W dniu 1 lipca 2015 r. wejdzie w życie największa od czasów uchwalenia Kodeksu karnego w 1997 roku nowelizacja przepisów materialnych prawa karnego. Stanowi ona reakcję na prowadzoną od czasu wejścia w życie Kodeksu karnego politykę legislacyjną, niejednokrotnie opierającą się na populizmie karnistycznym, a której rezultatem było ponad 60 nowelizacji, często prowadzących do wzajemnej niespójności obowiązujących przepisów.

Ustawa o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw z dnia 27 września 2013 r. (Dz.U. z 2013 r. poz. 1247 ze zm.) w brzmieniu nadanym przez ustawę z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 396) wprowadza do polskiego prawa karnego nową instytucję, opisaną w art. 59a k.k., pozwalającą na redukcję odpowiedzialności karnej poprzez umorzenie postępowania na wniosek pokrzywdzonego.

Sposób sformułowania przez ustawodawcę treści tego przepisu już od momentu rozpoczęcia prac nad jego kształtem stanowił przedmiot rozlicznych polemik, prowadzonych zarówno wśród teoretyków, jak i praktyków, a których celem miało być nadanie mu formy, która pozwoli na spełnianie zakładanych przez kodyfikatorów celów i jednocześnie zredukuje pojawiające się wątpliwości interpretacyjne. Zamierzenie to zostało zrealizowane tylko połowicznie. Z uwagi na obszerność problematyki związanej z wykładnią tej instytucji niniejsze opracowanie ograniczy się jedynie do zasygnalizowania wybranych kwestii.

Podejmując się analizy art. 59a k.k., w pierwszej kolejności należałoby rozstrzygnąć, w jakiej fazie prowadzonego postępowania właściwy organ jest uprawniony do podjęcia decyzji w przedmiocie wniosku pokrzywdzonego złożonego w tym trybie. Treść przepisu art. 59a k.k. nie wskazuje bowiem, na jakim etapie procesu taka decyzja miałaby zapaść. Zważywszy jednak, że ustawodawca posługuje się pojęciem „sprawca” odnoszonym do realizacji znamion konkretnych typów czynów zabronionych, tj. występku zagrożonego karą nieprzekraczającą 3 lat pozbawienia wolności, występku przeciwko mieniu zagrożonego karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności, występku określonego w art. 157 § 1 k.k., uprawnione wydaje się przyjęcie, że zastosowanie art. 59a k.k. stanie się możliwe dopiero po takim wyjaśnieniu okoliczności sprawy, jakie pozwoli na stwierdzenie, iż doszło do realizacji znamion wskazanych przestępstw. Organ podejmujący decyzję o umorzeniu musi być przekonany, że dana osoba dopuściła się wskazanego w ustawie przestępstwa. Oznacza to tym samym, że stopień pewności tego organu zarówno co do sprawstwa, jak i winy określonej osoby winien być nie niższy od tego, który jest wymagany dla postawienia jej zarzutów. Wyklucza to zatem umorzenie postępowania w tym trybie na etapie wcześniejszym niż w fazie in personam, dopiero bowiem wówczas zebrany materiał dowodowy będzie pozwalał na ustalenie realizacji przez sprawcę znamion określonego typu czynu zabronionegoA. Lach, Umorzenie postępowania karnego na podstawie art. 59a k.k., „Prokuratura i Prawo” 2015, z. 1–2, s. 143–144.. Mając na względzie charakter analizowanej instytucji i konsekwencje związane z jej zastosowaniem, należy przychylić się również do stanowiska, zgodnie z którym ewentualne skorzystanie z dobrodziejstwa art. 59a k.k. będzie możliwe tylko wtedy, gdy w danej sprawie nie pojawi się żadna z negatywnych przesłanek procesowych z art. 17 § 1 k.p.k.Tak też ibidem, s. 138. Stwierdzenie wystąpienia okoliczności wskazanych w tym przepisie jest możliwe zaś tylko wtedy, gdy organ prowadzący postępowanie uzyska informacje w zakresie pozwalającym na weryfikację tych przesłanek. To natomiast wymaga przeprowadzenia postępowania co najmniej w zakresie pozwalającym na stwierdzenie, że zachowaniem swoim sprawca dopuścił się realizacji znamion określonego typu czynu zabronionego i nie zachodzą okoliczności wskazujące na to, że nie popełnia on przestępstwa bądź nie podlega karze. Powyższe zatem niejako wymusza dokonanie przez organ rozpoznający wniosek o umorzenie postępowania w trybie art. 59a k.k. takich ustaleń faktycznych w sprawie, jakie są wymagane dla postawienia danej osobie zarzutu popełnienia przestępstwaakże na gruncie rosyjskiej i ukraińskiej regulacji karnej, w przypadku podobnej instytucji, tj. zwolnienia od odpowiedzialności karnej, okoliczności popełnienia przestępstwa nie mogą budzić wątpliwości, tzn. powinno istnieć przekonanie, że przestępstwo zostało faktycznie popełnione i jego sprawcą jest oskarżony. Co więcej, dla zastosowania tej instytucji ukraiński kodeks karny wymaga uprzedniego ustalenia, że doszło do popełnienia przestępstwa, a sprawę karną można skierować do sądu wraz z aktem oskarżenia. Aczkolwiek uregulowania prawne związane ze zwolnieniem od odpowiedzialności karnej pozwalają wydać rozstrzygnięcie niemające charakteru orzeczenia skazującego, niemniej jednak wydając je, sąd tym samym stwierdza fakt popełnienia przestępstwa. O. Sharvan, Zwolnienie od odpowiedzialności karnej na Ukrainie i w Rosji a warunkowe umorzenie postępowania karnego w Polsce, CzPKiNP 2013, nr 2, s. 5–24.. 

