*Praca naukowa finansowana ze środków budżetowych na naukę w latach 2014–2018 jako projekt badawczy w ramach programu pod nazwą „Diamentowy Grant”.

1. Istota i funkcje warunkowego zwolnienia

Warunkowe przedterminowe zwolnienie z odbywania reszty kary pozbawienia wolności (dalej: warunkowe zwolnienie) jest jednym z trzech – obok warunkowego umorzenia postępowania (dalej: warunkowe umorzenie) i warunkowego zawieszenia wykonania kary (dalej: warunkowe zawieszenie) – opisanych w rozdziale VIII Kodeksu karnegoUstawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 1997 r. nr 88, poz. 553 ze zm.) (dalej: k.k.). środków związanych z poddaniem sprawcy czynu zabronionego próbieW zakresie potrzeby odróżnienia warunkowego zwolnienia od probacji w sensie ścisłym por. A. Marek, Prawo karne, C. H. Beck, Warszawa 2009, s. 313–314; J. Lachowski, Warunkowe zwolnienie z reszty kary pozbawienia wolności, C. H. Beck, Warszawa 2010, s. 122–123; odmiennie: Z. Świda, Charakter i stosowanie instytucji warunkowego przedterminowego zwolnienia z odbycia reszty kary pozbawienia wolności, (w:) K. Krajewski (red.), Księga jubileuszowa z okazji 70. rocznicy urodzin Profesora Andrzeja Gaberle, Wolters Kluwer Polska 2007, s. 373.. Zastosowanie każdego z nich jest warunkowane stwierdzeniem przez sąd tzw. pozytywnej prognozy kryminologicznej, przy czym ustalenie tej prognozy polega na analizie przesłanek właściwych dla danego środkaPrzesłanki zastosowania warunkowego umorzenia określa art. 66 § 1 k.k., który stanowi, że sąd może warunkowo umorzyć postępowanie karne, jeżeli wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne, okoliczności jego popełnienia nie budzą wątpliwości, a postawa sprawcy niekaranego za przestępstwo umyślne, jego właściwości i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia uzasadniają przypuszczenie, że pomimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni przestępstwa. Przesłanki zastosowania warunkowego zawieszenia są określone w art. 69 § 1 k.k., który stanowi, że sąd może warunkowo zawiesić wykonanie kary pozbawienia wolności orzeczonej w wymiarze nieprzekraczającym roku, jeżeli sprawca w czasie popełnienia przestępstwa nie był skazany na karę pozbawienia wolności i jest to wystarczające dla osiągnięcia wobec niego celów kary, a w szczególności zapobieżenia powrotowi do przestępstwa. Ponadto, zgodnie z art. 69 § 2 k.k., zawieszając wykonanie kary, sąd bierze pod uwagę przede wszystkim postawę sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste, dotychczasowy sposób życia oraz zachowanie się po popełnieniu przestępstwa. Tzw. przesłanka materialna warunkowego zwolnienia jest zaś określona w art. 77 § 1 k.k., stanowiącym, że skazanego na karę pozbawienia wolności sąd może warunkowo zwolnić z odbycia reszty kary tylko wówczas, gdy jego postawa, właściwości i warunki osobiste, okoliczności popełnienia przestępstwa oraz zachowanie po jego popełnieniu i w czasie odbywania kary uzasadniają przekonanie, że skazany po zwolnieniu będzie stosował się do orzeczonego środka karnego lub zabezpieczającego i przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni ponownie przestępstwa., co wynika ze specyfiki konkretnego instrumentuJ. Skupiński, Komentarz do art. 77 k.k., (w:) R. Stefański (red.), Kodeks karny. Komentarz, Legalis/el. 2014, tezy 27–28. W przypadku warunkowego zwolnienia przesłanka ta polega na ustaleniu prawdopodobnego zachowania skazanego na wolności, już po ewentualnym zwolnieniu.

Warunkowe zwolnienie jest instrumentem polityki karnej państwa, umożliwiającym przedterminowe zwolnienie z zakładu karnego takich skazanych, co do których niecelowe jest wykonanie kary pozbawienia wolności w całości. Celem takiego zabiegu jest umożliwienie tym skazanym readaptacji społecznej w warunkach wolności kontrolowanej. De lege lata z dobrodziejstwa warunkowego zwolnienia mogą skorzystać – po spełnieniu ustawowych przesłanek – wszyscy skazani na kary polegające na pozbawieniu wolności, gdyż ustawodawca nie wyłączył takiej możliwości wobec sprawców żadnego rodzaju przestępstwPor. postanowienie SA w Krakowie z 24 listopada 2009 r., II AKz 1063/09, KZS 2010, z. 1, poz. 17, KZS 2010, z. 2, poz. 35, Prok. i Pr. – wkł. 2010, z. 6, poz. 10, LEX nr 575547. ani też skazanych na karę określonej długości – z warunkowego zwolnienia może skorzystać nawet skazany na karę dożywotniego pozbawienia wolnościCo wynika chociażby z treści art. 78 § 3 k.k., który stanowi, że skazanego na karę 25 lat pozbawienia wolności można warunkowo zwolnić po odbyciu 15 lat kary, natomiast skazanego na karę dożywotniego pozbawienia wolności po odbyciu 25 lat kary. Rozwiązanie takie jest zgodne z wynikającą z art. 4 § 1 k.k.w. i art. 3 k.k. zasadą humanitaryzmu – por. A. Marek, Komentarz do art. 77 k.k., (w:) Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2007, LEX/el., teza 8; M. Kulik, Komentarz do art. 77 k.k., (w:) M. Mozgawa (red.), Kodeks karny. Komentarz, wyd. VI, LEX/el. 2014, teza 8; G. Łabuda, Komentarz do art. 77 k.k., (w:) J. Giezek (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, WKP 2012, teza 10; A. Zoll, Komentarz do art. 77 k.k., (w:) A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, t. I, Komentarz do art. 1–116 k.k., Zakamycze 2004, teza 22..

