1 lipca 2015 r. wchodzi w życie kilka aktów normatywnych, które w bardzo istotny sposób ingerują w prawo i proces karny i nie bez racji są powszechnie określane jako reformatorskieNajważniejsze zmiany wprowadzają: ustawa z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2013 r. poz. 1247 z późn. zm., dalej: ustawa nowelizująca k.p.k., oraz ustawa z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2015 r. poz. 396, dalej: ustawa nowelizująca k.k.. Zgodnie z intencją ustawodawcy dojdzie do przemodelowania postępowania jurysdykcyjnego przed sądem w kierunku kontradyktoryjności oraz zmieni się struktura kar orzekanych za popełnione przestępstwa. Nowa będzie zatem rola organów wymiaru sprawiedliwości i ścigania, a także stron w toku postępowania karnego. Niniejszy tekst będzie traktował jedynie o wąskim wycinku powyższych regulacji, dotyczących materialnoprawnych podstaw orzekania grzywny, jak i procesowych implikacji tych zmian w Kodeksie karnym, a także sposobu procedowania w zakresie podstawy faktycznej i prawnej wymiaru grzywny w jurysdykcyjnym procesie kontradyktoryjnymNa temat zmian w przepisach dotyczących wykonania grzywny zob. K. Postulski, Zmiany dotyczące wykonywania kary grzywny obowiązujące od 1 lipca 2015 r., „Palestra” 2015, nr 5–6, s. 55–63.. Tekst w zasadzie będzie miał charakter informacyjny, z zaznaczeniem powstających w związku z nowelizacją problemów.

I. Zmiana struktury orzekanych kar

Jedną z podstaw nowelizacji Kodeksu karnego była negatywna ocena ustawodawcy struktury kar orzekanych za przestępstwa w relacji do poziomu i charakterystyki przestępczości. W uzasadnieniu projektu wskazano nadużywanie kary pozbawienia wolności z warunkowym jej zawieszeniem (ponad 60% skazań w ostatnich latach, najczęściej w postaci czystej probacji; około 20% skazań na grzywnę samoistną) i związane z takimi orzeczeniami konsekwencje jej wykonania. Jak ustalono, „niemal połowa osadzonych w zakładach karnych przebywa tam ze względu na zarządzenie wykonania kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania (…) Zwraca uwagę nie tylko relatywnie niski poziom obecności samoistnych grzywien w stosunku do innych państw europejskich w strukturze orzekanych kar (Polska 21%, a np. Belgia 91%), lecz także bardzo nieduża wysokość orzekanych kar tego rodzaju, nawet przy uwzględnieniu ograniczonej zamożności polskiego społeczeństwa. Jedynie 4% orzekanych grzywien przekracza średni dochód miesięczny, a tylko 1% skazań na grzywnę za przestępstwa przekracza górną granicę grzywny przewidzianej za wykroczenia, czyli 5000 zł”Uzasadnienie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw z projektami aktów wykonawczych z 15 V 2014 r., druk nr 2393, s. 1–5, por. także w tym samym dokumencie: Ocena skutków regulacji, s. 102–141, gdzie przedstawiono szczegółowe statystyki, http://orka.sejm.gov.pl/Druki7ka.nsf/0/ 39FD209B7AC6C45AC1257CDE0042D631/%24File/2393%20cz%201.pdf (dostęp: 3 czerwca 2015 r.).. Diagnoza ta, w połączeniu z postulatami orzekania kar realnie dolegliwych, „skłania do tego, by karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania zamienić niemal w całości na orzekanie grzywny i szerzej ujętej kary ograniczenia wolności”Tamże, s. 5 uzasadnienia projektu.. W konsekwencji projektodawcy przewidują te dwie sankcje wolnościowe jako dominujące w orzecznictwie po 1 lipca 2015 r. w stosunku do przestępstw zagrożonych karą pozbawienia wolności do 5 lat, a jako kary alternatywne dla kary opisanej w art. 37b k.k.Równocześnie orzekanej krótkoterminowej kary pozbawienia wolności oraz kary ograniczenia wolności. Warte podkreślenia jest, że art. 37b k.k. nie wprowadza nowego rodzaju kary do Kodeksu karnego, a jedynie jest normatywną podstawą orzeczenia równocześnie dwóch różnych rodzajowo kar – pozbawienia wolności i ograniczenia wolności. Zob. M. Małecki, Ustawowe zagrożenie karą i sądowy wymiar kary, (w:) Nowelizacja prawa karnego 2015. Komentarz, red. W. Wróbel, Kraków 2015, tezy 9.30–9.34. i kary pozbawienia wolności w stosunku do przestępstw zagrożonych karą pozbawienia wolności do 10 latUzasadnienie rządowego projektu ustawy, s. 5–7, por. też: W Górowski, Grzywna, (w:) Nowelizacja prawa karnego 2015. Komentarz, red. W. Wróbel, Kraków 2015, teza 3.1.. Przytoczone sformułowania jasno więc wskazują cel projektu – gwałtowny wzrost liczby orzekanych kar wolnościowych. W niniejszym opracowaniu nie będę dokonywał oceny tych założeń, albowiem przekracza to zakres opracowania – zinterpretowane zostaną jedynie wprowadzone przepisy właśnie przez pryzmat założeń ustawodawcy, także co do zmiany modelu postępowania przed sądem.