Obecny kształt art. 59a k.k. nie nasuwa wątpliwości w zakresie, w jakim odnosi się do realizacji przez strony warunku, jaki stanowi pojednanie się sprawcy z pokrzywdzonym. Ustawodawca pozostawił stronom swobodę w zakresie decyzji o tym, w jaki sposób i w jakim trybie pojednanie to ma zostać osiągnięte, wskazując jedynie możliwość wykorzystania drogi postępowania mediacyjnego, a tym samym skorzystania z pomocy profesjonalnego mediatora. W sytuacji gdy strony zdecydują się na udział w posiedzeniu mediacyjnym, treść i warunki, na jakich do pojednania doszło, znajdą odzwierciedlenie w protokole sporządzonym przez mediatora, a mediator zadba o to, by prawa osób uczestniczących w mediacji zostały w sposób właściwy zabezpieczone. Natomiast w przypadku, gdy pojednanie nastąpi w wyniku porozumienia pomiędzy pokrzywdzonym a sprawcą dokonanego w ramach prywatnych negocjacji, a tym samym bez udziału osób niezaangażowanych w konflikt, ryzyko nadużyć prawa przez każdą ze stron znacznie rośnieZob. A. Pilch, Umorzenie postępowania w trybie projektowanego art. 59a k.k., „Państwo i Prawo” 2013, z. 4, s. 94–106.. W rezultacie – niezależnie od zobowiązania stron do udokumentowania treści i warunków, na jakich do pojednania doszło – dla właściwego zabezpieczenia praw obu stron postępowania oraz w celu ograniczenia sytuacji, w których pojednanie zostaje zawarte nie dobrowolnie, ale wskutek nacisków wywieranych przez jedną ze stron konfliktu, zasadne wydaje się nałożenie na organ uprawniony do rozpoznania wniosku obowiązku odebrania oświadczeń dotyczących zarówno samego pojednania, jak i warunków, na jakich do niego doszło.