W polskim systemie prawnym zastosowanie warunkowego zwolnienia jest zawsze fakultatywne, co oznacza, że skazany nie ma prawa podmiotowego do skorzystania z tego dobrodziejstwaPor. uchwałę Izby Karnej SN z 11 stycznia 1999 r., I KZP 15/98, OSNKW 1999, nr 1–2, poz. 1, Prok. i Pr. – wkł. 1999, z. 3, poz. 21, OSP 1999, nr 3, poz. 63, „Wokanda” 1999, nr 3, poz. 10, Biul. SN 1999, nr 1, poz. 19, M. Prawn. 1999, nr 2, poz. 36, LEX nr 34591; wyrok TK z 10 lipca 2000 r., SK 21/99, Dz.U. z 2000 r. nr 55, poz. 666, OTK 2000, nr 5, poz. 144, OSK 2000, nr 5, poz. 144, LEX nr 41216; por. także: W. Wróbel, A. Zoll, Polskie prawo karne, Znak, Kraków 2010, s. 490–491.. Wynika to z zastosowanych w art. 77 § 1 k.k. zwrotów, że sąd „może” warunkowo zwolnić skazanego „tylko wówczas”, gdy zostaną spełnione określone w tym przepisie przesłanki. Wszystkie określone w art. 77 § 1 k.k. faktory mają formalnie równą moc prognostyczną Por. postanowienie SA w Lublinie z 31 grudnia 2007 r., II AKzw 1083/07, KZS 2008, z. 5, poz. 85, Prok. i Pr. – wkł. 2008, z. 11, poz. 32, LEX nr 423489; por. także: A. Zoll, Komentarz, teza 9; Z. Świda, Charakter, s. 377 i dopiero ich kompleksowa oraz kumulatywna ocena powinna doprowadzić sąd penitencjarny do ustalenia prognozy kryminologicznej skazanegoPor. postanowienie SA z 30 maja 2001 r., II AKz 230/01, OSA 2001, nr 12, poz. 87, LEX nr 49343; por. także: S. Lelental, Warunkowe przedterminowe zwolnienie, (w:) M. Melezini (red.), System Prawa Karnego, t. 6, Kary i środki karne. Poddanie sprawcy próbie, C. H. Beck, Warszawa 2010, s. 1096–1097..

Jak wynika ze statystyk, z warunkowego zwolnienia korzysta rocznie około 20 tys. skazanych, współczynnik pozytywnie rozpatrzonych wniosków do wszystkich złożonych kształtuje się zaś w granicach 40%Przykładowo w 2013 r. rozpatrzono 46 029 wniosków o warunkowe zwolnienie, z których w 19 828 sprawach wydano decyzje pozytywne, w 26 201 zaś negatywne, co daje współczynnik ok. 43% pozytywnie rozpatrzonych wszystkich wniosków; w 2014 r. rozpatrzono 41 957 wniosków, wobec których sądy penitencjarne wydały 16 183 decyzje pozytywne i 25 774 negatywne, co daje współczynnik skuteczności wniosków na poziomie ok. 38,5% – dane za roczną informacją statystyczną Ministerstwa Sprawiedliwości – Centralnego Zarządu Służby Więziennej za rok 2013 i 2014, dostępne pod adresem internetowym: http://sw.gov.pl/pl/o-sluzbie-wieziennej/statystyka/statystyka-roczna/ (dostęp: 28 maja 2015 r.).

 Przedmiotem niniejszego artykułu jest przedstawienie zmian w zakresie regulacji warunkowego zwolnienia, jakie niesie za sobą ustawa o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw z dnia 20 lutego 2015 r.Dz.U. z 2015 r. poz. 396; weszła w życie z dniem 1 lipca 2015 r (dalej: UZmk.k. z 20 stycznia 2015 r.), oraz analiza wpływu pozostałych przepisów ustawy „zmieniającej filozofię karania” Zamiast wielu por. komunikat Ministerstwa Sprawiedliwości o uchwaleniu przez Sejm w dniu 15 stycznia 2015 r. przygotowanej przez Ministerstwo Sprawiedliwości nowelizacji ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, dostępny w Internecie pod adresem: http://ms.gov.pl/pl/informacje/news,6717,zmiana-filozofiikarania--sejm-uchwalil.html (dostęp: 28 maja 2015 r.).na orzekanie w przedmiocie warunkowego zwolnienia.