II. Zmiany normatywne w zakresie kary grzywny (ustawa nowelizująca k.k.)

Dwiema głównymi zmianami mającymi doprowadzić do realizacji zakładanych celów kryminalnopolitycznych jest skreślenie art. 58 § 2 k.k.Grzywny nie orzeka się, jeżeli dochody sprawcy, jego stosunki majątkowe lub możliwości zarobkowe uzasadniają przekonanie, że sprawca grzywny nie uiści i nie będzie jej można ściągnąć w drodze egzekucji. oraz wprowadzenie art. 37a k.k.Jeżeli ustawa przewiduje zagrożenie karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 8 lat, można zamiast tej kary orzec grzywnę albo karę ograniczenia wolności, o której mowa w art. 34 § 1a pkt 1, 2 lub Pierwsza z nich zakłada, że sąd zawsze będzie mógł orzec karę grzywny, nawet gdy będzie miał informacje, iż skazany nie posiada majątku pozwalającego na jej uiszczenie. Druga z kolei stanowi zmianę ustawowych granic zagrożenia karą w przypadku przestępstw zagrożonych w części szczególnej Kodeksu karnego (albo przepisie pozakodeksowym) karą do 8 lat pozbawienia wolności. W połączeniu z nowelizacją art. 58 § 1 k.k.Jeżeli ustawa przewiduje możliwość wyboru rodzaju kary, a przestępstwo jest zagrożone karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 5 lat, sąd orzeka karę pozbawienia wolności tylko wtedy, gdy inna kara lub środek karny nie może spełnić celów kary. jasno wskazuje to, że w przypadku przestępstw zagrożonych karą pozbawienia wolności do lat 5 orzekanie takiej kary winno być wyjątkiem, w przypadku zaś ustawowego zagrożenia do lat 8 sąd winien szczególnie wnikliwie badać, jaka kara spełni swoje cele, i sięgać po karę pozbawienia wolności tylko wtedy, gdy grzywna lub ograniczenie wolności ich nie zrealizująZmiana ta koresponduje ze zmianą art. 69 § 1 k.k., zgodnie z którym warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności może nastąpić tylko, gdy kara nie przekracza roku. . Artykuł 37a Kodeksu karnego rozszerza ustawowe zagrożenie karą na grzywnę i ograniczenie wolności (choć nie w każdej formie przewidzianej przez Kodeks karny)W przypadku ustawowego zagrożenia karą pozbawienia wolności do lat 8 można orzec karę ograniczenia wolności w formie: obowiązku wykonywania nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne, obowiązku pozostawania w miejscu stałego pobytu lub w innym wyznaczonym miejscu, z zastosowaniem systemu dozoru elektronicznego, potrącenia od 10% do 25% wynagrodzenia za pracę w stosunku miesięcznym na cel społeczny wskazany przez sąd. Nie jest możliwe orzeczenie kary ograniczenia wolności w formie obowiązków wskazanych w art. 72 § 1 pkt 4–7a k.k.: wykonywania pracy zarobkowej, nauki lub przygotowania się do zawodu, powstrzymania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających, poddania się terapii uzależnień, poddania się terapii, w szczególności psychoterapii lub psychoedukacji, uczestnictwa w oddziaływaniach korekcyjno-edukacyjnych, powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, powstrzymania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób lub zbliżania się do pokrzywdzonego lub innych osób.. Oznacza to, że każdy typ czynu zabronionego zagrożony w części szczególnej (lub w innej niż Kodeks karny ustawie – por. art. 116 k.k.) karą pozbawienia wolności do lat 8 (np. oszustwo – art. 286 § 1 k.k.) jest typem z alternatywnym zagrożeniem karą. Norma sankcjonująca tworzona jest więc z co najmniej dwóch przepisów – art. 37a k.k. i przepisu stanowiącego podstawę wymiaru karySzerzej na temat charakteru prawnego art. 37a zob. M. Małecki, Ustawowe, tezy 9.3–9.14.. A zatem wyrzeczenie w wyroku skazującym co do kary także winno zawierać art. 37a k.k., wtedy gdy przepis części szczególnej wysławia jedynie zagrożenie karą pozbawienia wolności, a sąd wymierza grzywnę lub karę ograniczenia wolności. Na marginesie dodać należy, że modyfikacja art. 69 § 1 k.k. doprowadziła do braku możliwości orzeczenia grzywny samoistnej z warunkowym zawieszeniem jej wykonania.

Powyższe regulacje uzupełnione są, w zakresie grzywny, zmianami o charakterze porządkującym. Nowe brzmienie art. 63 k.k. rozwiązuje problem zaliczania na poczet orzeczonej grzywny wyrażonej kwotowo (za przestępstwo opisane poza k.k.) okresu rzeczywistego pozbawienia wolności w sprawie. Ponadto wprowadzono postulowany przez doktrynęNp. M. Melezini, (w:) System Prawa Karnego. Kary i środki karne. Poddanie sprawy próbie, t. 6,red. A. Marek, M. Melezini, Warszawa 2010, s. 323. przelicznik zaliczenia uiszczonej grzywny orzeczonej w związku z warunkowym zawieszeniem wykonania kary pozbawienia wolności na poczet tej kary w przypadku zarządzenia jej wykonaniaArt. 71 § 2 k.k., jak i zmodyfikowano definicję występku, dodając do niej granicę rozdzielającą wykroczenie od występku w przypadku grzywny określonej kwotowoArt. 7 § 3 k.k.. Ponadto zlikwidowano osobne granice grzywny w przypadku orzekania jej obok kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania i obecnie wynoszą one, tak jak w przypadku grzywny samoistnej, od 10 do 540 stawek dziennychArt. 71 § 2 k.k. i art. 33 § 1 k.k.. Ustawodawca skrócił też znacząco okres zatarcia skazania w przypadku orzeczenia grzywny – do roku od momentu wykonania lub darowania tej kary albo od przedawnienia jej wykonaniaArt. 107 § 4a k.k.. Analiza wszystkich powyższych zmian przekracza znacznie ramy niniejszego opracowaniaPor. W. Górowski, Grzywna, tezy 3.2–3.7, stąd też dalsze rozważania będą skoncentrowane na ich procesowych skutkach oraz faktycznych i prawnych podstawach orzeczenia grzywny w wyroku skazującym.