Gdy wniosek o umorzenie postępowania został złożony przez pokrzywdzonego w trakcie postępowania przygotowawczego, weryfikacja warunków pojednania spoczywa na prokuratorze (na co wydaje się wskazywać treść art. 23b § 1 k.p.k.). W konsekwencji to prokuratora obciąża obowiązek zapewnienia, by warunki formalne umorzenia zostały spełnione, a ono samo nie pozostawało w sprzeczności z potrzebą realizacji celów kary. Mając na uwadze cel, jakiemu instytucja umorzenia konsensualnego ma służyć, wydaje się zasadne przyznanie prokuratorowi uprawnienia do wpływania na treść warunków, jakie musi pojednanie spełniać (wskazywanie dodatkowych czynności lub zobowiązań, jakich musi się strona podjąć), aby można było uznać, że umorzenie postępowania jest zasadne. Przyjęcie takiego rozwiązania nie koliduje z treścią przepisów regulujących przebieg postępowania przygotowawczego.

Sytuacja komplikuje się jednak, gdy wniosek o umorzenie postępowania zostaje skierowany do sądu po wpłynięciu aktu oskarżenia. Wprowadzając art. 59a k.k. do porządku prawnego, ustawodawca nie wyodrębnił jednocześnie trybu, w jakim miałoby przebiegać posiedzenie w przedmiocie rozpoznania wniosku. Zgodnie z treścią art. 339 k.p.k. prezes sądu kieruje sprawę na posiedzenie w przedmiocie rozpoznania wniosku, a stosownie do regulacji zawartej w § 5 powołanego przepisu strony, obrońcy i pełnomocnicy mają prawo wziąć udział w tym posiedzeniu. Jednocześnie treść art. 117 § 2 k.p.k. jednoznacznie wskazuje, że w takiej sytuacji strony, obrońcy i pełnomocnicy powinni być powiadomieni o miejscu i terminie posiedzenia, a ich usprawiedliwione niestawiennictwo nakazuje odroczyć posiedzenie. Niestety – jak wynika z powyższego – przepis ten gwarantuje możliwość partycypowania w przebiegu posiedzenia wyłącznie stronom, tj. w szczególności oskarżonemu i podmiotowi działającemu w charakterze oskarżyciela posiłkowego, oraz obrońcom i pełnomocnikom. Kwestią, która wymaga zmiany, jest umożliwienie wzięcia udziału w tym posiedzeniu pokrzywdzonemu, który nie złożył oświadczenia o przystąpieniu do sprawy w charakterze oskarżyciela posiłkowego, a tym samym nie uzyskał statusu strony postępowania. Co znamienne, w przypadku posiedzenia w przedmiocie wniosku prokuratora o umorzenie postępowania z racji niepoczytalności sprawcy i zastosowania do niego środka zabezpieczającego, a także wniosku o skazanie bez rozprawy czy też o warunkowe umorzenie postępowania – przewidując możliwość wystąpienia takiej sytuacji – ustawodawca zdecydował, że na mocy odrębnego uregulowania ustawowego udział w tych posiedzeniach może wziąć pokrzywdzony, który nie nabył jeszcze statusu strony (art. 354 pkt 2 in fine, art. 343 § 5 i art. 341 § 1). Wobec ważkich skutków, do jakich prowadzić może rozpoznanie wniosku o umorzenie konsensualne, wydaje się zasadne recypowanie opisanej wyżej regulacji również do sytuacji, w których przedmiotem posiedzenia jest rozpoznanie wniosku o umorzenie postępowania w trybie art. 59a k.k. Zwrócić należy jednocześnie uwagę, że art. 341 k.p.k., znajdujący zastosowanie do instytucji warunkowego umorzenia postępowania, nakłada na prokuratora, oskarżonego i pokrzywdzonego obowiązek udziału w posiedzeniu, jeżeli prezes sądu lub sąd tak zarządzi. Zważywszy na konsekwencje, jakie wiążą się z uwzględnieniem wniosku o umorzenie postępowania w trybie art. 59a k.k., wydaje się zasadne również w przypadku tej instytucji wprowadzenie regulacji, które nakładałyby na strony i pokrzywdzonego obowiązek wzięcia udziału w posiedzeniu. Takie rozwiązanie umożliwiłoby dokonanie przez sąd adekwatnej oceny wniosku w zakresie, w jakim odnosi się on do realizacji warunków, których spełnienie obciąża te podmioty. Obecnie w sytuacji, gdy wniosek o umorzenie postępowania w trybie art. 59a k.k. został złożony po wpłynięciu aktu oskarżenia do sądu, wobec braku jakichkolwiek unormowań w tym zakresie, na gruncie obowiązujących przepisów nałożenie na pokrzywdzonego i strony obowiązku udziału w posiedzeniu w tym przedmiocie nie jest możliwe.

