 1, poz. 100. Niemniej jednak pojawia się pytanie o sens wprowadzania przez ustawodawcę nowego unormowania w sytuacji, gdy przed wejściem w życie art. 446 § 4 k.c. możliwe było dochodzenie zadośćuczynienia za śmierć osoby bliskiej na podstawie art. 448 k.c.

4. Przechodząc do kwestii dziedziczenia roszczenia o  zadośćuczynienie związanego ze śmiercią osób bliskich, należy wskazać, że przepis art.  922 §  2 k.c. wprowadza zasadę, w myśl której do spadku nie wchodzą prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą. Do praw ściśle związanych z  osobą uprawnionego można zaliczyć roszczenie o zadośćuczynienie. Świadczenie to ma bowiem na celu naprawienie szkody niemajątkowej wynikłej z naruszenia dobra osobistego uprawnionego. Dziedziczenie roszczeń o zadośćuczynienie stanowi wyjątek od zasady wyrażonej w art. 922 § 2 k.c., będąc dopuszczalne jedynie wówczas, gdy przepis tak stanowiA. Szpunar, O przejściu na spadkobierców roszczeń z tytułu zadośćuczynienia, „Rejent” 2002, nr 9, s. 20; A. Śmieja, (w:) System Prawa Prywatnego. Tom 6. Prawo zobowiązań – część ogólna, s. 772..

Podobnie na gruncie Kodeksu zobowiązań dziedziczenie roszczeń o  zadośćuczynienie było możliwe jedynie w przypadkach w ustawie wskazanych. Na spadkobierców przechodziło prawo do zadośćuczynienia za krzywdę doznaną wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, pozbawienia życia, pozbawienia wolności lub obrazy czci, ale tylko w sytuacji, gdy prawo to zostało umownie lub prawomocnym wyrokiem przyznane za życia poszkodowanego albo gdy powództwo zostało wytoczone za życia poszkodowanego (art. 165 § 3 k.z.), natomiast roszczenie o zadośćuczynienie za śmierć osoby bliskiej z art. 166 k.z. – wobec braku ustawowych wskazań dopuszczających dziedziczenie – wygasało wraz ze śmiercią uprawnionego najbliższego członka rodzinySzerzej: L. Górnicki, Prawo cywilne w pracach Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1939, Wrocław: Kolonia Limited 2000, s. 455..

Zatem mimo przyznania dziedziczności roszczeń kompensacyjnych ze szkody niemajątkowej (art. 165 § 1 i 2 k.z.) ustawodawca  w Kodeksie zobowiązań w sposób odmienny regulował tę kwestię w odniesieniu do roszczeń o  zadośćuczynienie – w  razie śmierci poszkodowanego wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia – należnych najbliższym członkom rodziny lub instytucji przez nich wskazanej.

W art. 445 § 3 k.c. ustawodawca przewidział dziedziczność unormowanych w §  1 i § 2 tego przepisu roszczeń o zadośćuczynienie w przypadku, gdy roszczenie zostało uznane na piśmie albo gdy powództwo zostało wytoczone za życia poszkodowanego. Jednocześnie w orzecznictwie nie był kwestionowany pogląd, że roszczenie o odszkodowanie przewidziane w art. 446 § 3 k.c. przechodzi na spadkobierców uprawnionego. O ile jednak kwestia ta nie ulegała wątpliwości przy wykładni tego przepisu odnoszącej się jedynie do szkody majątkowej, o tyle już sprawa dziedziczności nie była oczywista przy pojawiającej się w końcu lat 60. interpretacji tego przepisu obejmującej także szkodę niemajątkowąZob. przypis 16.. Niemniej jednak dla uzasadniania dziedziczności roszczenia z art. 446 § 3 k.c. (obejmującego również szkodę niemajątkową) w orzecznictwie wyraźnie uwypuklano charakter majątkowy roszczenia związanego ze znacznym pogorszeniem sytuacji życiowej najbliższych członków rodziny zmarłegoUchwała 7 sędziów SN – zasada prawna – z 26 października 1970 r., III PZP 22/70, OSNC 1971, nr 7–8, poz. 120..