Na nieporozumieniu polega przewidywana przez projektodawcę konsekwencja uchylenia art. 58 § 2 k.k. w postaci zdjęcia z sądu obowiązku badania stanu majątkowego sprawcy w celu ustalenia zasadności orzeczenia grzywnyUzasadnienie rządowego projektu ustawy, s. 13.. Sąd, ale i prokurator będą zmuszeni znacznie częściej rozważać orzekanie bądź uzgodnienie z oskarżonym w ramach trybów konsensualnych grzywny. Niezmienny pozostaje tymczasem proces jej wymiaru. O ile więc liczba stawek dziennych zależeć będzie od oceny społecznej szkodliwości czynu i będzie stanowić wynik uwzględnienia wszystkich koniecznych dyrektyw wymiaru kary, o tyle jednak ustalenie wysokości jednej stawki wymagać będzie podjęcia czynności dowodowych. Zgodnie bowiem z niezmienionym art. 33 § 3 k.k., ustalając stawkę dzienną, sąd bierze pod uwagę dochody sprawcy, jego warunki osobiste, rodzinne, stosunki majątkowe i możliwości zarobkowe. Ustawy nowelizujące w żaden sposób nie zmieniły więc sposobu wymiaru kary, który dalej jest dwuetapowyPor. W. Wróbel, Grzywna w nowym kodeksie karnym, (w:) Nowa kodyfikacja karna. Kodeks karny. Krótkie komentarze, Zeszyt 15, Warszawa 1998, s. 8–13.. A zatem, wbrew twierdzeniom projektodawcy, konieczne będzie przeprowadzenie postępowania dowodowego w celu weryfikacji okoliczności majątkowych sprawcy. Nie ma znaczenia, do jakich wniosków one doprowadzą, skoro grzywnę i tak będzie można orzec. Pewne trudności będzie rodzić sytuacja, gdy nie uda się ustalić żadnego majątku oskarżonego, a dyrektywy wymiaru kary będą przemawiać za orzeczeniem grzywny. Literalnie interpretowana zmiana ustawodawcza polegająca na usunięciu zakazu orzekania grzywny w takiej sytuacji prowadzi do wniosku, że kara ta może zostać orzeczona. Sam brak faktycznej możliwości jej wykonania w obecnym stanie prawnym nie jest przeszkodą jej wymierzenia. Wspiera tę argumentację wykładnia systemowa – istnieją normatywne podstawy nieorzekania innych kar czy środków przymusu i zawsze stanowią one normy szczególne. Brak obecnie w systemie prawa represyjnego generalnego i abstrakcyjnego zakazu orzekania poszczególnych kar z uwagi na okoliczności związane z szeroko rozumianą osobą sprawcy. Wyjątkiem jest (norma szczególna) art. 58 § 2a k.k., zgodnie z którym kary ograniczenia wolności w postaci obowiązku wykonywania nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne nie orzeka się, jeżeli stan zdrowia oskarżonego lub jego właściwości i warunki osobiste uzasadniają przekonanie, że oskarżony nie wykona tego obowiązkuWyjątkiem jest także art. 26 k.w., zgodnie z którym nie można wymierzyć kary aresztu lub zastępczej kary aresztu, jeżeli warunki osobiste uniemożliwiają odbycie tej kary. Podobną funkcję w odniesieniu do tymczasowego aresztowania pełni art. 259 k.p.k., ale podkreślenia wymaga, że nie ma on charakteru bezwzględnego.. Ten wyjątek jednak znajduje pełne uzasadnienie w związku z charakterem dolegliwości tej formy kary ograniczenia wolności. Sąd może w przypadku takiej osoby orzec przecież wykonywanie kary ograniczenia wolności w innej formie. Takiej zaś możliwości przy grzywnie nie ma z uwagi na jej jednolity charakter. A zatem ustalenie przez sąd, że sprawca nie ma majątku, wpływa jedynie na wysokość stawki, a nie na orzeczenie grzywny. W takiej sytuacji możliwe jest jedynie ustalenie wysokości jednej stawki na 10 złW. Górowski, Grzywna, teza 3.8..