Mając na względzie funkcję kompensacyjną Zob. też K. Mamak, Idea sprawiedliwości naprawczej w polskim postępowaniu karnym, (w:) P. Hofmański (red.), Kluczowe problemy procesu karnego, Warszawa 2011, s. 89–107; P. Czarnecki, K. Mamak, Triumfy funkcji kompensacyjnej w prawie karnym na marginesie art. 59a k.k., (w:) Nowelizacja części ogólnej Kodeksu karnego – nieunikniona konieczność czy pozorna potrzeba, Kraków 2013, s. 89–112., jaką przede wszystkim ma realizować instytucja z art. 59a k.k., należy dopuścić możliwość modyfikacji wniosku przez pokrzywdzonego, stosownie do sugestii organu rozpoznającego go, analogicznie jak ma to miejsce obecnie w przypadku rozpoznawania przez sąd wniosku o warunkowe umorzenie postępowania (art. 341 k.p.k.) bądź wniosku o skazanie bez przeprowadzania rozprawy w trybie art. 335 k.p.k. (art. 343 k.p.k.). W rezultacie postulować należy wprowadzenie do Kodeksu postępowania karnego unormowania, które wyposaży sąd w narzędzia pozwalające na weryfikację wniosku. Wymaga to jednak opracowania i wdrożenia przez ustawodawcę szczegółowej regulacji dotyczącej przebiegu posiedzenia w przedmiocie rozpoznania wniosku o umorzenie postępowania w trybie art. 59a k.k., odnoszącej się zarówno do udziału poszczególnych podmiotów w tym posiedzeniu, jak i uprawnień sądu w zakresie wpływania na treść uzgodnień dokonywanych pomiędzy oskarżonym a pokrzywdzonym w sprawie. Kwestią otwartą pozostaje ocena i weryfikacja przez organ uprawniony do rozpoznania wniosku, czy zaspokojone przez sprawcę, a żądane przez pokrzywdzonego świadczenia są adekwatne do szkody faktycznie mu wyrządzonej i wyczerpują roszczenie odszkodowawcze pokrzywdzonego w całości, zakreślona zaś przez pokrzywdzonego i uiszczona przez sprawcę kwota tytułem zadośćuczynienia za wyrządzoną krzywdę została ustalona na właściwym poziomie.

Analiza instytucji umorzenia kompensacyjnego prowadzi wreszcie do konieczności udzielenia odpowiedzi na pytania o charakter, jaki ma wydane przez uprawniony organ orzeczenie w tym przedmiocie, czy umorzenie postępowania na podstawie art. 59a k.k. jest umorzeniem, o którym mowa w art. 17 § 1 k.p.k., czy też stanowi instytucję odrębną, wreszcie czy wydanie orzeczenia umarzającego postępowanie w fazie in personam będzie prowadziło do aktualizacji skierowanego do organów postępowania zakazu ponownego wszczynania i prowadzenia postępowania o ten sam czyn.

