1. KLAUZULA PEŁNOMOCNICZA

W orzecznictwie międzywojennym obserwujemy rozbieżne stanowiska co do tego, czy indos nieopatrzony klauzulą pełnomocniczą może zostać uznany za indos pełnomocniczyNiezależnie od różnic co do klauzuli pełnomocniczej nie budzi wątpliwości, że konieczne jest wręczenie weksla indosatariuszowi.. Za taką możliwością wypowiedział się Sąd Najwyższy w  orzeczeniu z  26 października 1928 r., sygn. C 1546/28Orzeczenie Izby Pierwszej Sądu Najwyższego z 26 października 1928 r., C 1546/28, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 1929, s. 249–250., wskazując, że wobec dłużników wekslowych wierzyciel ma prawo dowodzić, iż dokonany przez niego indos otwarty (in blanco) był indosem zastępczym (pełnomocniczym) i że wskutek tego – pomimo indosu – wierzyciel pozostał prawnym posiadaczem weksla. Sąd Najwyższy przyjął, że brak wzmianki co do charakteru indosu nie ma wpływu na stosunki między indosantem a indosatariuszem, jeżeli bowiem strony miały na celu wyłącznie udzielenie pełnomocnictwa drogą indosu, właścicielem weksla pozostaje indosant, natomiast każdy dłużnik wekslowy będzie mógł bronić się wobec indosatariusza zarzutami służącymi mu osobiście przeciwko indosantowi. W konsekwencji, zdaniem Sądu Najwyższego, indosant, który podpisał indos zastępczy (dla inkasa) bez uczynienia o tym wzmianki w indosie, nie przestaje być posiadaczem weksla i korzysta z uprawnień służących posiadaczowi.

W opozycji do powyższego orzeczenia, półtora roku później, w orzeczeniu z 4 marca 1930 r., sygn. C. 1144/29Orzeczenie Izby Pierwszej Sądu Najwyższego z 4 marca 1930 r., C 1144/29, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 1930, s. 1., Sąd Najwyższy podniósł, że indos zastępczy nie może być dokonany ani in blanco, ani przez proste wręczenie, lecz musi zawierać wyraźną wzmiankę, oznaczającą pełnomocnictwo, a brak takiej wzmianki wyłącza możność traktowania przelewu praw z weksla jako posiadającego skutki indosu zastępczego. Zastąpienie brakującej wzmianki w indosie, oznaczającej pełnomocnictwo, innymi dowodami jest, zdaniem Sądu Najwyższego, niedopuszczalne. Sąd Najwyższy podniósł, że odmienne stanowisko groziłoby zrujnowaniem pewności obiegu wekslowego.

W orzeczeniu z  6 lutego 1935  r., sygn. C 2409/34Orzeczenie Sądu Najwyższego z 6 lutego 1935 r., C. II. 2409/34, „Przegląd Prawa Handlowego” 1935, nr 7, s. 319., Sąd Najwyższy znowu wskazał, że brak zaznaczenia w indosie, iż zamieszczony on został tylko do celów inkasa, nie wyłącza przeprowadzenia dowodu i ustalenia, że indos był jedynie indosem inkasowym.