III. Prowadzenie dowodów w zakresie stosunków majątkowych oskarżonego

Jak już wspomniano, uchylenie art. 58 § 2 k.k. nie przekreśla, leżącego po stronie organów postępowania, obowiązku ustalania stosunków majątkowych oskarżonego. Mają one nie tylko znaczenie w perspektywie orzeczenia grzywny, ale także obciążenia lub zwolnienia od ponoszenia kosztów postępowania. W związku ze zmianami w procedurze karnej rodzi się jednak pytanie o jego zakres. Artykuł 167 § 1 k.p.k. jasno wskazuje, że w postępowaniu rozpoznawczym przed sądem dowody prowadzą strony, a sąd jedynie je dopuszcza. W wyjątkowych wypadkach, uzasadnionych szczególnymi okolicznościami, sąd może dopuścić i przeprowadzić dowód z urzędu. Wydaje się, że istnienie w tym przepisie podwójnego kwantyfikatora podkreślającego wyjątkowość działania z urzędu wskazuje też na istotność dowodu dla rozstrzygnięciaNa temat interpretacji tego pojęcia zob. np: T. H. Grzegorczyk, Komentarz do art. 167 Kodeksu postępowania karnego, LEX, dostęp: 3 czerwca 2015 r.. Oznacza to, że prima facie sąd nie ma możliwości prowadzenia dowodu z urzędu na okoliczność sytuacji majątkowej oskarżonego w celu ustalenia wysokości jednej stawki dziennej grzywny. Obowiązek ten ciąży na oskarżycielu publicznymOczywiście oskarżony może też wykazywać się w tym zakresie inicjatywą dowodową. Wprowadzona w art. 16 ustawy nowelizującej instytucja zamiany kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na grzywę nakłada wręcz na oskarżonego obowiązek udowodnienia, że posiada środki na zapłatę grzywny.. Jedynym wyjątkiem jest art. 213 § 1a k.p.k., który wysławia nakaz pozyskania w toku postępowania karnego informacji dotyczących stosunków majątkowych i źródeł dochodu oskarżonego, w tym prowadzonych i zakończonych postępowań podatkowych. Informacje te pochodzą z systemu teleinformatycznego ministra właściwego do spraw finansów publicznych i są uzyskiwane drogą elektroniczną. Zgodnie z § 17 projektowanego rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w tej sprawie Projekt rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości, wydanego na podstawie art. 213 § 4 k.p.k., w sprawie wzoru i szczegółowego zakresu informacji z systemu teleinformatycznego ministra właściwego do spraw finansów publicznych, dotyczącej stosunków majątkowych i źródeł dochodu oskarżonego oraz sposobu postępowania w celu jej uzyskania; projekt z 30 kwietnia 2015 r., http://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12272058; dalej: projekt rozporządzenia w sprawie informacji majątkowej oskarżonego. dokonuje się wydruku informacji uzyskanej drogą elektroniczną i po potwierdzeniu za zgodność z treścią uzyskanej informacji (przez prokuratora lub sędziego) załącza się go do materiałów postępowaniaProjekt rozporządzenia określa też zakres udzielanej informacji w zależności od tego, z jakiego systemu informatycznego pochodzą. W wypadku platformy ePUAP udziela się informacji dotyczących oskarżonego jako podatnika w zakresie osiągniętego dochodu i należnego podatku dochodowego od osób fizycznych za ostatni rok rozliczeniowy tego podatku (§ 10 ust. 1 projektu rozporządzenia). W wypadku platformy eDochody (zasadą będzie korzystanie z niej, a w wyjątkowych wypadkach z ePUAP) odpowiedź będzie zawierać dane o dochodzie oskarżonego według kodu formularzy PIT, dochodzie małoletnich dzieci oskarżonego, składkach na ubezpieczenie społeczne i należnym podatku (§ 14 ust. 1 pkt 2 projektu rozporządzenia).. Uzyskana informacja ma być aktualna. Zgodnie z art. 334 § 4 k.p.k. do aktu oskarżenia dołącza się informacje uzyskane nie wcześniej niż 30 dni przed wniesieniem aktu oskarżenia. Z kolei na podstawie art. 394 § 1a sąd z urzędu zwraca się o informację o stosunkach majątkowych i źródłach dochodu oskarżonego, jeżeli od dnia otrzymania poprzedniej informacji upłynęło przynajmniej 12 miesięcy. Obowiązek uzyskania takiej informacji spoczywa więc na sądzie i na prokuratorze. Oczywiście prokurator, jako strona postępowania, może żądać przeprowadzenia w toku postępowania innego dowodu na okoliczność stosunków majątkowych oskarżonego. W toku postępowania przygotowawczego może zaś sam taki dowód przeprowadzić, mając na uwadze treść art. 167 § 2 k.p.k.