Z dniem 23 sierpnia 1996 r. nastąpiła zmiana treści art. 448 k.c., poprzez wprowadzenie możliwości dochodzenia przez poszkodowanego na swoją rzecz zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę w razie naruszenia dobra osobistego lub na wskazany przez poszkodowanego cel społeczny, co dało nową podstawę prawną do kompensowania krzywdy doznanej wskutek śmierci osoby bliskiejZob. przypis 17.. Do treści znowelizowanego przepisu art. 448 k.c. wprowadzono również odesłanie do art. 445 § 3 k.c. przez co nie było wątpliwości co do dziedziczności objętych tą regulacją roszczeń.

Możliwość kompensaty szkody niemajątkowej w przypadku śmierci osób bliskich została wprost uregulowana w art. 446 § 4 k.c.Zob. przypis 19. Przepis ten jednak nie reguluje samodzielnie kwestii dziedziczności roszczenia o zadośćuczynienie ani nie odsyła w  tej materii do innych przepisów. Można zatem postawić pytanie, czy objęte treścią art. 446 § 4 k.c. roszczenie o zadośćuczynienie podlega dziedziczeniu, czy ustawodawca chciał, by roszczenie to było niedziedziczne, czy też dziedziczność tego roszczenia można wyprowadzić na podstawie innych przepisów regulujących kwestię zadośćuczynienia.

Niewątpliwie uznanie braku możliwości dziedziczenia roszczenia o zadośćuczynienie za śmierć osób bliskich znacznie pogarszałoby sytuację prawną spadkobierców uprawnionych z art. 446 § 4 k.c. w stosunku do spadkobierców dochodzących zadośćuczynienia z art. 445 k.c. czy art. 448 k.c.

5. Za dziedzicznością roszczenia o zadośćuczynienie za śmierć osoby bliskiej opowiedział się Sąd Najwyższy w uchwale z 12 grudnia 2013 r.Uchwała SN z 12 grudnia 2013 r., III CZP 74/13, OSNC 2014, nr 9, poz. 88. i stanowisko to wydaje się być obecnie akceptowane w orzecznictwieWyrok SN z 26 lutego 2014 r., V CZ 20/14, LEX nr 1444630 oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 26 marca 2015 r., I ACa 954/14, LEX nr 1771490..

Sąd Najwyższy w powołanej wyżej uchwale zwrócił uwagę, że art. 446 § 4 k.c. nie kreuje nowego dobra osobistego, które miałoby podlegać odmiennej regulacji niż wszystkie inne dobra osobiste. Celem tego przepisu jest zwiększenie ochrony ofiar wypadków komunikacyjnych przez ułatwienie najbliższym członkom rodziny zmarłego dochodzenia roszczeń o zadośćuczynienie pieniężne. Nie ma zatem uzasadnienia twierdzenie, że roszczenie o  zadośćuczynienie za naruszenie każdego dobra osobistego może przechodzić na spadkobierców (art. 448 k.c. w zw. z art. 445 § 3 k.c.), natomiast nie jest to możliwe w przypadku roszczenia z art. 446 § 4 k.c., gdyż w przepisie tym nie ma odwołania do art. 445 § 3 k.c.

W ocenie Sądu Najwyższego tezy o niedziedziczności roszczenia z art. 446 § 4 k.c. nie można również oprzeć na twierdzeniu, że art. 445 k.c. i 448 k.c. obejmują bezpośrednio pokrzywdzonych, art. 446 § 4 zaś pośrednio pokrzywdzonych. Osoba dochodząca zadośćuczynienia z art. 446 § 4 k.c. nie jest bowiem poszkodowana jedynie pośrednio, ale również może być pokrzywdzona bezpośrednio, ponieważ to właśnie najbliższym członkom rodziny została wyrządzona samoistna krzywda polegająca na zerwaniu szczególnej, bliskiej więzi emocjonalnej łączącej ich z osobą zmarłą.