2. Główne kierunki nowelizacji

Dokonana UZmk.k. z 20 stycznia 2015 r. nowelizacja jest największą z dotychczasowych – a było ich ponad 60 – zmian k.k. Jak wskazano w uzasadnieniu rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (dalej: ProjektUzasadnienie druku sejmowego nr 2393, dostępne w Internecie pod adresem: http://www.law.uj.edu.pl/~kpk/ strona/wp-content/uploads/2015/01/Druk-2393–wersja-pierwotna-uzasadnienie.pdf (dostęp: 28 maja 2015 r.).), do jego najważniejszych założeń należy zmiana struktury orzekanych karPor. s. 1 uzasadnienia Projektu., przyznanie priorytetu karom wolnościowym połączone ze znacznym ograniczeniem stosowania kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem„Należy przypomnieć, że jednym z celów reformy jest przejęcie przez grzywnę i karę ograniczenia wolności rzeczywistego priorytetu w stosunku do kary pozbawienia wolności, w tym także kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. Chcąc osiągnąć ten cel, proponuje się zasadniczo ograniczyć możliwość warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności do kar orzekanych za przestępstwo do roku pozbawienia wolności i tylko wówczas, jeżeli sprawca w czasie popełnienia czynu nie był skazany na karę pozbawienia wolności, a więc nie można było mówić o oddziaływaniu probacyjnym” – s. 15 uzasadnienia Projektu., postrzeganej w społeczeństwie i przez samych sprawców jako fikcja kary, pozbawiona realnej dolegliwościPor. s. 5 uzasadnienia Projektu., rozszerzenie i urealnienie stosowania kary ograniczenia wolności Por. s. 7 uzasadnienia Projektu. oraz położenie nacisku na efektywność i dolegliwość nakładanych karTamże..

Powyższe założenia mają bezpośrednie przełożenie na obecne brzmienie przepisów regulujących stosowanie środków związanych z poddaniem sprawcy czynu zabronionego próbie. I tak, ustawodawca rozszerzył możliwość stosowania warunkowego umorzenia w stosunku do sprawców przestępstw zagrożonych karą pozbawienia wolności do lat 5Argument z art. 66 § 2 k.k. a contrario; przed dniem 1 lipca 2015 r. warunkowe umorzenie mogło być zastosowane wyłącznie w stosunku do sprawcy przestępstwa zagrożonego karą do 3 lat pozbawienia wolności (art. 66 § 2 k.k. w wersji sprzed 1 lipca 2015 r. – dalej: k.k. przed nowelizacją), jedynie zaś w wypadku, gdy pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, sprawca naprawił szkodę lub pokrzywdzony i sprawca uzgodnili sposób naprawienia szkody, warunkowe umorzenie może być zastosowane do sprawcy przestępstwa zagrożonego karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności (art. 66 § 3 k.k. przed nowelizacją). Zmiana ta weszła w życie w dniu 1 lipca 2015 r., ale została wprowadzona ustawą o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw z 27 września 2013 r. (Dz.U. z 2013 r. poz. 1247) – tzw. wielka nowelizacja Kodeksu postępowania karnego., co oznacza, że będą mogli z niego skorzystać przykładowo sprawcy kradzieży, czynu będącego na trzecim miejscu pośród tych, których sprawcy są najczęściej skazywani przez polskie sądyPrzykładowo w 2012 r. w całej Polsce zapadły 38 773 wyroki skazujące na podstawie art. 278 § 1 k.k. – dane za uzasadnieniem Projektu, por. s. 114..

Spośród trzech środków umiejscowionych w rozdziale VIII k.k., tym, który doznał największych zmian w wyniku wejścia w życie UZmk.k. z 20 stycznia 2015 r., jest warunkowe zawieszenie. De lege lata można je bowiem zastosować wyłącznie przy orzeczeniu kary pozbawienia wolności w maksymalnym wymiarze roku, a także – wyłącznie w stosunku do sprawcy, który w czasie popełnienia przestępstwa nie był uprzednio skazany na karę pozbawienia wolności. Oznacza to znaczne zawężenie możliwości zastosowania tego środka, który w poprzednim stanie prawnym był nadużywany (warunkowe zawieszenie stosowano w ok. 60% wszystkich wyroków skazującychPor. s. 2 uzasadnienia Projektu). Projektodawca wskazał także, że kara grzywny lub kara pozbawienia wolności (zapewne chodziło o karę ograniczenia wolności) paradoksalnie stała się bardziej dolegliwa aniżeli kara pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, której jedyną faktyczną dolegliwością jest krótkotrwały wpis do rejestru karnegoPor. s. 133 uzasadnienia Projektu.. UZmk.k. z 20 stycznia 2015 r. wprowadziła także zmiany w regulacji warunkowego zwolnienia, co zostanie szczegółowo opisane poniżej.