Podkreślenia wymaga, że przywołane wyżej przepisy znajdują zastosowanie w sytuacji, gdy do sądu trafia akt oskarżenia (art. 334 § 4 k.p.k.). Bez względu na wynik procesu – jego konsensualne zakończenie (art. 335 § 2 k.p.k. czy art. 387 § 1 k.p.k.) lub przeprowadzenie rozprawy w całości – sąd będzie dowodem takim dysponował. Wyjątkiem jest złożenie przez prokuratora wniosku w trybie art. 335 § 1 k.p.k., a więc wniosku zamiast aktu oskarżenia o wydanie na posiedzeniu wyroku skazującego i orzeczenie uzgodnionych z oskarżonym kar za zarzucany mu występek. Skoro bowiem jest to wniosek odmienny od aktu oskarżenia, a ponadto jego wymogi formalne ograniczają się do wskazania okoliczności wymienionych w art. 332 § 1 pkt 1–5 k.p.k.Art. 332. § 1. Akt oskarżenia powinien zawierać: 1) imię i nazwisko oskarżonego, inne dane o jego osobie, dane o zastosowaniu środka zapobiegawczego oraz zabezpieczenia majątkowego, 2) dokładne określenie zarzucanego oskarżonemu czynu ze wskazaniem czasu, miejsca, sposobu i okoliczności jego popełnienia oraz skutków, a zwłaszcza wysokości powstałej szkody, 3) wskazanie, że czyn został popełniony w warunkach wymienionych w art. 64 lub art. 65 Kodeksu karnego albo art. 37 § 1 Kodeksu karnego skarbowego, 4) wskazanie przepisów ustawy karnej, pod które zarzucany czyn podpada, 5) wskazanie sądu właściwego do rozpoznania sprawy i trybu postępowania. oraz przekazania materiałów postępowania przygotowawczego, prokurator nie ma obowiązku uzyskania informacji o stosunkach majątkowych oskarżonego. Do takich wniosków prowadzi literalna wykładnia wszystkich powyżej powołanych przepisów. Brak takiego obowiązku w takiej sytuacji wydaje się pewną niekonsekwencją. Nie ma bowiem szczególnego uzasadnienia dla rozróżniania obowiązku w zakresie uzyskania informacji o sytuacji majątkowej oskarżonego w zależności od rodzaju stosowanego trybu konsensualnego. Albo konsekwentnie należy dostarczyć sądowi dowód w każdym przypadku, albo rozważyć wprowadzenie wyjątku we wszystkich trybach konsensualnych. Wydaje się wprawdzie, że sąd może sam zasięgnąć takiej informacji w trybie art. 394 § 1a k.p.k., lecz nie taka była intencja ustawodawcy, zwłaszcza jeśli zestawić ją z pozbawieniem sądu w zasadzie inicjatywy dowodowej. Treść przywołanego przepisu jasno wskazuje, że obowiązkiem sądu jest jedynie aktualizacja uzyskanej informacji. Uzasadnienie projektu tych zmian świadczy o tym, że intencją ustawodawcy było wprowadzenie jak najszerszego obowiązku uzyskania informacji o sytuacji majątkowej oskarżonego. „Uzyskane w ten sposób dane, aczkolwiek niekiedy nieodzwierciedlające rzeczywistej sytuacji majątkowej oskarżonego, to jednak w szeregu sytuacjach pozwolą na ukształtowanie właściwej sankcji w stosunku do sprawcy, a także będą istotną wskazówką dotyczącą możliwości egzekwowania orzeczonych kar majątkowych i kosztów”Uzasadnienie rządowego projektu ustawy, s. 100.. W konsekwencji wydaje się, że obowiązek taki jednak ciąży na prokuratorze także w przypadku złożenia wniosku z art. 335 § 1 k.p.k. Wniosek taki jest surogatem aktu oskarżenia – skargą inicjującą postępowanie rozpoznawcze. Mając na uwadze, że chodzi o interpretację przepisów procesowych, których funkcją jest osiągnięcie określonego celu i akurat w tym wypadku trudno dopatrzeć się w nich funkcji gwarancyjnych, wykładnia systemowa zdaje się być akceptowalna. Wykładnię taką wspiera także nowe brzmienie art. 11 § 1 k.k.w., zgodnie z którym sąd, kierując do wykonania orzeczenie dotyczące grzywny, przesyła także uzyskaną ostatnio informację o stanie majątkowym oskarżonego. A zatem ustawodawca zakłada, że organ wykonujący orzeczenie w przedmiocie grzywny będzie taką informacją zawsze dysponował. Co oczywiste, oskarżony, jak i prokurator mogą prowadzić w toku postępowania przed sądem inne dowody zmierzające do ustalania stosunków majątkowych oskarżonego. Dowód uzyskany w trybie art. 213 § 1a k.p.k. i art. 394 § 1a k.p.k. podlega swobodnej ocenie sądu jak każdy inny.

Przedmiotem uzgodnień we wszystkich trybach konsensualnych może być także wysokość jednej stawki dziennej grzywnyTak też J. Jodłowski, Orzekanie kar w trybach konsensualnych (aspekty procesowe i materialnoprawne), (w:) Nowelizacja prawa karnego 2015. Komentarz, red. W. Wróbel, Kraków 2015, teza 11.70.. Pojawia się więc problem zbadania i usunięcia przez sąd ewentualnej rozbieżności pomiędzy dowodem, jakim dysponuje, uzyskanym w trybie art. 213 § 1a k.p.k., a ustaleniami pomiędzy prokuratorem i oskarżonym co do wysokości jednej stawki dziennej grzywny. W szczególności ma to znaczenie, gdy brak jest informacji z systemu informatycznego o oskarżonym, co w zasadzie oznacza, że nie prowadzi legalnego zarobkowania na terenie RP, wysokość zaś stawki dziennej grzywny jest duża. Przywoływany już art. 167 § 1 k.p.k. w braku inicjatywy dowodowej stron uniemożliwia prima facie sądowi podjęcie czynności dowodowych w celu usunięcia sprzeczności. Nie wydaje się bowiem, aby był to wyjątkowy wypadek uzasadniony szczególnymi okolicznościami, zwłaszcza gdy oskarżony będzie miał obrońcę. Niemniej jednak możliwa jest pewna korekta proponowanej przez prokuratora wysokości stawki na podstawie art. 343 § 3 k.p.k. albo art. 387 § 3 k.p.k. Wydaje się, że prymat należy przyznawać ustaleniom dokonanym przez strony postępowania przygotowawczego. Po pierwsze, wysokość jednej stawki dziennej grzywny nie jest elementem wymiaru kary ocenianej przez pryzmat stopnia społecznej szkodliwości czynu zabronionego czy stopnia zawinienia. A zatem ewentualne zmiany, których żąda sąd, winny co do zasady dotyczyć liczby stawek, a nie ich wysokości. Po drugie, to w interesie stron postępowania przygotowawczego jest dowiedzenie tych faktów. Skoro przedmiotem porozumienia jest także wysokość jednej stawki dziennej grzywny, to sama informacja z systemu ministra właściwego do spraw finansów nie może być bardziej miarodajna od podanych przez samego oskarżonego okoliczności, na których np. opiera się porozumienie z prokuratorem. Zresztą przyznał to sam ustawodawca, wskazując w uzasadnieniu projektu, że informacja taka może nie mieć czasami wiele wspólnego z rzeczywistością. A zatem ingerencja sądu w treść porozumienia co do wysokości jednej stawki dziennej grzywny winna być zupełnym wyjątkiem, choć jest możliwa.