Przeciwko uznaniu dziedziczności roszczenia z art. 446 § 4 k.c. nie może też przemawiać jego relacja historyczna w stosunku do niezbywalnego odpowiednika uregulowanego w art. 166 k.z. Kodeks zobowiązań nie zawierał bowiem odpowiednika obecnego art. 448 k.c., nie przewidując tym samym zadośćuczynienia za naruszenie szerszego katalogu dóbr osobistych, poza pozbawieniem życia, wolności, wywołaniem rozstroju zdrowia i obrazą czci. Obecnie Kodeks cywilny rozszerzył prawo do zadośćuczynienia na wszystkie przypadki naruszenia dóbr osobistych, wyraźnie przy tym wskazując, że roszczenie o zadośćuczynienie za naruszenie dóbr osobistych (art. 448 k.c.) przechodzi na spadkobierców w  okolicznościach wskazanych w art. 445 § 3 k.c.

6. W doktrynie dominuje stanowisko o braku dziedziczności roszczenia z art. 446 § 4 k.c. Roszczenie to, jako ściśle związane z osobą uprawnionego do zadośćuczynienia, nie wchodzi w skład spadku i nie podlega dziedziczeniuB. Lackoroński, Zadośćuczynienie pieniężne za krzywdy wynikłe ze śmierci najbliższego członka rodziny na podstawie art. 446 § 4 k.c. (cz. 2), „Palestra” 2009, nr 9–10, s. 46; A. Olejniczak, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania. Część ogólna, wyd. 2, red. A. Kidyba, Warszawa: Wolters Kluwer Polska 2014, s. 503; Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania – część ogólna, s. 283; A. Śmieja, (w:) System Prawa Prywatnego. Prawo zobowiązań – część ogólna, s. 772..

Przytoczone wyżej stanowisko Sądu Najwyższego o  dziedziczności roszczenia o  zadośćuczynienie za śmierć osób bliskich spotkało się w zasadniczej mierze z krytyką doktrynyGlosy do uchwały SN z 12 grudnia 2013 r., III CZP 74/13: M. Nestorowicza oraz B. Lackorońskiego, OSP 2015, nr 2, poz. 15; A. Falkiewicza, „Palestra” 2014, nr 10 – krytycznie; A. Krawczyk, „Palestra” 2014, nr 11–12/2014 – aprobująco.. Zwrócono uwagę, że wprowadzenie w art. 448 k.c. szerokiej podstawy do dochodzenia roszczenia o zadośćuczynienie pieniężne nie spowodowało odrzucenia zasady, zgodnie z którą roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne może być dochodzone tylko wtedy, gdy przepis szczególny wyraźnie to przewiduje. Ponadto tożsamość dobra osobistego podlegającego ochronie na podstawie art. 446 § 4 k.c. i art. 448 k.c. nie uzasadnia tezy o tożsamości roszczeń na podstawie tych przepisów. Artykuł 446 § 4 k.c. przewiduje bowiem względniejsze dla poszkodowanego przesłanki dochodzenia roszczenia. Wreszcie – wbrew ocenie Sądu Najwyższego – nie można uznać poszkodowanych z art. 446 k.c. za poszkodowanych bezpośrednio, a jedynie za poszkodowanych pośrednio, w tym bowiem przypadku bezpośrednie oddziaływanie skierowane było przeciwko innemu podmiotowiKryterium rozróżnienia pośrednich i bezpośrednich naruszeń dóbr podmiotów prawa cywilnego stanowi sposób oddziaływania określonego czynnika na te dobra, a więc rodzaj relacji między oddziaływaniem czynnika sprawczego a naruszeniem danego dobra. Zatem osoba dochodząca zadośćuczynienia za spowodowanie śmierci osoby najbliższej jest poszkodowana pośrednio, bezpośrednie zaś oddziaływanie czynnika sprawczego będzie w tej sytuacji ukierunkowane na dobro osoby, która w następstwie tego oddziaływania poniosła śmierć. Jeden czyn wprawdzie może wyrządzić krzywdę różnym osobom, ale o pośrednim lub bezpośrednim charakterze naruszenia dóbr przesądza sposób oddziaływania sprawczego, a nie sposób, w jaki ujawniają się jego skutki. Tak B. Lackoroński, Glosa do uchwały SN z dnia 13 lipca 2011 r., III CZP 32/11, OSP 2012, nr 3, poz. 32 oraz Glosa do uchwały SN z dnia 12 grudnia 2013 r., III CZP 74/13, OSP 2015, nr 2, poz. 15..