3. Dotychczasowe nowelizacje przepisów dotyczących warunkowego zwolnienia w stosunku do tekstu pierwotnego

Przez prawie 12 lat po wejściu w życie k.k. (w dniu 1 września 1998 r.) przepisy dotyczące przesłanek zastosowania warunkowego zwolnienia (tj. przesłanki materialnej z art. 77 § 1 k.k. oraz przesłanek formalnych z art. 77 § 2, art. 78 § 1–3 oraz art. 79 § 1–2 k.k.) obowiązywały w wersji pierwotnej. Pierwsza zmiana w zakresie omawianej instytucji została wprowadzona na mocy ustawy z dnia 5 listopada 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Kodeks karny wykonawczy, ustawy – Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustawDz.U. z 2009 r. nr 206, poz. 1589, weszła w życie z dniem 8 czerwca 2010 r. (dalej: UZmk.k. z 5 listopada 2009 r.)., która usunęła z art. 78 § 1–2 k.k. tzw. minima absolutne warunkowego zwolnienia. Regulacja ta polegała na wprowadzeniu drugiego – poza odbyciem wymaganego quantum kary – wymogu formalnego skorzystania z warunkowego zwolnienia w postaci konieczności odbycia co najmniej 6 miesięcy kary (roku dla skazanych w warunkach art. 64 k.k.). Po usunięciu tych minimów przez UZmk.k. z 5 listopada 2009 r. de lege lata zastosowanie warunkowego zwolnienia jest możliwe również w stosunku do sprawców skazanych na kary pozbawienia wolności w najniższym wymiarzeUsunięcie z art. 78 k.k. tzw. minimów absolutnych zostało skrytykowane przez S. Lelentala, który stwierdził, że rzeczywistym celem tego zabiegu nie było zawarte w uzasadnieniu projektu nowelizacji k.k. „uelastycznienie” orzekania o warunkowym zwolnieniu, ale w istocie chęć zmniejszenia populacji skazanych w zakładach karnych. S. Lelental stwierdził także, że ze względów obiektywnych nie jest możliwe ustalenie prognozy kryminologicznej skazanego w czasie krótszym niż 6 miesięcy; por. S. Lelental, Warunkowe, s. 1113..

Kolejne dwie zmiany w regulacji warunkowego zwolnienia zostały dokonane ustawą z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny wykonawczy oraz niektórych innych ustawDz.U. z 2011 r. nr 240, poz. 1431; weszła w życie z dniem 1 stycznia 2012 r. (dalej: UZmk.k. z 16 września 2011 r.)., która usunęła z katalogu faktorów wpływających na ustalenie prognozy kryminologicznej skazanego sposób jego życia przed popełnieniem przestępstwa, jak również wprowadziła odpowiednie zastosowanie przepisu art. 78 § 3 k.k.Art. 78 § 3 k.k. stanowi, że skazanego na karę 25 lat pozbawienia wolności można warunkowo zwolnić po odbyciu 15 lat kary, natomiast skazanego na karę dożywotniego pozbawienia wolności po odbyciu 25 lat kary. do sytuacji, kiedy chociażby jedna z niepodlegających łączeniu kar, które skazany ma odbyć kolejno, jest karą 25 lat pozbawienia wolności lub dożywotniego pozbawienia wolności (art. 79 § 3 k.k.).

Wykreślenie przesłanki sposobu życia skazanego przed popełnieniem przestępstwa z art. 77 § 1 k.k. zostało skrytykowane przez J. Lachowskiego, który stwierdził, że zabieg ten odbiera sądowi penitencjarnemu możliwość dokonania kompleksowej oceny w zakresie ewolucji postaw skazanegoJ. Lachowski, Warunkowe, s. 258.. Z drugiej jednak strony sąd penitencjarny nie ma w chwili obecnej możliwości odmówienia udzielenia skazanemu warunkowego zwolnienia li tylko z powodu negatywnej oceny jego zachowań i sposobu życia z czasu sprzed popełnienia przestępstwa, za które odbywa karę pozbawienia wolności, co mogło mieć przecież miejsce nawet kilkanaście lat przed ustalaniem przez ten sąd prognozy kryminologicznej skazanego.

Przed wejściem w życie UZmk.k. z 16 września 2011 r. przepisy nie regulowały sposobu obliczania quantum kary koniecznego dla spełnienia przesłanki formalnej warunkowego zwolnienia dla skazanego mającego odbyć kolejno wiele kar polegających na pozbawieniu wolności, z których co najmniej jedna była karą 25 lat lub dożywotniego pozbawienia wolności.

W orzecznictwie przyjęto, że uprawnienie do ubiegania się o udzielenie warunkowego zwolnienia po odbyciu 15 lat kary pozbawienia wolności (na podstawie art. 79 § 2 k.k.) nie ma zastosowania do skazanego odbywającego dwie lub więcej niepodlegających łączeniu kar pozbawienia wolności, z których przynajmniej jedna jest karą 25 lat albo dożywotniego pozbawienia wolnościPor. postanowienie SA w Białymstoku z 20 grudnia 2006 r., II AKzw 1345/06, OSAB 2006, nr 4, poz. 45, KZS 2007, z. 3, poz. 45, LEX nr 229299., zaś skazany dwukrotnie wyrokami niepodlegającymi łączeniu na kary po 25 lat pozbawienia wolności, które ma odbyć kolejno, może skorzystać z warunkowego zwolnienia na mocy art. 79 § 1 i 2 k.k.Por. postanowienie SA w Warszawie z 2 lutego 1999 r., II AKz 353/98, Prok. i Pr. – wkł. 2000, z. 1, poz. 24, Apel. W-wa 1999, nr 3, poz. 13, LEX nr 38023. – a zatem, w tym ostatnim przypadku, po odbyciu 25 lat kary. Rozumowanie to wynikało z braku odniesienia w przepisach art. 79 § 1 i 2 k.k. do przewidzianych w art. 78 § 3 k.k. szczególnych przesłanek formalnych warunkowego zwolnienia dla skazanych na karę 25 lat lub dożywotniego pozbawienia wolności. Regulacja UZmk.k. z 16 września 2011 r. była zatem korzystna dla sprawców, którzy mają kolejno odbyć co najmniej dwie kary niepodlegające łączeniu, z których przynajmniej jedna jest karą 25 lat lub dożywotniego pozbawienia wolności.