Podjęcie próby udzielenia odpowiedzi na powyższe pytania wymaga w pierwszej kolejności rozstrzygnięcia, czy podjęcie przez organ procesowy decyzji o umorzeniu postępowania bądź o odmowie uwzględnienia wniosku o umorzenie postępowania w trybie art. 59a k.k. będzie równoważne z rozstrzygnięciem o odpowiedzialności karnej sprawcy, w związku z realizacją znamion przestępstwa, czy też będzie kreowało wyłącznie jeden ze sposobów zakończenia postępowania, bez aktualizowania i konkretyzowania prawnokarnych konsekwencji popełnienia przestępstwaA. Jezusek, Tzw. umorzenie konsensualne – węzłowe problemy wiążące się z wykładnią art. 59a k.k., CzPKiNP 2014, nr 4, s. 96.. Rozważając przedmiotowe zagadnienie, w doktrynie wskazuje się, że w sytuacji gdy organ procesowy umarza postępowanie lub uniewinnia oskarżonego, korzysta z norm kompetencyjnych, które odnoszą się do sytuacji prawnej uczestników procesu, a nie do zakresu odpowiedzialności karnej podejrzanego/oskarżonego rozumianej jako ponoszenie przez sprawcę określonych przez prawo karne konsekwencji prawnych popełnienia przestępstwaIbidem, s. 97.. Wskazuje się nadto, że wobec takiego sformułowania treści przepisu, jak to ma miejsce w przypadku umorzenia postępowania w trybie art. 59a k.k., rozstrzygnięcie właściwego organu wywiera wpływ wyłącznie na sytuację procesową oskarżonego i nie reguluje jego sytuacji prawnej poza procesem. Tym samym umorzenie postępowania nie stanowi pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności karnej. W konsekwencji zatem instytucji tej przyznać należy charakter tożsamy z umorzeniem, o którym mowa w art. 17 § 1 k.p.k. Rozstrzygając w przedmiocie wniosku o umorzenie postępowania w trybie art. 59 a k.k., organ bowiem na potrzeby wydania postanowienia co prawda ustali, że sprawca popełnił przestępstwo, ale nie będzie się to wiązało dla niego z żadnymi negatywnymi konsekwencjami. W rezultacie bowiem po uprawomocnieniu się orzeczenia o umorzeniu sprawca będzie nadal traktowany jako osoba niewinnaIbidem, s. 99–100..