Ponadto przy analizie argumentów sprzeciwiających się uznaniu art. 445 k.c. (a w konsekwencji również art. 446 § 4 k.c.) za lex specialis wobec art. 448 k.c. nie można pominąć prezentowanej w doktrynie koncepcji dualizmu zadośćuczynienia z art. 445 k.c. oraz zadośćuczynienia z 448 k.c., gdzie art. 445 stanowi wyłączną podstawę przyznania roszczenia o zadośćuczynienie w razie naruszenia dóbr w nim wymienionych, art. 448 dotyczy zaś naruszenia pozostałych dóbr osobistychA. Szpunar, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, s. 209.. Uznanie art. 446 § 4 k.c. za normę szczególną w stosunku do art. 448 k.c. budzi wątpliwości, zastosowanie art. 448 k.c. wymaga bowiem winy osoby naruszającej dobro osobiste, podczas gdy art. 445–446 k.c. mogą stosować się do każdego rodzaju odpowiedzialności, tj. winy, ryzyka czy słuszności. Przeciw tezie, że art. 445 k.c. stanowi lex specialis w stosunku do art. 448 k.c., przemawia również odesłanie w treści art. 448 k.c. do art. 445 § 3 k.c.M. Nestorowicz, Glosa do uchwały SN z dnia 12 grudnia 2013 r., CZP 74/13, OSP 2015, nr 2, poz. 15.

7. Wydaje się, że dla oceny kwestii dziedziczności roszczenia z art. 446 § 4 k.c. istotne znaczenie ma umiejscowienie tego przepisu w Kodeksie cywilnym, a w szczególności kwestia wzajemnej relacji przepisów normujących roszczenia za krzywdę, tj. art. 445 k.c. i 448 k.c. W doktrynie zarysowało się kilka koncepcji odnośnie do charakteru roszczeń objętych tymi przepisami.

Pierwsza koncepcja – już częściowo przytoczona wyżej – zakłada, że przepisy art. 445 k.c. i 448 k.c. stanowią zupełnie odrębne podstawy prawne, a co za tym idzie – art. 448 k.c. nie obejmuje naruszenia dóbr osobistych przewidzianych w art. 445 k.c. Przepis art. 445 k.c. nie stanowi lex specialis wobec art. 448 k.c., za czym przemawiają szersze podstawy do przyznania zadośćuczynienia na podstawie art. 445 k.c., a ponadto odesłanie w treści art. 448 k.c. do art. 445 § 3 k.c. Koncepcja ta zakłada zatem istnienie dualizmu obu powołanych postaci zadośćuczynieniaA. Szpunar, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, s. 208 i n..