Pierwsze zdanie art.  18 ustawy Prawo weksloweUstawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo wekslowe, tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 160. stanowi, że jeżeli indos zawiera wzmiankę „waluta do odebrania”, „do inkasa”, „per procura” lub inną wzmiankę, oznaczającą tylko pełnomocnictwo, natenczas posiadacz może wykonywać wszystkie prawa z weksla; nie może go jednak indosować inaczej, jak tylko ze skutkami pełnomocnictwaTreść pierwszego zdania art. 17 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 14 listopada 1924 r. o prawie wekslowem, Dz.U. z 1924 r. nr 100, poz. 926 ze zm., była zbliżona do treści jego odpowiednika – art. 18 obecnie obowiązującej ustawy, a to: Jeżeli indos zawiera wzmiankę „waluta do odebrania” „do inkasa” „per procura” lub też inną wzmiankę, oznaczającą tylko pełnomocnictwo (indos zastępczy), natenczas posiadacz może wykonywać wszystkie prawa z wekslu; nie może go jednak indosować inaczej, jak tylko ze skutkami indosu zastępczego.. Oznacza to,  że jeżeli indos nie zawiera żadnej wzmianki oznaczającej pełnomocnictwo, indos nie jest indosem pełnomocniczym. Ustawodawca posłużył się określeniem „lub inną wzmiankę”, co oznacza, że jakakolwiek wzmianka, nie tylko jedna z przykładowo wymienionych w treści tego artykułu, ale także inna, równoznaczna, wskazująca na pełnomocniczy charakter indosu, musi znaleźć się w jego treści. Innymi słowy – bez takiej wzmianki nie ma indosu zastępczego.

Słusznie wskazuje także Sąd Najwyższy w przytoczonym wyżej orzeczeniu z 4 marca 1930 r., sygn. C. 1144/29, że odmienna wykładnia godziłaby w pewność obrotu wekslowego. Dla dalszych uczestników obrotu wekslowego jedynie wzmianka oznaczająca pełnomocnictwo (bądź jej brak) pozwala określić charakter indosu.

2. INDOS PEŁNOMOCNICZY IN BLANCO

W przytoczonym już wyżej orzeczeniu z 4 marca 1930 r., sygn. C. 1144/29, Sąd Najwyższy podniósł, że indos zastępczy nie może być dokonany ani in blanco, ani przez proste wręczenie, lecz musi zawierać wyraźną wzmiankę, oznaczającą pełnomocnictwo, a brak takiej wzmianki wyłącza możność traktowania przelewu praw z weksla jako posiadającego skutki indosu zastępczego. Orzeczenie to stało się przyczyną wadliwego stanowiska części doktryny, sprowadzającego się do tego, że indos zastępczy nie może przybrać postaci blankietowej. Takie stanowisko zajął, powołując się na powyższy wyrok, T. KomosaT. Komosa, (w:) W. Opalski, T. Komosa, Prawo wekslowe. Prawo czekowe. Komentarz, Warszawa 1997, s. 60.. Podobnie, bez powołania się na wyrok Sądu Najwyższego i bez argumentacji, M. Czarnecki i L. BagińskaM. Czarnecki, L. Bagińska, Prawo wekslowe i czekowe: komentarz, Warszawa 2013, s. 277.. Najważniejszy problem, który rozpatrywał Sąd Najwyższy, sprowadzał się bowiem do tego, czy indos pełnomocniczy musi zawierać wyraźną wzmiankę oznaczającą pełnomocnictwo. I na to pytanie Sąd Najwyższy odpowiedział pozytywnie. Faktycznie w uzasadnieniu Sąd Najwyższy wskazał, że w myśl przepisów art. 13 i 17 ówczesnego Prawa wekslowego (czyli rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 14 listopada 1924  r. o  prawie wekslowem) indos zastępczy nie może być dokonany ani in blanco, ani przez proste wręczenie, wskazując to niejako w opozycji do tego, że indos zastępczy musi zawierać wyraźną wzmiankę oznaczającą pełnomocnictwo. Dalej wskazał Sąd Najwyższy, że brak na wekslu takiej wzmianki wyklucza możność traktowania przelewu praw z weksla jako posiadającego skutki indosu zastępczego. Przy czytaniu uzasadnienia Sądu Najwyższego nasuwa się myśl, że chociaż Sąd Najwyższy posłużył się przytoczonym wyżej argumentem, błędnie wykładając art. 13 i 17, w pierwszej kolejności kładł nacisk na konieczność istnienia wzmianki w  indosie wskazującej na jego pełnomocniczy charakter. Chodziło, w mojej ocenie, zatem bardziej o to, że indos zastępczy nie może ograniczać się jedynie do podpisu indosanta, lecz powinien co najmniej jeszcze zawierać wyraźną wzmiankę oznaczającą pełnomocnictwo. Należy zatem zgodzić się z poglądem I. Różańskiego, który podniósł, że indos pełnomocniczy może być dokonany in blanco (np. „waluta do inkasa – podpis”) – wówczas indosatariusz pełnomocniczy może ze skutkami indosu pełnomocniczego przenieść weksel na inną osobę przez proste wręczenieI. Różański, Podręcznik prawa wekslowego wraz z wzorami weksli, Warszawa 1957, s. 85.. Podobnie na aprobatę zasługuje pogląd P. Machnikowskiego, który wskazuje, że zarówno ustawa, jak i względy celowościowe nie przemawiają przeciwko temu, aby indos pełnomocniczy był indosem in blancoP. Machnikowski, Prawo wekslowe, Warszawa 2009, s. 146..

