Z astępcza kara pozbawienia wolności za grzywnę z założenia jest najbardziej dolegliwą dla skazanego formą wykonania tej kary. Nic więc dziwnego, że ustawodawca uzależnił możliwość jej orzeczenia od rygorystycznych przesłanek. I tak – stosownie do treści art. 46 § 1 Kodeksu karnego wykonawczego (k.k.w.) – zastępczą karę pozbawienia wolności sąd orzeka w razie kumulatywnego wystąpienia następujących przesłanek:

• skazany mimo możliwości nie uiści grzywny w terminie;
• skazany nie podejmie orzeczonej zastępczej formy wykonania kary określonej w art. 45 (pracy społecznej);
• zostanie stwierdzone, że nie można ściągnąć grzywny w drodze egzekucji.

Odnosząc się do pierwszej z przesłanek, należy sięgnąć do art. 44 § 1 k.k.w., zgodnie z którym sąd wzywa skazanego na grzywnę do jej uiszczenia w terminie 30 dni. Dopiero zatem w razie bezskutecznego upływu tego terminu można rozważać orzeczenie kary zastępczej. Przy interpretacji stwierdzenia „mimo możliwości” należy mieć na uwadze, czy nastąpiła istotna zmiana sytuacji materialnej skazanego. Skoro bowiem sąd w dacie wydania wyroku doszedł do przekonania, w oparciu o art. 58 § 2 k.k., że skazany będzie mógł grzywnę uiścić lub istnieje możliwość jej ściągnięcia w drodze egzekucji, to jedynie wykazanie przez skazanego zaistnienia od daty wyrokowania takiej zmiany jego sytuacji, która implikuje wniosek o niemożności spłaty i egzekucji grzywny, sprzeciwiać się może zarządzeniu wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności.Postanowienie SA w Lublinie z 14 grudnia 2005 r., II Akzw 843/05, LEX nr 166030; podobnie: T. Szymanowski i Z. Świda – komentarz do art. 46 k.k.w., (w:) Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Librata, Warszawa 1998, s. 108. Przepis art. 58 § 2 k.k. został zresztą wprowadzony do kodeksu z 1997 r. wskutek krytycznej oceny praktyki orzekania grzywien na gruncie k.k. z 1969 r., które w znacznej części zamieniane były na zastępczą karę pozbawienia wolności, co świadczyło o automatyzmie orzeczeń sądowych, w których nie uwzględniano w dostateczny sposób możliwości uiszczenia grzywny przez skazanych.Komentarz do art. 58 kodeksu karnego, (w:) G. Bogdan, Z. Ćwiąkalski, P. Kardas, J. Majewski, J. Raglewski, M. Szewczyk, W. Wróbel, A. Zoll, Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, t. I, komentarz do art. 1–116 k.k., Zakamycze 2004. W orzecznictwie wyrażany jest pogląd, że oceniając możliwość uiszczenia grzywny, nie można ograniczać się tylko do aktualnej sytuacji majątkowej sprawcy. Za zdolnego do uiszczenia niewysokiej grzywny uznawano oskarżonego, który wprawdzie w chwili wyrokowania pozostawał na utrzymaniu matki, lecz jest człowiekiem młodym, zdolnym do pracy, wolnym od zobowiązań alimentacyjnych.Wyrok SA w Łodzi z 2 sierpnia 2001 r., II AKa 113/01, KZS 2002, z. 5, poz. 60; wyrok SA w Katowicach z 26 października 2000 r., II AKa 274/00, Prok. i Pr. 2001, z. 7–8; zob. nadto: J. Giezek, N. Kłączyńska G. Łabuda, Komentarz do art. 58 kodeksu karnego, (w:) J. Giezek (red.), N. Kłączyńska, G. Łabuda, Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, LEX 2007.

W praktyce problem możliwości uiszczenia grzywny pojawia się często w aspekcie pobytu skazanego w zakładzie karnym. W pismach kierowanych do sądu skazani niejednokrotnie powołują się na fakt, że przebywając w izolacji więziennej, nie pracują, nie uzyskują żadnych dochodów i nie posiadają wartościowego majątku w depozycie. Okoliczności te podnoszą zazwyczaj jako uzasadnienie wniosku o umorzenie grzywny. Warto przypomnieć, że w świetle art. 51 k.k.w. umorzenie grzywny może jednak nastąpić, jeżeli skazany nie może uiścić grzywny z przyczyn od niego niezależnych. Pobytu w zakładzie karnym nie sposób uznać za przyczynę niezależną od skazanego. Jest taki pobyt bowiem niczym innym, jak skutkiem zawinionego naruszenia prawa przez osobę osadzoną. Nie powinien zatem stanowić podstawy umorzenia grzywny.