Druga koncepcja zakłada, że pomiędzy powołanymi wyżej przepisami dochodzi do alternatywnego zbiegu roszczeń lub zbiegu norm. Pola zastosowania wskazanych przepisów częściowo się bowiem krzyżują, a częściowo są względem siebie autonomiczne. Przykładowo, zawinione naruszenie integralności cielesnej w postaci uszkodzenia ciała uzasadnia przyznanie zadośćuczynienia zarówno na podstawie art. 445 k.c., jak i 448 k.c., natomiast niezależne od winy osoby odpowiedzialnej uszkodzenie ciała powstałe wskutek ruchu przedsiębiorstwa uzasadnia przyznanie zadośćuczynienia na zasadzie ryzyka wyłącznie w oparciu o art. 445 k.c. Przy tej koncepcji pokrzywdzony może domagać się alternatywnie zadośćuczynienia na podstawie art. 445 k.c. albo art. 448 k.c.Tak M. Safjan, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Art. 1–44910. Tom I, wyd. 7, red. K. Pietrzykowski, Warszawa: C. H. Beck 2013, s. 1325–1326; podobnie A. Cisek i P. Machnikowski, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. 6, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa: C. H. Beck 2014, s. 903; P. Sobolewski, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Tom II. Zobowiązania, red. K. Osajda, Warszawa: C. H. Beck 2013, s. 714. Dopuszczalna jest również możliwość kumulacji żądania zadośćuczynienia w oparciu o art. 445 k.c. oraz żądania zapłaty stosownej kwoty na cel społeczny na podstawie art. 448 k.c., oczywiście w przypadku spełnienia przesłanek każdego z wymienionych przepisówG. Bieniek, aktualizacja J. Gudowski, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Księga III. Zobowiązania, cz. 2, red. J. Gudowski, Warszawa: LexisNexis 2013, s. 808–811; K. Mularski, (w:) Kodeks cywilny. Tom I. Komentarz. Art. 1–44911, red. M. Gutowski, Warszawa: C. H. Beck 2016, s. 1875; M. Safjan, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Art. 1–44910. Tom I, s. 1325– 1326; za możliwością domagania się na gruncie art. 448 k.c. zadośćuczynienia częściowo na rzecz pokrzywdzonego, a częściowo na cel społeczny opowiedział się również B. Kordasiewicz, Cywilnoprawna ochrona prawa do prywatności, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2000, nr 1, s. 50; odmiennie i negatywnie w kwestii możliwości kumulacji żądania zadośćuczynienia z art. 445 k.c. oraz zapłaty stosownej kwoty na cel społeczny z art. 448 k.c. A. Cisek i P. Machnikowski, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, s. 903..  Nie można traktować art. 446 § 4 k.c. jako lex specialis w stosunku do art. 448 k.c. z uwagi na ograniczony (do najbliższych członków rodziny poszkodowanego) krąg osób uprawnionych do zadośćuczynienia pieniężnego, jak też z  uwagi na znaczenie mechanizmu przyjętego w art. 446 § 4 k.c., mającego przede wszystkim ułatwić dochodzenie roszczeń z tytułu zadośćuczynienia. Zatem osoby należące do kręgu najbliższych członków rodziny poszkodowanego mogą nadal korzystać z ochrony z art. 448 k.c. przy zachowaniu przesłanek z tego przepisu, tj. w przypadku wykazania istnienia adekwatnego związku przyczynowego między utratą osoby bliskiej a rodzącym odpowiedzialność zdarzeniemM. Safjan, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Art. 1–44910. Tom I, s. 1311..

Trzecia koncepcja zakłada, że przepisy art. 445 k.c. i 446 § 4 k.c. są normami szczególnymi wobec ogólnej regulacji w art. 448 k.c. Owa szczególność wyraża się tym, że podstawę zastosowania art. 448 k.c. łączy się z zasadą winy (art.  415 k.c.), w  przypadku zaś naruszenia integralności fizycznej oraz wolności art. 445 k.c. dopuszcza roszczenie o zadośćuczynienie także na innych zasadach. Przepisy art. 445 k.c. oraz art. 446 § 4 k.c. nie kreują nowego katalogu dóbr osobistych, który miałby podlegać odmiennej regulacji. Wobec tego art. 448 k.c. znajduje zastosowanie jedynie w  zakresie niesprzecznym z  regulacjami szczególnymi. W przypadku dokonania naruszeń z art. 445 k.c. lub 446 § 4 k.c. dopuszczalne jest nie tylko żądanie zadośćuczynienia pieniężnego według reguł przewidzianych w tych przepisach, ale również domaganie się zasądzenia odpowiedniej sumy na wskazany cel społecznyA. Olejniczak, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania. Część ogólna, s. 508; Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania – część ogólna, s. 280–281; A. Śmieja, (w:) System Prawa Prywatnego. Prawo zobowiązań – część ogólna, s. 745..

8. Mając na uwadze przedstawione wyżej stanowiska doktryny odnośnie do wzajemnych relacji podstaw do zadośćuczynienia w Kodeksie cywilnym, należy rozważyć, jakie znaczenie ma przyjęcie jednej z wymienionych koncepcji dla możliwości uznania kwestii dziedziczności roszczenia o zadośćuczynienie za śmierć osoby bliskiej z art. 446 § 4 k.c.

Koncepcja przedstawiona jako pierwsza – istnienia odrębnych podstaw zadośćuczynienia, gdzie art. 448 k.c. nie obejmuje naruszenia dóbr osobistych przewidzianych w art. 445 k.c. czy 446 § 4 k.c. – wydaje się jednoznacznie wykluczać możliwość dziedziczności roszczenia o  zadośćuczynienie za śmierć osób bliskich. Przepis art. 446 § 4 k.c., stanowiący przy tej koncepcji wyłączną podstawę do dochodzenia zadośćuczynienia za śmierć osób bliskich, nie zawiera bowiem regulacji dopuszczającej dziedziczenie objętych jego treścią roszczeń.