Nieco więcej wątpliwości może budzić przedstawione powyżej rozumowanie w stosunku do kosztów procesu, które przecież także mogą być przedmiotem porozumieniaPor. art. 335 § 1 i 2 k.p.k., art. 387 § 1 k.p.k.. Wątpliwości wynikają z faktu, że podstawą zwolnienia od kosztów postępowania jest właśnie ocena sytuacji majątkowej oskarżonego. O ile bez względu na nią można orzec grzywnę, o tyle sąd musi ją uwzględnić przy decyzji dotyczącej kosztów. Skoro wyrzeczenie w przedmiocie ponoszenia kosztów może być przedmiotem uzgodnienia między stronami, to jest to argument także przemawiający za tym, że na prokuratorze ciąży obowiązek przedstawienia sądowi informacji, o której mowa w art. 213 § 1a k.p.k., także gdy składa zamiast aktu oskarżenia wniosek, o którym mowa w art. 335 § 1 k.p.k. Sąd zaś władny jest i w tym przypadku ingerować w treść porozumienia. Dokładna analiza wyżej wskazanych wątpliwości wymagałaby określenia, czy przewidziane w k.p.k. konsensualne sposoby zakończenia postępowania karnego mają wpływ na dyrektywy wymiaru kary. Rozstrzygnięcie tego problemu znacznie zaś przekracza ramy niniejszego opracowania.

Co do zasady, w przypadku braku innych dowodów niż informacja uzyskana w trybie art. 213 § 1a k.p.k. i art. 394 § 1a k.p.k. sąd winien na niej oprzeć swoje rozstrzygnięcie w przedmiocie wysokości jednej stawki. Drugim dowodem w tym zakresie mogą być wyjaśnienia oskarżonego, jednak – co oczywiste – ma on prawo odmówić odpowiedzi na pytania o jego stan majątkowy i nie wyjaśniać nic w tym zakresie. Ponadto jego obecność na rozprawie jest obecnie nieobowiązkowaArt. 374 § 1 k.p.k.. Jak przewiduje projekt rozporządzenia w sprawie informacji majątkowej oskarżonego, informacja z systemu teleinformatycznego może być negatywna, co oznacza, że dana osoba nie figuruje w systemie jako podatnik§ 10 pkt 2 projektu rozporządzenia – gdy informacja pochodzi z platformy ePUAP. Przewidziane są w nim także pewne domniemania prawne – w sytuacji nieotrzymania żądanych danych uznaje się, że informacja zawiera dane o niefigurowaniu oskarżonego w systemie§ 14 ust. 2 projektu rozporządzenia – gdy informacja pochodzi z platformy eDochody.. W takich sytuacjach, gdy nie będzie informacji o stanie majątkowym oskarżonego, sąd winien orzec najniższą możliwą stawkę dzienną grzywny. Interpretacja taka wynika właśnie z przytoczonego przepisu projektowanego rozporządzenia zawierającego domniemanie faktyczne, ale też z pewnych zasad gwarancyjnych. Ustalenie przez sąd wysokości jednej stawki dziennej grzywny w innej niż minimalna ustawowa wysokość byłoby w takiej sytuacji rozstrzygnięciem zupełnie arbitralnym.

Wszelkie powyższe rozważania oparte są na założeniu, że kontradyktoryjny proces karny dotyczy także elementów związanych z wymiarem kary, z wyjątkiem tych, których ustalenia wymaga wprost k.p.k. Jednym z takich przepisów jest właśnie wspominany wielokrotnie art. 213 § 1a i art. 394 § 1a k.p.k. Zauważyć jednak trzeba, że art. 213 § 1 k.p.k. dalej wysławia obowiązek ustalenia w toku postępowania stosunków majątkowych, zawodu i źródła dochodu oskarżonego. Powstaje więc pytanie o relacje tego przepisu do art. 213 § 1a i art. 394 § 1a k.p.k., ale także do art. 167 § 1 k.p.k. Szczegółowa analiza tego problemu wymagałaby jednak odwołania się do zmian art. 2 § 2 k.p.k. i art. 5 k.p.k., jak i zinterpretowania zasady prawdy materialnej i zakresu jej obowiązywania po 1 lipca 2015 r., co znacznie przekracza ramy niniejszego tekstu. Wydaje się jednak, że wprowadzenie wymogu zasięgnięcia informacji o stosunkach majątkowych skazanego czyni zadość ogólnemu obowiązkowi ustalenia sytuacji majątkowej oskarżonego wysłowionemu w art. 213 § 1 k.p.k. Ponadto jeśli w toku postępowania oskarżony złoży wyjaśnienia w tym zakresie, to tym bardziej brak będzie podstaw do prowadzenia dalszego postępowania dowodowego. Wprawdzie w dyskursie prawniczym nie powinno się używać argumentów dotyczących funkcjonowania praktyki wymiaru sprawiedliwości, ale nie będzie nadużyciem metodologicznym jej przywołanie i stwierdzenie, że przecież z większości dotychczas prowadzonych postępowań karnych jedyną informacją na temat stosunków majątkowych oskarżonego były te podane przez niego podczas wyjaśnień do protokołu zgodnie z art. 213 § 1 k.p.k. Tym niemniej art. 213 § 1 k.p.k. zdaje się stanowić wyjątek w kontradyktoryjnym procesie karnym i daje możliwość sądowi prowadzenia dowodu także z urzędu na okoliczność sytuacji majątkowej oskarżonego. W tym zakresie stanowi przełamanie zakazu opisanego w art. 167 § 1 k.p.k. Zatem wskazane na początku niniejszej części tekstu założenie, że takich dowodów prowadzić nie może, zdaje się być fałszywe. Co oczywiste, dowody w tym zakresie może, a wręcz powinien prowadzić prokurator tak w toku postępowania przygotowawczego, jak i sądowego. Można chyba z dużą dozą prawdopodobieństwa stwierdzić, że w większości spraw badanie stosunków majątkowych oskarżonego zakończy się na uzyskaniu informacji, o której mowa w art. 213 § 1a k.p.k., i uzyskaniu wyjaśnień oskarżonego w tym zakresie. Jednocześnie można pokusić się o twierdzenie, że art. 167 § 1 k.p.k. nie ma zastosowania, gdy norma szczególna nakłada na sąd obowiązek udowodnienia danego faktu w toku procesu jurysdykcyjnego. Taką zaś normą jest art. 213 § 1, uszczegółowiony przez art. 213 § 1a. Samo jednak pozyskanie takiego dowodu nie jest równoznaczne z zakazaniem sądowi przeprowadzenia innych dowodów.