Najnowsza nowelizacja dokonana przez UZmk.k. z 20 lutego 2015 r. wprowadziła kolejne dwie zmiany w przepisach dotyczących orzekania o warunkowym zwolnieniu. Po pierwsze, sąd penitencjarny ma obecnie obowiązek badać, czy skazany po zwolnieniu będzie stosował się do orzeczonego środka karnego lub zabezpieczającego. Po drugie zaś, zmieniono redakcję przepisu dającego sądowi meriti kompetencję do obostrzenia przesłanki formalnej warunkowego zwolnienia w wyroku skazującym.

3.1. Badanie przez sąd penitencjarny, czy skazany zastosuje się do orzeczonego względem niego środka karnego lub zabezpieczającego

Uzasadnienie Projektu nie tłumaczy powodów wprowadzenia zmian do poprzedniej redakcji art. 77 § 1 k.k. Należy przypuszczać, że wynikają one z przeobrażeń, jakich dokonała UZmk.k. z 20 lutego 2015 r. w zakresie unormowań środków zabezpieczających, jak i modyfikacji ich kataloguArt. 93a § 1 k.k.: „Środkami zabezpieczającymi są: 1) elektroniczna kontrola miejsca pobytu, 2) terapia, 3) terapia uzależnień, 4) pobyt w zakładzie psychiatrycznym”.. Najistotniejszą zmianą w zakresie środków karnych jest wydzielenie do osobnego rozdziału (Va) przepadku i środków kompensacyjnych; zmianie uległy także regulacje poszczególnych instrumentów, znajdujących się w dyspozycji sądu. Ustawodawca uznał zatem, że wobec położenia akcentu na faktyczną dolegliwość nakładanych na sprawcę środków reakcji karnej funkcjonalnie niezgodne z założeniami UZmk.k. z 20 lutego 2015 r. byłoby umożliwienie skorzystania z warunkowego zwolnienia skazanemu, wobec którego zachodzi przekonanie, że po udzieleniu zwolnienia nie zastosuje się do orzeczonego środka karnego lub zabezpieczającego.

Z redakcji art. 77 § 1 k.k. wynika, że stwierdzenie przez sąd penitencjarny, iż po ewentualnym udzieleniu zwolnienia skazany przykładowo nie podda się terapii lub nie zastosuje się do zakazu przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, będzie przesądzało o wydaniu postanowienia odmownego w przedmiocie wniosku o udzielenie warunkowego zwolnienia, co wynika z zastosowanej w przepisie koniunkcji stosowania się do orzeczonego środka prawnego lub zabezpieczającego i przestrzegania przez skazanego porządku prawnego po udzieleniu zwolnienia. W doktrynie wskazano, że uwzględnienie przez sąd penitencjarny w toku orzekania o warunkowym zwolnieniu przekonania, czy skazany po udzieleniu zwolnienia będzie stosował się do orzeczonego środka karnego lub zabezpieczającego, stanowi instrument weryfikacji prawdopodobieństwa osiągnięcia celu kary pozbawienia wolności w postaci wykształcenia u skazanego społecznie pożądanych postaw pomimo niewykonania kary w całościPor. J. Lachowski, Komentarz do art. 77 k.k., (w:) M. Królikowski, R. Zawłocki (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz do art. 32–116, t. II, wyd. 3, Warszawa 2015, Legalis/el., teza 6..

Należy zauważyć, że wprowadzona zmiana nie znajdzie praktycznego zastosowania we wszystkich postępowaniach o udzielenie warunkowego zwolnienia. Nie na każdego skazanego starającego się o skorzystanie z warunkowego zwolnienia została bowiem w wyroku skazującym nałożona dodatkowa dolegliwość w postaci środka karnego lub zabezpieczającego. Jest to jedyna przesłanka warunkowego zwolnienia, która nie będzie mogła być badana przez sądy w każdym wypadku, co jednak nie kłóci się z systemowymi założeniami tej instytucji. Na marginesie trzeba zaznaczyć, że z orzecznictwa sądów penitencjarnych i sądów apelacyjnychSA orzekają w drugiej instancji w sprawach wniosków o udzielenie warunkowego zwolnienia wynika, iż pomimo formalnego obowiązku badania i uwzględniania wszystkich opisanych w art. 77 § 1 k.k. faktorów podczas orzekania w przedmiocie wniosku o udzielenie warunkowego zwolnienia często pomija się przesłanki właściwości, warunków osobistych i postawy sprawcy lub poprzestaje w tym zakresie na wymienieniu ustawowej przesłanki, bez wyjaśnienia, jakie konkretnie cechy sprawcy sąd wziął pod uwagę, wydając orzeczenie.

Rację ma J. Lachowski, że na zasadzie lege non distinguente trzeba uznać, że w art. 77 § 1 k.k. chodzi nie tylko o środek karny lub zabezpieczający orzeczony w wyroku, z którego wynika kara pozbawienia wolności, o zwolnienie z której ubiega się skazany Por. J. Lachowski, Komentarz, teza 72.– nie ma to bowiem funkcjonalnego znaczenia z perspektywy badania prognozy kryminologicznej na gruncie warunkowego zwolnienia.