Czy zatem zaktualizuje się przesłanka res iudicata w sytuacji, gdy do prawomocnego umorzenia postępowania doszło bądź na etapie postępowania przygotowawczego w fazie in personam, bądź przed sądem? W doktrynie i orzecznictwie konsekwentnie wskazuje się, że przeszkoda procesowa wynikająca z treści art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k. zachodzi wówczas, gdy uprzednio zakończono postępowanie co do tego samego czynu tej samej osobyPor. P. Kardas, Res iudicata a konstrukcja czynu ciągłego, CzPKiNP 2007, nr 2, s. 58–99; A. Sakowicz, (w:) K. T. Boratyńska, A. Górski, A. Sakowicz, A. Ważny, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2014, s. 71–76. Tym samym zakaz ponownego postępowania odnosi się do ewentualnego drugiego postępowania co do tego samego czynu tej samej osoby. Aczkolwiek słusznie podnosi się w doktrynie, że nie można tego zakazu bez ograniczeń rozciągać na wszystkie możliwe orzeczenia incydentalne, gdyż wiele postępowań rozstrzyga tylko o określonym przedmiocie, co powoduje, że w nowych okolicznościach orzekanie o tej samej kwestii jest możliweP. Hofmański (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, tom I, Warszawa 2011, s. 188–189., niemniej jednak zastrzeżenia te nie będą się odnosić do sytuacji, o której mowa w art. 59a k.k. Mimo że wydając rozstrzygnięcie o umorzeniu konsensualnym, właściwy organ faktycznie nie podejmuje decyzji w przedmiocie pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności karnej, jednkowoż na potrzeby wydania tego postanowienia jest zobowiązany do ustalenia, że sprawca popełnił przestępstwo. Tym samym przedmiotem jego osądu staje się określone zdarzenie faktyczne, do którego opisu przyjęto określoną kwalifikację prawną dokonaną na podstawie poczynionych uprzednio ustaleń odnośnie do przedmiotu czynności wykonawczej, przedmiotu przestępstwa, miejsca, czasu i okoliczności jego popełnienia. W konsekwencji zarówno gdy prawomocne umorzenie postępowania w trybie art. 59a k.k. nastąpiło na etapie postępowania przygotowawczego w fazie in personamZob. M. Bielski, Obiektywna przewidywalność skutku w prawie karnym, rozprawa doktorska, niepublikowana, s. 47., jak i wtedy, gdy decyzja ta została podjęta przez sąd po wpłynięciu aktu oskarżenia, wykluczone jest ponowne prowadzenie postępowania w tym przedmiocie, stosownie do treści art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k.Na marginesie zaznaczyć jedynie należy, że w orzecznictwie podnosi się, iż aczkolwiek samo wszczęcie postępowania przygotowawczego w sprawie, a następnie umorzenie postępowania po przeprowadzeniu czynności niewykraczających poza fazę in rem, nie powoduje stanu rzeczy osądzonej, niemniej jednak stan taki zaistnieje w sytuacji, gdy umorzono postępowanie w fazie in rem z uwagi na znikomą szkodliwość czynu, a w postanowieniu o umorzeniu wskazano osobę domniemanego sprawcy, nie przedstawiając jej zarzutów. Tak T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, tom I, Warszawa 2014, s. 143.  Zakaz prowadzenia postępowania w postaci res iudicata zachodzi bowiem wtedy, gdy uprzednio zakończone zostało prawomocnie postępowanie co do tego samego czynu tej samej osoby, nowe zaś postępowanie pokrywa się z przedmiotem postępowania w sprawie już zakończonejW. Grzeszczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2012, s. 49–50..

W dalszej kolejności rozważyć należy, czy możliwe jest ponowne złożenie wniosku w trybie art. 59a k.k. wtedy, gdy organ pierwszej instancji w prawomocnym orzeczeniu odmówił uwzględnienia wniosku o umorzenie postępowania z uwagi na fakt, że zachodzi szczególna okoliczność uzasadniająca, że umorzenie postępowania byłoby sprzeczne z potrzebą realizacji celów kary bądź z uwagi np. na pojednanie się sprawcy tylko z niektórymi z ustalonych osób pokrzywdzonych. Idąc w sukurs dominującym stanowiskom reprezentowanym w doktrynie, trzeba by uznać, że w sytuacji, gdy stwierdzony przez właściwy organ brak ma charakter usuwalny (np. pojednanie tylko z niektórymi pokrzywdzonymi), a złożony poprzednio przez pokrzywdzonego wniosek o umorzenie postępowania nie został uwzględniony prawomocnie właśnie z powodu przesłanki o charakterze względnym (usuwalnym), dopuszczalne staje się ponowne rozpoznanie wniosku o umorzenie postępowania w wypadku usunięcia tej przeszkody (np. wniesienia wniosku przez wszystkie podmioty uprawnione). W takiej sytuacji nie dojdzie bowiem do naruszenia zakazu ne bis in idem, gdyż w nowym postępowaniu w przedmiocie wniosku w trybie art. 59a k.k. wystąpi inny układ okoliczności sprawyPor. P. Hofmański (red.), Kodeks, s. 192. Jak podnosi się w doktrynie i orzecznictwie, odnosząc się do umorzenia postępowania w związku z zaistnieniem przesłanek opisanych w art. 17 § 1 k.p.k., stan rzeczy osądzonej tworzą zawsze prawomocne orzeczenia merytoryczne, rozstrzygające o kwestii odpowiedzialności karnej sprawcy (skazanie, uniewinnienie, warunkowe umorzenie postępowania), orzeczenia formalne zaś, a więc o dopuszczalności procesu, tylko jeżeli oparte są na ujemnej przesłance bezwzględnej, a więc nieusuwalnej (np. przedawnienie, śmierć oskarżonego). W przypadku prawomocnego umorzenia postępowania z uwagi na przeszkodę usuwalną (a za taką uznać należy np. niezłożenie wniosku przez wszystkich pokrzywdzonych) zakaz ne bis in idem funkcjonuje jedynie w układzie procesowym, w jakim nadal ta przesłanka istnieje. Jej usunięcie powoduje, że nie ma już przeszkód do ponownego prowadzenia postępowania o ten sam czyn tej samej osobyT. Grzegorczyk, Kodeks, s. 143; zob. też M. Kurowski, (w:) D. Świecki (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2013, s. 126–128.. Argumentacja ta znajduje w pełni zastosowanie do sytuacji, w której przedmiot rozstrzygnięcia stanowi rozpoznanie wniosku pokrzywdzonego o umorzenie postępowania w trybie art. 59a k.k., a przyczyną nieuwzględnienia wniosku jest wystąpienie przesłanki negatywnej o charakterze formalnym. Aczkolwiek orzeczenie (o odmowie uwzględnienia wniosku) ma charakter negatywny, wydaje się jednak, że sposób, w jaki został sformułowany art. 59a k.k., i charakter tego przepisu pozwalają na dokonanie opisanej wyżej interpretacji i w rezultacie zastosowanie wykładni wypracowanej na gruncie art. 17 § 1 k.p.k.