3. INDOS PEŁNOMOCNICZY A WEKSEL IN BLANCO

W uzasadnieniu uchwały z  26 kwietnia 2007 r., sygn. III CZP 19/07, w której Sąd Najwyższy wskazał, że remitent, który po udzieleniu indosu pełnomocniczego stał się posiadaczem weksla, jest uprawniony do dochodzenia praw z weksla, choćby nie przekreślił swojego indosu, niejako pobocznie pojawiło się stwierdzenie, że w literaturze i orzecznictwie Sądu Najwyższego dominuje stanowisko, iż indos pełnomocniczy może być skutecznie dokonany jedynie na wekslu zupełnymhttp://www.sn.pl/. Sąd Najwyższy, pomimo że wskazywał, iż jest to dominujące stanowisko, nie przytoczył w  tym zakresie żadnego konkretnego poglądu doktryny bądź judykatury. Powyższy fragment uzasadnienia uchwały Sądu Najwyższego został, bez merytorycznego rozwinięcia, przytoczony w komentarzu M. Czarneckiego i L. BagińskiejM. Czarnecki, L. Bagińska, Prawo, s. 277..

Należy zastanowić się, czy rzeczywiście indos zastępczy może być skutecznie dokonany jedynie po uzupełnieniu weksla przez indosanta. W. Langowski wskazuje, że nie można skutecznie (wobec osób trzecich) ustanowić pełnomocnictwa poprzez wydanie weksla z indosem pełnomocniczym w przypadku niezupełności wekslaW. Langowski, Indos wekslowy, Kraków 1998, s. 256. Autor wskazuje, że funkcja pełnomocnicza indosu jest wyłączona także w przypadku upływu terminu obiegu weksla oraz braku legitymacji formalnej po stronie posiadacza weksla..

W mojej ocenie jest odmiennie, skoro można przenieść weksel in blanco poprzez indos własnościowy, to na zasadzie a maiori ad minus można także skutecznie umieścić indos pełnomocniczy na wekslu in blanco.

4. INDOSATARIUSZ PEŁNOMOCNICZY JAKO PEŁNOMOCNIK PROCESOWY. RELACJA POMIĘDZY ART. 18 PRAWA WEKSLOWEGO I ART. 87 KODEKSU POSTĘPOWANIA CYWILNEGOUstawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 155.