Już w orzecznictwie na gruncie k.k. przed nowelizacją wskazano, że nie można uzależniać decyzji o udzieleniu warunkowego zwolnienia od prognozy w zakresie naprawienia przez skazanego szkody wyrządzonej przestępstwem, gdyż byłaby to odmiana więzienia za długiPor. postanowienie SA w Krakowie z 27 września 2007 r., II AKzw 734/07, KZS 2007, z. 9, poz. 40, Prok. i Pr. – wkł. 2008, z. 4, poz. 15, LEX nr 335695; por. także S. Hypś, Komentarz do art. 77 k.k., (w:) A. Grześkowiak, K. Wiak (red.), Kodeks karny. Komentarz, wyd. 3, Warszawa 2015, Legalis/el., teza 10.. Pogląd taki jest uzasadniony, gdyż przyjęcie odmiennego założenia w sposób nieuprawniony premiowałoby skazanych znajdujących się w lepszej sytuacji materialnej wobec tych, którzy mają kłopoty finansowe, co z kolei stanowiłoby naruszenie konstytucyjnej zasady równości. Ten stan został zachowany również po wejściu w życie UZmk.k. z 20 lutego 2015 r. – choć wobec braku stosownego fragmentu uzasadnienia Projektu nie wiadomo, czy był to celowy zabieg ustawodawcy. Na mocy UZmk.k. z 20 lutego 2015 r. przepadek oraz środki kompensacyjne (naprawienie szkody i nawiązka) zostały wyłączone z katalogu środków karnych (art. 39 k.k.) i przeniesione do osobnego rozdziału KodeksuRozdział Va. Przepadek i środki kompensacyjne. Z literalnego brzmienia ustawy wynika zatem, że sąd penitencjarny przy orzekaniu o warunkowym zwolnieniu nie uwzględnia prognozy odnośnie do tego, czy po ewentualnym zwolnieniu skazany wykona nałożony na niego obowiązek zapłaty nawiązki lub naprawienia szkodyPor. J. Lachowski, Komentarz, teza 72..

3.2. Zmiana art. 77 § 2 k.k.

Możliwość obostrzenia przez sąd meriti w wyroku skazującym przesłanki formalnej warunkowego zwolnienia jest najbardziej kontrowersyjnym zagadnieniem związanym z omawianą instytucją. Ustawodawca nie zdecydował się jednak przychylić do postulatów o potrzebie jego skreślenia z k.k.Por. m.in. S. Lelental, Warunkowe, s. 1120; J. Lachowski, Warunkowe, s. 241 UZmk.k. z 20 lutego 2015 r. naprawia jednak poważny błąd redakcyjny, który istniał w poprzednim stanie prawnym. Artykuł 77 § 2 k.k. przed nowelizacją stanowił bowiem, że sąd może obostrzyć przesłankę formalną warunkowego zwolnienia, wymierzając karę pozbawienia wolności. Z literalnego brzmienia przepisu wynikało, że chodzi tu wyłącznie o karę określoną w art. 32 pkt 3 k.k. Według poglądu J. Utrat-Mileckiego wyrażonego na gruncie k.k. przed nowelizacją, ze względu na swoje umiejscowienie w części ogólnej Kodeksu, art. 77 § 2 k.k. należy odwołać do kary pozbawienia wolności określonej w art. 32 § 3 k.k., nie zaś – szerzej rozumianej (uwzględniającej karę 25 lat i dożywotniego pozbawienia wolnościPor. Z. Hołda, K. Postulski, Komentarz do art. 67 k.k.w., (w:) Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, LEX/ Arche 2008, teza 5.) – opisanej w art. 67 § 1 Kodeksu karnego wykonawczegoUstawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. z 1997 r. nr 90, poz. 557 ze zm.) (k.k.w.); J. Utrat-Milecki, Doktrynalne i normatywne źródła kryzysu więziennictwa, (w:) J. Utrat-Milecki (red.), Reformy prawa karnego, Oficyna Naukowa 2013, s. 72–73.. W praktyce jednak obostrzenie przesłanki formalnej warunkowego zwolnienia było stosowane przez sądy głównie wobec sprawców najcięższych przestępstw, przy skazywaniu na karę 25 lat lub dożywotniego pozbawienia wolnościS. Lelental, Warunkowe, s. 1117.. Wobec faktu, że skorzystanie przez sąd meriti z możliwości obostrzenia przesłanki formalnej warunkowego zwolnienia w sposób oczywisty negatywnie wpływa na sytuację sprawcy, taka wykładnia przepisu art. 77 § 2 k.k. była wątpliwa ze względów gwarancyjnych. W obecnym stanie prawnym – po wprowadzeniu przez UZmk.k. z 20 lutego 2015 r. w art. 77 § 2 k.k. odniesienia do kar wymienionych w art. 32 pkt 3–5 k.k. – ww. wadliwość została usunięta.

4. Zmiany innych przepisów części ogólnej k.k. i ich wpływ na orzekanie o warunkowym zwolnieniu

4.1. Przepisy o karze mieszanej (sekwencyjnej) – art. 37b k.k.

Jedną z istotnych nowości przewidzianych przez UZmk.k. z 20 lutego 2015 r. jest wprowadzenie kombinowanej formy represji prawnokarnej w postaci kary mieszanej (art. 37b k.k.)Por. s. 11 uzasadnienia Projektu.. Instrument ten polega na możliwości orzeczenia za występek zagrożony karą pozbawienia wolności jednocześnie kary pozbawienia wolności w wymiarze nieprzekraczającym 3 miesięcy, a jeżeli górna granica ustawowego zagrożenia wynosi przynajmniej 10 lat – 6 miesięcy, oraz kary ograniczenia wolności do lat 2. Przy orzeczeniu kary mieszanej, co do zasady, najpierw wykonywana jest kara pozbawienia wolności, następnie zaś – kara ograniczenia wolności.