Analogicznie w sytuacji, gdy organ pierwszej instancji odmówił uwzględnienia wniosku o umorzenie postępowania w trybie art. 59a k.k. z uwagi na fakt, że zachodzi szczególna okoliczność uzasadniająca, iż umorzenie postępowania byłoby sprzeczne z potrzebą realizacji celów kary, dopuszczalność ponownego złożenia wniosku w tym trybie będzie możliwa wówczas, gdy zmieniły się okoliczności mogące mieć wpływ na podjęcie przez organ decyzji w tym zakresie. Nie dojdzie bowiem wtedy do naruszenia zakazu ne bis in idem, gdyż w nowym postępowaniu w przedmiocie wniosku w trybie art. 59a k.k. wystąpi inny układ okoliczności sprawy.

Aczkolwiek regulując problematykę dotyczącą wniosku o umorzenie w trybie art. 59a k.k., ustawodawca nie rozstrzygnął, z jakimi konsekwencjami dla dalszego toku postępowania będzie się wiązało wniesienie środka zaskarżenia przez uprawniony podmiot, wydaje się jednak, że w świetle obowiązujących przepisów, w sytuacji gdy wniosek o umorzenie postępowania został złożony na etapie postępowania przygotowawczego, prokurator może w dalszym ciągu prowadzić niezbędne czynności w sprawie, gdy zaś do złożenia wniosku doszło po wpłynięciu aktu oskarżenia do sądu, sąd może rozprawę odroczyć do czasu wydania rozstrzygnięcia przez sąd drugiej instancji.