IV. Zabezpieczenie majątkowe oraz zarys zmian w postępowaniu wykonawczym

Zmiany w tym zakresie polegają na wprowadzeniu nowych przesłanek zabezpieczenia majątkowego, jak i nałożenia na sąd w postępowaniu wykonawczym obowiązku informowania biur informacji gospodarczej o niezapłaceniu w terminie całości grzywny oraz przekazaniu uzyskanej w toku postępowania jurysdykcyjnego informacji o stanie majątkowym oskarżonego„Art. 12a § 1. W wezwaniu do uiszczenia grzywny, również orzeczonej jako kara zastępcza, nawiązki na rzecz Skarbu Państwa, kwoty pieniężnej stanowiącej przedmiot przepadku, kosztów sądowych lub pieniężnej kary porządkowej na podstawie prawomocnego orzeczenia sądowego wydanego w sprawie o przestępstwo lub wykroczenie, należy też pouczyć o tym, że w razie nieuiszczenia tych należności w całości w terminie wynikającym z przepisów niniejszego kodeksu sąd przekaże do biur informacji gospodarczej, działających na podstawie ustawy z dnia 9 kwietnia 2010 r. o udostępnianiu informacji gospodarczych i wymianie danych gospodarczych (Dz.U. z 2014 r. poz. 1015 i 1188), informację gospodarczą o powstaniu tej zaległości. § 2. W razie nieuiszczenia przez skazanego w całości należności, o których mowa w § 1, w terminie wynikającym z przepisów niniejszego kodeksu sąd niezwłocznie przekazuje informację gospodarczą o powstaniu tej zaległości do biur informacji gospodarczej, działających na podstawie ustawy z dnia 9 kwietnia 2010 r. o udostępnianiu informacji gospodarczych i wymianie danych gospodarczych. § 3. Sąd wykonuje obowiązki wierzyciela, o których mowa w art. 29 i art. 30 ustawy z dnia 9 kwietnia 2010 r. o udostępnianiu informacji gospodarczych i wymianie danych gospodarczych; por. także art. 11 § 1 k.k.w.”.. Ponadto chcąc spowodować zmniejszenie populacji więziennej, wprowadzono instytucję wstrzymania zastępczej kary pozbawienia wolności orzeczonej za grzywnęArt. 48a k.k.w. Por. szerzej na temat wykonania kary grzywny K. Postulski, Grzywna, s. 55–63..