Niewątpliwe jest, że indosatariusz pełnomocniczy może, w imieniu i na rachunek indosanta, przedstawić weksel do przyjęcia i zapłaty dłużnikowi wekslowemu, zlecić założenie protestu w razie odmowy przyjęcia lub zapłaty, zainkasować sumę wekslową od dłużnika i wydać w zamian weksel oraz pokwitowanie, podjąć sumę wekslową z  depozytu sądowego, udzielić prolongaty lub rozłożenia na raty długu wekslowego, żądać wydania wtóropisu, ustanowić swoich substytutów przez indos (indosować weksel indosatariusz może jedynie ze skutkami pełnomocnictwa), krótko mówiąc – wykonywać wszystkie prawa z wekslaW. Langowski, Indos, s. 252; I. Rosenblüth, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz. Tom I, Kraków 1936, s. 315.. Nie ma natomiast zgody co do tego, czy indosatariusz per procura jest jednocześnie pełnomocnikiem procesowymChodzi tu zarówno o powództwo o zapłatę weksla, jak również o powództwo z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia.. W literaturze przedmiotu można wyróżnić trzy stanowiska. Większość przedstawicieli doktryny uważa, że indos pełnomocniczy jest jednocześnie pełnomocnictwem procesowym, co skutkuje zapatrywaniem, iż indosatariusz pełnomocniczy może – bez osobnego pełnomocnictwa procesowego – wnieść w imieniu indosanta powództwo o zapłatę weksla czy zawrzeć ugodę w toku postępowania procesowegoM. Kaliński, (w:) J. Jastrzębski, M. Kaliński, Prawo wekslowe i prawo czekowe. Komentarz, Warszawa 2014, s. 259; M. Czarnecki, L. Bagińska, Prawo, s. 280; S. Wróblewski, Prawo wekslowe i czekowe, Kraków 1936, s. 140–141; I. Rosenblüth, Prawo, s. 316–317; I. Różański, Podręcznik, s. 85. I. Rosenblüth, Prawo, s. 319, uważa, iż z uwagi na zwyczaje obrotu należy przyjąć, że indosatariusz pełnomocniczy, który weksel otrzymał do inkasa, nie ma z punktu widzenia wewnętrznego stosunku indosanta do indosatariusza pełnomocniczego obowiązku wytoczenia powództwa przeciwko dłużnikowi, który nie zapłacił sumy wekslowej, chyba że była co do tego odmienna pomiędzy nimi umowa. Na marginesie należy podnieść, że ponieważ w publikacjach przy określonym poglądzie pojawia się nierzadko nazwisko I. Rosenblüth z podaniem komentarza, a następnie nazwisko I. Różański z podaniem podręcznika, można odnieść mylne wrażenie, że chodzi o dwie różne osoby, których stanowisko wzmacnia określony pogląd. Pierwsze wrażenie jest błędne – należy wskazać, że jest to jedna i ta sama osoba. Ignacy Rosenblüth, sędzia i wybitny znawca prawa wekslowego, po wojnie używał nazwiska Różański.. Zdaniem T. Komosy to stanowisko wynika pośrednio z art. 18 ust. 2, który przy innej wykładni staje się bezprzedmiotowyT. Komosa, (w:) W. Opalski, T. Komosa, Prawo, s. 60.. Odmienny pogląd zakłada, że reprezentacja indosanta w procesie przez indosatariusza wymaga osobnego pełnomocnictwa procesowego. Zdaniem A. Glasnera i A. Thalera indos pełnomocniczy nie uprawnia do wytoczenia powództwa z trzech przyczyn: po pierwsze, indos pełomocniczy nie odpowiada przepisom prawa procesowego, po drugie, jest pełnomocnictwem ogólnym nieupoważniającym do wytaczania powództwa, po trzecie wreszcie – wytaczanie powództwa jest dochodzeniem praw z weksla, a nie wykonywaniem praw z wekslaA. Glasner, A. Thaler, Prawo wekslowe. Prawo czekowe, Bielsko-Biała 1997, s. 76.. Według trzeciego stanowiska indos pełnomocniczy jest jednocześnie pełnomocnictwem procesowym, co nie wyklucza zastosowania przepisów prawa procesowego, określających, kto może być pełnomocnikiem procesowymP. Machnikowski, Prawo, s. 146.. Stanowisko powyższe skutkuje tym, że indosatariusz pełnomocniczy może być pełnomocnikiem procesowym tylko, jeśli jest osobą należącą do ściśle określonego kręgu osób z art. 87 k.p.c., a występowanie w charakterze pełnomocnika procesowego osoby, która nie może być pełnomocnikiem, oznacza brak należytego umocowania powodujący nieważność postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.)Uchwała Sądu Najwyższego (7) z 8 lipca 2008 r., III CZP 154/07, „Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna” 2008, nr 12, poz. 133.. Pogląd ten nie kłóci się z treścią art. 18 ust. 2 Prawa wekslowego, gdyż przepis ten nie określa, nie definiuje tego, kto może być pełnomocnikiem procesowym, lecz wskazuje, jakimi zarzutami mogą zasłaniać się dłużnicy wekslowi. Z art. 18 ust. 2 Prawa wekslowego pośrednio wynika co prawda, że może być tak, iż indosatariusz pełnomocniczy może być pełnomocnikiem procesowym („dłużnicy wekslowi mogą się zasłaniać wobec posiadacza”), nie można jednak wyprowadzić z  treści tego przepisu wniosku, że umożliwia on, w drodze wyjątku od przepisów k.p.c., każdemu indosatariuszowi pełnomocniczemu bycie pełnomocnikiem procesowym, nie jest on bowiem przepisem szczególnym wobec art. 87 k.p.c. Konkludując, w mojej ocenie należy przychylić się do stanowiska, że indosatariusz pełnomocniczy może być pełnomocnikiem procesowym tylko wówczas, kiedy spełnia przesłanki z art. 87 k.p.c. W tym kierunku wypowiedział się również Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 7 marca 1930 r., sygn. I C. 1857/29, odmawiając prawa do reprezentacji indosatariuszowi per procura, który nie miał uprawnień do pełnienia funkcji pełnomocnika procesowego, a jedynie trudnił się zawodowo prowadzeniem cudzych spraw, z uwagi na fakt, że indos taki prowadził do obejścia przepisów o pełnomocnictwie procesowymOrzeczenie Sądu Najwyższego z 7 marca 1930 r., I C. 1857/29, OSP 1930, s. 403–404..