Powstaje zatem pytanie, czy ze względu na charakter kary mieszanej z art. 37b k.k. możliwe jest udzielenie warunkowego zwolnienia z kary pozbawienia wolności, która jest jej chronologicznie pierwszym elementem. Ustawodawca nie wyłączył takiej możliwości, teoretycznie należałoby ją więc dopuścić. Trzeba jednak poczynić pewne zastrzeżenia.

Po pierwsze, udzielenie warunkowego zwolnienia z kary pozbawienia wolności stanowiącej część kary mieszanej będzie praktycznie niewykonalne – przy założeniu orzeczenia kary pozbawienia wolności w wymiarze 3 miesięcy skazany mógłby złożyć wniosek o udzielenie warunkowego zwolnienia najwcześniej po upływie połowy tej kary – tj. po 1,5 miesiącaPonadto, w przypadku występków zagrożonych karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 8 lat, sąd meriti, stwierdzając, że niecelowe jest orzeczenie kary pozbawienia wolności, zamiast tej kary może orzec grzywnę lub karę pozbawienia wolności (art. 37a k.k.) – jest zatem niezwykle mało prawdopodobne, że sąd penitencjarny dojdzie do innych wniosków odnośnie do sensu wykonywania przez skazanego kary pozbawienia wolności, i to po tym, gdy odbył on ją dopiero w wymiarze 1,5 czy 2 miesięcy.. Abstrahując od możliwości stwierdzenia pozytywnej prognozy kryminologicznej po odbyciu zaledwie 1,5 miesiąca kary pozbawienia wolności, mając na względzie realia związane z obłożeniem sądów penitencjarnych, wydaje się niemożliwe, by taki wniosek mógł zostać przez sąd rozpoznany jeszcze przed wykonaniem kary pozbawienia wolności, stanowiącej część kary mieszanej.

Po drugie, udzielenie warunkowego zwolnienia z kary pozbawienia wolności odbywanej w ramach kary mieszanej nie byłoby funkcjonalnie uzasadnione. W takiej sytuacji okres próby po udzieleniu warunkowego zwolnienia z kary pozbawienia wolności za przestępstwo biegłby bowiem równolegle do wykonywania kary ograniczenia wolności orzeczonej za to samo przestępstwo.

Powyższe zastrzeżenia zdaje się podzielać Zespół Prawa Materialnego Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego przy Ministrze Sprawiedliwości RP, który w dniu 13 kwietnia 2015 r. przedstawił projekt zmiany ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, w którym proponuje się dodanie art. 78 § 4 k.k. o treści: „Warunkowego przedterminowego zwolnienia nie stosuje się do kary pozbawienia wolności orzeczonej z zastosowaniem art. 37b”Projekt wraz z uzasadnieniem dostępny w Internecie pod adresem: http://bip.ms.gov.pl/pl/dzialalnosc/komisjekodyfikacyjne/komisja-kodyfikacyjna-prawa-karnego/projekty-aktow-prawnych/ (dostęp: 28 maja 2015 r.).. W uzasadnieniu ww. projektu wskazano, że niezrozumiałe byłoby pozostawienie możliwości skorzystania z warunkowego zwolnienia z kary pozbawienia wolności będącej częścią kary mieszanej, tym bardziej gdy kara pozbawienia wolności jest wykonywana jako pierwszaTamże, s. 6–7..

4.2. Przepisy o karze łącznej a warunkowe zwolnienie

Jednym z głównych założeń UZmk.k. z 20 lutego 2015 r. jest zmiana modelu orzekania kary łącznej, polegająca na usunięciu przesłanki pierwszego wyroku, chociażby nieprawomocnego, którego wydanie przerywa realny zbieg przestępstw, dopuszczeniu możliwości łączenia tylko kar niewykonanych oraz przyjęciu, że kary jednostkowe podlegają łączeniu także z poprzednio orzeczoną karą łącznąPor. A. Barczak-Oplustil, Dyrektywy wymiaru kary łącznej w projektach nowelizacji Kodeksu karnego, (w:) I. Sepioło- ‑Jankowska (red.), Reforma prawa karnego. Księga po Zjeździe Młodych Karnistów, Legalis/el. 2015.. UZmk.k. z 20 lutego 2015 r. wprowadza mechanizm analogiczny do art. 37b k.k., pozwalający na orzeczenie dwóch kar łącznych jednocześnie – tj. kary łącznej pozbawienia wolności w wymiarze do 6 miesięcy oraz kary łącznej ograniczenia wolności w wymiarze do 2 lat, jeżeli cele kary zostaną w ten sposób osiągnięte (art. 87 § 2 k.k.). W kontekście wpływu tej zmiany na funkcjonowanie instytucji warunkowego zwolnienia aktualne pozostają uwagi poczynione na gruncie art. 37b k.k.

Należy przypuszczać, że efektem ubocznym zmiany modelu orzekania kary łącznej będzie utrata praktycznego znaczenia przepisów art. 79 § 1–3 k.k. Warunkiem ich aplikacji jest bowiem istnienie dwóch lub więcej niepodlegających łączeniu kar pozbawienia wolności, które skazany ma odbyć kolejno. Wydaje się, że po wejściu w życie UZmk.k. z 20 lutego 2015 r. ww. przepisy znajdą zastosowanie wyłącznie w sytuacji, którą przewiduje art. 85 § 3 k.k., tj. jeżeli skazany popełni przestępstwo po rozpoczęciu, a przed zakończeniem wykonywania innej kary podlegającej łączeniu z karą wykonywaną w chwili popełnienia przestępstwa, lub karą łączną, w skład której wchodzi kara wykonywana w chwili popełnienia czynu. Praktycznie tylko w takiej sytuacji Nie licząc tej opisanej w art. 85 § 4 k.k., którego zastosowanie będzie marginalne.skazany będzie bowiem wykonywał po kolei kary pozbawienia wolności niepodlegające łączeniu.