Przyjęcie drugiej koncepcji, czyli alternatywnego zbiegu roszczeń lub zbiegu norm, również wyklucza dziedziczność roszczeń za śmierć osób bliskich dochodzonych na podstawie art. 446 § 4 k.c. Koncepcja ta jednak dopuszcza możliwość dochodzenia roszczeń za śmierć osób bliskich w sposób alternatywny również na podstawie art. 448 k.c., a w tym przypadku kwestia ich dziedziczności jest dopuszczalna poprzez odesłanie do art. 445 § 3 k.c. Oczywiście wówczas osoba dochodząca zadośćuczynienia nie będzie mogła skorzystać z ułatwień wprowadzonych treścią art. 446 § 4 k.c. Zastosowanie art. 448 k.c. wymaga bowiem wykazania winy osoby naruszającej dobro osobiste, podczas gdy art. 446 § 4 k.c. może stosować się do każdego rodzaju odpowiedzialności, tj. winy, ryzyka czy słuszności. Ponadto dla skorzystania z ochrony z art. 448 k.c. niezbędne będzie również wykazanie istnienia adekwatnego związku przyczynowego między utratą osoby bliskiej a rodzącym odpowiedzialność zdarzeniemM. Safjan, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Art. 1–44910. Tom I, s. 1311..

Trzecia z koncepcji zakłada, że art. 446 § 4 k.c. jest normą szczególną wobec ogólnej regulacji z art. 448 k.c. W tym ujęciu również  wyłączona jest możliwość dziedziczenia roszczeń przewidzianych w art. 446 § 4 k.c., przepis art. 448 k.c. znajduje bowiem zastosowanie jedynie w zakresie niesprzecznym z regulacjami szczególnymi (np. art. 446 § 4 k.c.). Przepis art. 446 § 4 k.c. nie zawiera unormowań dotyczących dziedziczenia roszczenia o zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę dla najbliższych członków rodziny zmarłegoZa brakiem możliwości dziedziczenia roszczenia o zadośćuczynienie z art. 446 § 4 k.c. opowiedzieli się przedstawiciele doktryny prezentujący koncepcję, że art. 445 k.c. i 446 § 4 k.c. są normami szczególnymi wobec ogólnej regulacji w art. 448 k.c. – zob. przypis 38..

9. W świetle powyższych rozważań przyjmowany obecnie powszechnie w orzecznictwie pogląd, że w sprawie o zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę doznaną wskutek śmierci najbliższego członka rodziny (art. 446 § 4 k.c.) ma zastosowanie art. 445 § 3 k.c., nie jest uprawniony. Pogląd ten został wyrażony w powołanej wcześniej uchwale Sądu Najwyższego z 12 grudnia 2013 r. i oparty w głównej mierze na koncepcji, że art. 446 § 4 k.c. nie kreuje nowego katalogu dóbr osobistych, pozostając normą szczególną wobec art. 448 k.c.

Przyjęcie powyższej wykładni, pozwalającej na uznanie dziedziczenia zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdę doznaną wskutek śmierci najbliższego członka rodziny (objętego regulacją szczególną z art. 446 § 4 k.c.), należałoby wywieść z innej regulacji szczególnej (art. 445 § 3 k.c.) poprzez odesłanie znajdujące się w regulacji ogólnej (art. 448 k.c.). Należy zwrócić jednak uwagę, że przepis art. 448 k.c. w kwestii dziedziczenia odsyła do normy szczególnej z art. 445 § 3 k.c., podczas gdy ustawodawca nie przewidział stosownego odesłania pomiędzy przepisami art. 446 § 4 k.c. i art. 448 k.c.