Należy na koniec rozważyć, czy indos pełnomocniczy podlega opłacie skarbowej. W literaturze przedmiotu ten praktyczny problem prawie w ogóle nie jest obecny. Przeciwko takiemu rozwiązaniu, bez podania argumentacji, opowiadają się M. Czarnecki i L. Bagińska, przenosząc, bez powołania, uwagę I. Rosenblütha o braku konieczności opłacenia opłaty stemplowejPor. M. Czarnecki, L. Bagińska, Prawo, s. 280 oraz I. Rosenblüth, Prawo, s. 316.. Należy wyjść od konkluzji, że stosownie do art. 1 ust. 1 pkt 2 ustawy o opłacie skarbowejUstawa z dnia 16 listopada 2006 r. o opłacie skarbowej, tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 1827 ze zm. opłacie skarbowej podlega złożenie dokumentu stwierdzającego udzielenie pełnomocnictwa albo jego  odpisu, wypisu lub kopii w postępowaniu sądowym. Obowiązek zapłaty opłaty skarbowej powstaje od złożenia dokumentu stwierdzającego udzielenie pełnomocnictwa oraz od jego odpisu, wypisu lub kopii z chwilą złożenia dokumentu w sądzie (art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy o opłacie skarbowej). Ustawodawca posługuje się określeniem „dokument stwierdzający udzielenie pełnomocnictwa procesowego”, zatem nie musi to być np. dokument, który jest zatytułowany „pełnomocnictwo procesowe”, wystarczy, że stwierdza udzielenie pełnomocnictwa procesowego. Skoro zatem indos pełnomocniczy może stanowić jednocześnie pełnomocnictwo procesowe, podlega opłacie skarbowej. Nie ma przy tym znaczenia, że w treści weksla nie będzie wyraźnego literalnego stwierdzenia udzielenia pełnomocnictwa procesowego, sam bowiem indos pełnomocniczy uprawnia osoby, które spełniają dodatkowo przesłanki z art. 87 k.p.c., do reprezentacji sądowej indosanta. Podobnie należy traktować dalsze indosy o charakterze pełnomocniczym.