Jednocześnie nie wprowadzając żadnego przepisu ograniczającego bądź wyłączającego możliwość cofnięcia wniosku przez pokrzywdzonego, ustawodawca przesądził o pozostawieniu mu swobody w zakresie dysponowania wnioskiem aż do uprawomocnienia się postanowienia wydanego w przedmiocie tego wniosku. Jak wynika bowiem z regulacji procesowych, w przypadku gdy ustawodawca decyduje się na wyłączenie uprawnienia strony do cofnięcia wniosku, wyraźnie wskazuje to w przepisie. Taka sytuacja ma miejsce w szczególności odnośnie do wniosku o ściganie, kiedy to ustawodawca wyraźnie zaznaczył, że „wniosek może być cofnięty w postępowaniu przygotowawczym za zgodą prokuratora, a w postępowaniu sądowym za zgodą sądu – do rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej. Ponowne złożenie wniosku jest niedopuszczalne” (art. 12 § 3 k.p.k.). Analogicznie jak w przypadku art. 12 k.p.k., uznać należy, że co do zasady uprawnienie do cofnięcia wniosku o umorzenie postępowania będzie miał wnioskodawca. W sytuacji jednak, gdy wniosek składał przedstawiciel małoletniego pokrzywdzonego, a pokrzywdzony w międzyczasie osiągnął pełnoletność, uprawnionym do cofnięcia go stanie się wyłącznie sam pokrzywdzony. Wniosek może także zostać cofnięty przez pełnomocnika, o ile nie ma wątpliwości, że wyraża to wolę wnioskodawcyZob. postanowienie SN z 23 października 2012 r., III KK 2/12, a w razie śmierci pokrzywdzonego – przez jego najbliższych.

Jak wskazano na wstępie, niniejsze opracowanie jest zaledwie przyczynkiem do kompleksowej interpretacji instytucji umorzenia kompensacyjnego. Niemniej jednak już pobieżna analiza art. 59a k.k., prowadzona zarówno z perspektywy materialnoprawnej, jak i procesowej, skłania do wniosku, że zakończenie prac nad kształtem tej instytucji uznać należy za przedwczesne. Aby kontynuacja prac legislacyjnych w tym przedmiocie przyniosła zadowalające efekty, wydaje się zasadne w konkluzji zasugerowanie, aby kodyfikatorzy, podejmując się tego wyzwania, skorzystali również z doświadczeń zdobytych przez państwa, które już wprowadziły do porządku prawnego regulacje o analogicznym charakterzeTytułem przykładu wskazać można ustawodawstwo ukraińskie i rosyjskie, w których funkcjonuje instytucja zwolnienia od odpowiedzialności karnej w sytuacji, gdy pociągnięcie osoby do odpowiedzialności karnej oraz orzeczenie w stosunku do niej kary lub środka karnego jest niecelowe. W obu powołanych krajach podstawą zwolnienia sprawcy od odpowiedzialności karnej są regulacje zawarte w kodeksach karnych (ukraińskim kodeksie karnym z 2001 r. oraz rosyjskim kodeksie karnym z 1996 r.). Zgodnie z art. 44 § 1 u.k.k. zwolnienie od odpowiedzialności karnej może nastąpić w enumeratywnie wyliczonych wypadkach, do których w szczególności należy pojednanie z pokrzywdzonym bądź poręczenie za niego. Aczkolwiek rosyjski kodeks karny nie zawiera katalogu sytuacji, w których może znaleźć zastosowanie ta instytucja, niemniej jednak zwolnienie to może nastąpić tylko w wypadkach przewidzianych w ustawie, do których należy pojednanie z pokrzywdzonym, naprawienie szkody oraz zapłacenie dodatkowego świadczenia pieniężnego na poczet Skarbu Państwa (w przypadku realizacji znamion przestępstwa gospodarczego). Co znamienne, stosownie do uregulowań zawartych w ukraińskim kodeksie karnym zwolnienie od odpowiedzialności może mieć miejsce tylko na podstawie rozstrzygnięcia sądowego. O ile decyzja o zwolnieniu sprawcy od odpowiedzialności karnej na gruncie prawa rosyjskiego może być podjęta do udania się sądu na naradę, o tyle uregulowania ukraińskie pozwalają na jej podjęcie na każdym etapie postępowania (również postępowania odwoławczego). O. Sharvan, Zwolnienie od odpowiedzialności karnej, s. 5–24; zob. też A. Pilch, Umorzenie postępowania w trybie projektowanego art. 59 k.k., „Państwo i Prawo” 2013, z. 4, s. 104–105..