Ponadto, o ile można uznać za oczywiste, że art. 446 § 4 k.c. nie tworzy nowego katalogu dóbr osobistychZob. przypis 38., o tyle nie można przyjąć, że zakres tej normy pokrywa się z art. 448 k.c. Przyjmując bowiem, że art. 446 § 4 k.c. jest przepisem szczególnym wobec regulacji z art. 448 k.c., należy mieć na uwadze, że przepis art. 446 § 4 k.c. z jednej strony ma zakres węższy od normy ogólnej (art. 448 k.c.), obejmując jedynie przypadki roszczenia o zadośćuczynienie związanego ze śmiercią osób bliskich, z drugiej strony zaś zakres tej regulacji jest szerszy, daje bowiem możliwości dochodzenia roszczeń również w przypadku braku winy sprawcy (na zasadzie ryzyka czy słuszności).

Nie oznacza to jednak konieczności uznania braku możliwości dziedziczenia roszczenia o  zadośćuczynienie związanego ze śmiercią osób bliskich. Należałoby jednak w tym przypadku poszukiwać ochrony w treści art. 448 k.c., który to przepis odsyła w kwestii dziedziczenia do art. 445 § 3 k.c. Skoro bowiem roszczenia związane z naruszeniem innych dóbr osobistych przechodzą na spadkobierców na podstawie art. 448 k.c. w zw. z art. 445 § 3 k.c., to również podstawa ta winna odnosić się do roszczenia o zadośćuczynienie związanego ze śmiercią osób bliskich.

Oczywiście przyjęcie możliwości dochodzenia zadośćuczynienia za śmierć osób bliskich na podstawie art. 448 k.c. wymaga uznania, że dochodzi w takich sytuacjach do naruszenia dobra osobistego. Niemniej jednak w orzecznictwie jest już utrwalony pogląd co do możliwości zaliczenia więzi rodzinnej do katalogu dóbr osobistych. Dlatego w przypadku zerwania więzi rodzinnej najbliższym członkom rodziny zmarłego przysługuje roszczenie o zadośćuczynienie pieniężneUchwały SN: z 22 października 2010 r., III CZP 76/10, OSP 2011, nr 9, poz. 96; z 13 lipca 2011 r., III CZP 32/11, OSP 2012, nr 3, poz. 32; z 12 grudnia 2013 r., III CZP 74/13, OSP 2015, nr 2, poz. 5; postanowienie SN z 27 czerwca 2014 r., III CZP 2/14, OSNC 2014, nr 12, poz. 124; wyroki SN: z 9 sierpnia 2016 r., II CSK 719/15, OSNC 2017, nr 5, poz. 60 i z 7 lipca 2017 r., V CSK 607/16 oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 16 listopada 2016 r., V Ca 210/17. Natomiast krytycznie co do zaliczenia więzi rodzinnej do katalogu dób osobistych m.in. L. Bosek, W sprawie kwalifikacji więzi rodzinnej jako dobra osobistego (uwagi krytyczne na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego), „Forum Prawnicze” 2015, nr 3(29), s. 3–19..

Podsumowując: należy uznać, że roszczenie o  zadośćuczynienie za śmierć osoby bliskiej podlega dziedziczeniu, ale jedynie w ograniczonym zakresie mieszczącym się w dyspozycji art. 448 k.c. Konsekwencją tego jest możliwość dochodzenia tego roszczenia na podstawie art. 448 k.c., tj. przy wykazaniu naruszenia dobra osobistego polegającego na zerwaniu więzi rodzinnej i bez ułatwień wprowadzonych przez ustawodawcę w art. 446 § 4 k.c.

Należy również przyjąć, że ustawodawca pozostawił uprawnionym wybór skorzystania z określonych podstaw prawnych (art. 446 § 4 k.c. bądź art. 448 k.c.) w celu dochodzenia roszczeń o zadośćuczynienie za śmierć osoby bliskiej. Oczywiście wybór ten wiąże się z określonymi konsekwencjami. Z jednej strony przepis art. 446 § 4 k.c. zapewnia ułatwienia dowodowe (przy odpowiedzialności na zasadzie ryzyka czy słuszności), a z drugiej strony art. 448 k.c. – mimo konieczności wykazania winy po stronie sprawcy szkody – przewiduje możliwość dziedziczenia dochodzonego roszczenia. Pozostawienie tego wyboru uprawnionym podważa konieczność uciekania się do prawotwórczej wykładni uznającej możliwość dziedziczenia roszczenia o zadośćuczynienie z art. 446 § 4 k.c.