4.3. Przepisy o karze pozbawienia wolności w wymiarze 20 lat

W przypadku nadzwyczajnego obostrzenia kary (art. 38 § 2 k.k.), obniżenia górnej granicy ustawowego zagrożenia (art. 38 § 3 k.k.) oraz przy wymiarze kary łącznej (art. 86 § 1 k.k.) po wejściu w życie UZmk.k. z 20 lutego 2015 r. przewidziana jest kara pozbawienia wolności w wymiarze 20 lat. Wobec braku zmian w regulacji przesłanek formalnych warunkowego zwolnienia należy przyjąć, że do takiej kary będą miały w tym zakresie zastosowanie przepisy ogólne – tj. skazany będzie mógł się starać o skorzystanie z warunkowego zwolnienia po odbyciu 1/2 kary (czyli po 10 latach; art. 78 § 1 k.k.), sprawca skazany zaś w warunkach art. 64 § 1 lub 2 k.k. – odpowiednio po odbyciu 2/3 lub 3/4 kary (czyli odpowiednio po 13 latach i 4 miesiącach oraz po 15 latach odbywania kary pozbawienia wolności).

4.4. Zmiany w regulacji środków zabezpieczających a warunkowe zwolnienie

Przed wejściem w życie UZmk.k. z 20 lutego 2015 r. ustawa przewidywała możliwość warunkowego zwolnienia skazanego na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia za czyn popełniony w warunkach ograniczonej poczytalności (art. 95 § 2 k.k. w brzmieniu przed nowelizacją) oraz skazanego za przestępstwo popełnione w związku z uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odurzającego, wobec którego orzeczono środek zabezpieczający w postaci umieszczenia w zamkniętym zakładzie leczenia odwykowego ze względu na wysokie prawdopodobieństwo ponownego popełnienia przestępstwa związanego z tym uzależnieniem (art. 98 k.k. w brzmieniu przed nowelizacją). Oba ww. przepisy zostały wykreślone z k.k. Regulacja analogiczna do dawnego art. 95 § 2 k.k. została zawarta w art. 202a § 2 k.k.w., jednak w obecnym stanie prawnym nie ma już regulacji podobnej do dawnego art. 98 k.k.Por. J. Lachowski, Komentarz, teza 30.

5. Podsumowanie

Pomimo że przepisy o warunkowym zwolnieniu nie należały do głównych obszarów zmiany „filozofii karania”, UZmk.k. z 20 lutego 2015 r. wprowadziła istotną modyfikację w zakresie omawianej instytucji w postaci konieczności badania przez sąd penitencjarny, czy skazany po udzieleniu zwolnienia będzie się stosował do orzeczonego środka karnego lub zabezpieczającego. Także inne zmiany przepisów części ogólnej k.k. wywrą wpływ na orzekanie w przedmiocie warunkowego zwolnienia – chodzi przede wszystkim o zmianę modelu orzekania kary łącznej, wprowadzenie kar mieszanych, zmiany w strukturze środków zabezpieczających oraz możliwość orzekania w trzech przypadkach kary pozbawienia wolności w wymiarze 20 lat.

Zmiana polegająca na wprowadzeniu badania przez sąd prognozy co do stosowania się skazanego do orzeczonego środka karnego lub zabezpieczającego po udzieleniu zwolnienia jest spójna z głównymi założeniami UZmk.k. z 20 lutego 2015 r. i jako taka zasługuje na aprobatę. Wydaje się jednak, że nie zmieni ona specyfiki orzekania o warunkowym zwolnieniu. Czas i praktyka pokażą, czy badanie prognozy w zakresie przestrzegania przez skazanego środka karnego lub zabezpieczającego po udzieleniu zwolnienia nie podzieli losu przesłanek właściwości, warunków osobistych i postawy skazanego, które są najczęściej pomijane w uzasadnieniach orzeczeń w przedmiocie warunkowego zwolnienia.

Najbliższy czas pokaże również, czy wprowadzenie UZmk.k. z 20 lutego 2015 r. spowoduje – zgodnie z intencją ustawodawcy – odwrócenie struktury orzekanych kar i zmniejszenie liczby kar pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem. Niezależnie od powyższego należy zaznaczyć, że orzekanie o warunkowym zwolnieniu powinno wynikać wyłącznie z ustawowych przesłanek; decydowanie o warunkowym zwolnieniu w przypadku konkretnego skazanego nie powinno być bardziej liberalne lub bardziej restrykcyjne ze względu na ogólną tendencję zmian ustawowych, w tym chociażby przyznanie prymatu karom wolnościowym. Takie podejście stanowiłoby bowiem naruszenie art. 77 § 1 k.k., jako wykraczające poza określone w ww. przepisie przesłanki. Pozostaje jedynie wyrazić nadzieję, że świadomość tego mają również sędziowie sądów penitencjarnych, którzy od 1 lipca 2015 r. orzekają o warunkowym zwolnieniu na podstawie nowego stanu prawnego.