Podkreślenia wymaga wprowadzenie nowych przesłanek zabezpieczenia majątkowego, jak i nowych wymogów dotyczących treści postanowienia w tym przedmiocie. Dla wydania decyzji procesowej w tym zakresie musi istnieć uzasadniona obawa, że bez takiego zabezpieczenia wykonanie orzeczenia w zakresie grzywnyTakże środków kompensacyjnych, świadczenia pieniężnego, przepadku. będzie niemożliwe albo znacznie utrudnione. Istnienie takich kwantyfikatorów (uzasadniona obawa, znaczne utrudnienie) nakłada na organy konieczność ich udowodnienia w toku tego incydentalnego postępowania. Wprawdzie w dalszym ciągu formalną podstawą takiego orzeczenia jest postawienie podejrzanemu zarzutówUstawodawca w tym zakresie nie podzielił głosów ekspertów, jak i Komisji Legislacyjnej Naczelnej Rady Adwokackiej, opowiadających się za wprowadzeniem dodatkowego kryterium wysokiego prawdopodobieństwa popełnienia przestępstwa, podobnie jak w wypadku środków zapobiegawczych. Por. Ł. Chojniak, W. Jasiński, Opinia prawna dotycząca projektu ustawy o zmianie ustawy – kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (sprawozdanie podkomisji stałej do spraw nowelizacji prawa karnego, druki sejmowe nr 870, 945 oraz 378), s. 11–12, http://orka.sejm.gov.pl/rexdomk7. nsf/Opdodr?OpenPage&nr=870 (dostęp: 3 czerwca 2015 r.); Stanowisko Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego wobec uwag zgłoszonych w toku konsultacji resortowych, międzyresortowych i społecznych do przygotowanego przez Komisję Projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego i niektórych innych ustaw, s. 22–24, http://bip.ms.gov.pl/Data/Files/_public/bip/kkpk/projekty_aktow_prawnych/stanowisko-kkpk-do-uwag-dotyczacych-projektu-zmian-w-kpk-final.doc (dostęp: 3 czerwca 2015 r.); por. też stanowisko Naczelnej Rady Adwokackiej dotyczące projektowanych zmian ustawy – Kodeks postępowania karnego i niektórych innych ustaw, s. 21–22, lecz jednak konieczne jest wykazanie braku możliwości (lub znacznego utrudnienia) wykonania grzywny bez zabezpieczenia. Wydaje się, że takimi podstawami mogą być wcześniejsze decyzje gospodarcze podejrzanego wskazujące na chęć wyzbycia się majątku czy takie zapowiedzi, albo też zastosowanie wobec osoby pracującej tymczasowego aresztowaniaZ uwagi na możliwość rozwiązania stosunku pracy z taką osobą – por. art. 66 § 1 k.p. Niewątpliwie jednak samo postawienie zarzutów nie jest przesłanką wystarczającą do wydania postanowienia o zabezpieczeniu. Nowe uregulowanie nakłada na prokuratora lub sąd obowiązek sprawdzenia stanu majątkowego oskarżonego i wprowadzenia takich informacji jako dowodów do procesu. Można więc stwierdzić, że nowe przesłanki ustanowienia zabezpieczenia majątkowego korelują z opisywanym wcześniej obowiązkiem uzyskania informacji na temat stosunków majątkowych oskarżonego. Wydaje się więc, że wydanie postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym musi być poprzedzone przeprowadzeniem dowodów w tym zakresie. Nie jest w zasadzie przecież możliwe stwierdzenie uzasadnionej obawy niemożliwości lub znacznego utrudnienia zapłaty grzywny bez zbadania aktualnej sytuacji majątkowej oskarżonego. Wszelkie rozważania bez takiej podstawy dowodowej będą zupełnie arbitralne. Organ wydający postanowienie w przedmiocie zabezpieczenia majątkowego ma oczywiście prawo do wyprowadzania swoich wniosków na przyszłość w przedmiocie zmian w majątku oskarżonego (a zatem obawy lub braku możliwości wyegzekwowania grzywny), ale musi mieć jakiś punkt wyjścia do takich rozważań. O konieczności takiego działania organu przekonuje także treść art. 293 § 2 k.p.k., zgodnie z którym w postanowieniu o zabezpieczeniu majątkowym określa się kwotowo zakres i sposób zabezpieczenia, uwzględniając rozmiar możliwej do orzeczenia w okolicznościach danej sprawy grzywny. A zatem prokurator lub sąd muszą mieć jakieś dowodowe podstawy ustalające majątek oskarżonego, żeby probabilistycznie, w toku postępowania incydentalnego, określić wysokość jednej stawki dziennej przyszłej ewentualnej grzywny. Łatwiej oczywiście przewidzieć liczbę możliwych do orzeczenia stawek, ale skoro cytowany przepis wskazuje na konieczność kwotowego określenia zabezpieczenia majątkowego, to w zakresie kary grzywny musi być probabilistycznie określona wysokość jednej stawki dziennej, aby takiego wyliczenia móc dokonać. Oczywiste jest, że prokurator w toku postępowania przygotowawczego będzie mógł prowadzić wszelkie czynności dowodowe w celu ustalenia sytuacji majątkowej podejrzanego. Z kolei sąd, stosując z urzędu zabezpieczenie majątkowe, także będzie mógł to robić. Jako że – jak już wskazano – może on z urzędu, z uwagi na treść art. 213 § 1 k.p.k., prowadzić postępowanie dowodowe w przedmiocie ustalenia sytuacji majątkowej oskarżonego, nie budzi wątpliwości, że dowody te, pozyskane w postępowaniu incydentalnym, będą mogły być użyte jako podstawa ustalenia wymiaru jednej stawki dziennej grzywny także podczas wyrokowania.

Warto ponadto odnotować informacyjnie, że od 1 lipca 2015 r. możliwe jest zabezpieczenie majątkowe nie tylko na majątku oskarżonego, ale także na mieniu opisanym w art. 45 § 2 i 3 k.k. Zatem sąd i prokurator mogą korzystać z domniemania, że mienie, nabyte przez uprzednio skazanego oskarżonego Gdy z tego przestępstwa osiągnął, choćby pośrednio, korzyść majątkową znacznej wartości. do chwili nieprawomocnego wyroku w tej wcześniejszej sprawie, które ten objął we władanie lub do którego uzyskał jakikolwiek tytuł, stanowi korzyść pochodzącą z popełnienia przestępstwa, a więc może być przedmiotem zabezpieczenia majątkowego, choćby nie było własnością sprawcy.

Chcąc zwiększyć efektywność wykonywania grzywien, wprowadzono administracyjny obowiązek informowania biur informacji gospodarczej o niezapłaceniu całości grzywny w terminie wynikającym z przepisów k.k.w. Co oczywiste, wpisanie do rejestru dłużników wpłynie na możliwość zarządzania własnym majątkiem przez skazanego. Informowanie go o tym w wezwaniu do uiszczenia grzywny pełni funkcję motywacyjnąSzerzej na ten temat zob. W. Górowski, Grzywna, tezy 3.19–3.22..

Pozytywnie należy ocenić kierunek opisanych w niniejszym tekście zmian. Oczywiste jest, że praktyka wymiaru sprawiedliwości w zakresie dowodzenia stosunków majątkowych oskarżonego czy stosowania zabezpieczenia majątkowego dopiero się ukształtuje, niemniej jednak można pokusić się o twierdzenie, że przedstawione regulacje nie będą powodować większych trudności interpretacyjnych.