Wydaje się, że w podobnym duchu należy interpretować przepis art. 46 § 1 k.k.w. przy ocenie możliwości uiszczenia grzywny przez skazanego osadzonego w zakładzie karnym lub areszcie śledczym. Pozbawienie wolności orzeczone przez sąd jako karnoprawna reakcja na naruszenie prawa nie może przecież pociągać za sobą profitów dla skazanego tak w postaci braku obowiązku uiszczenia grzywny, jak również faktycznego braku możliwości przymuszenia go do zapłaty. Przyjęcie odmiennego stanowiska implikowałoby niemożliwość wykonania grzywny wobec osób osadzonych. Z uwagi na specyfikę unormowań dotyczących instytucji zatrudniających skazanych w ramach kary ograniczenia wolności nie ma bowiem faktycznej możliwości odpracowania grzywny w zakładzie karnym w ramach zastępczej pracy społecznej orzeczonej na podstawie art. 45 § 1 k.k.w. Idąc dalej tym tokiem rozumowania, przyjęcie, że pobyt w zakładzie karnym stanowi „brak możliwości” uiszczenia grzywny, spowodowałoby, że sąd, wykonując karę, znalazłby się w sytuacji patowej – nie miałby możliwości przymusić skazanego do uiszczenia grzywny, nie mógłby orzec kary zastępczej, a jednocześnie brak byłoby podstaw do umorzenia grzywny. Stanowisko takie prowadziłoby do premiowania sprawców poważniejszych przestępstw, wobec których orzeczono grzywnę obok kary pozbawienia wolności, w odróżnieniu od sprawców lżejszych występków, skazanych wyłącznie na karę grzywny.

Wreszcie należy podnieść, że sprawca przebywający w zakładzie karnym niekoniecznie musi być pozbawiony możliwości uiszczenia grzywny. Może bowiem posiadać majątek na wolności, a nawet stałe źródło dochodu, jak np. rentę czy czynsz z wynajmu nieruchomości.

W rezultacie brak możliwości uiszczenia grzywny zarezerwować należy w zasadzie dla wypadków, gdy sytuacja materialna skazanego uniemożliwiła mu wykonanie kary w formie pieniężnej wskutek okoliczności niebranych pod uwagę przez sąd wydający wyrok skazujący, np. w wyniku choroby uniemożliwiającej zarobkowanie, niespodziewanych koniecznych wydatków itd.

Przepis art. 46 § 1 k.k.w. mówi o niepodjęciu orzeczonej zastępczej formy wykonania grzywny w postaci pracy społecznej. Użycie słowa „orzeczonej” oznacza, że warunek ten odnosi się tylko do przypadków, gdy ustawodawca orzekł tę zastępczą karę na podstawie art. 45 § 1 lub 47 § 3 k.k.w. Nieskorzystanie przez sąd z takiej możliwości  nie stanowi więc przeszkody do orzeczenia wykonania kary zastępczej pozbawienia wolności w razie zaistnienia pozostałych przesłanek.Tak Z. Hołda i K. Postulski w komentarzu do art. 46 k.k.w., teza 5, (w:) Z. Hołda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Lex/Arche 2008.

Problemy orzecznicze budzi wymóg ujęty w słowa: „zostanie stwierdzone, że nie można jej [grzywny] ściągnąć w drodze egzekucji”. Stosownie do treści art. 44 § 1 i 2 k.k.w. skazanego na grzywnę wzywa się do jej uiszczenia w terminie 30 dni, a w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu grzywnę ściąga się w drodze egzekucji. Konieczność skierowania grzywny do egzekucji jako warunek orzeczenia kary zastępczej znalazła odzwierciedlenie w orzecznictwie. Sąd Apelacyjny w Krakowie uznał wręcz, że stwierdzenie bezskuteczności próby ściągnięcia grzywny, poprzedzające wydanie zarządzenia o wykonaniu zastępczej kary pozbawienia wolności, należy opierać na protokole komornika zgodnym z wymogami art. 809 k.p.c. Brak tego protokołu wyklucza podjęcie decyzji o wykonaniu kary zastępczej.Postanowienie SA w Krakowie z 27 kwietnia 2004 r., II Akzw 231/04, KZS 2004, z. 5, poz. 31; podobnie SA w Lublinie w postanowieniu z 17 stycznia 2001 r., II Akz 478/00, OSA 2001, nr 11, poz. 77. Konieczność przeprowadzenia egzekucji, która okazała się bezskuteczna, wskazywali również komentatorzy.Z. Hołda i K. Postulski w komentarzu do art. 46 k.k.w., teza 6, (w:) Z. Hołda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Podobnie S. Lelental w komentarzu do art. 46 k.k.w., (w:) S. Lelental (red.), Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa 1999, s. 152. Natomiast T. Szymanowski i Z. Świda, akceptując to stanowisko, przyznali jednocześnie, że „ocena istnienia wszystkich obiektywnych warunków stanowiących podstawę orzeczenia zastępczej kary pozbawienia wolności należy wyłącznie do sądu” [(w:) S. Lelental (red.), Kodeks karny wykonawczy, s. 106].

Poglądu tego nie sposób bezkrytycznie zaakceptować. W praktyce zdarzają się bowiem sytuacje, gdy sąd wykonujący orzeczenie dysponuje wiedzą stawiającą pod znakiem zapytania celowość wszczynania postępowania egzekucyjnego. Chodzi tu o sytuacje, gdy w toku postępowania wykonawczego, jak choćby w przedmiocie odroczenia lub rozłożenia grzywny na raty, sąd przedsięwziął czynności weryfikujące stan majątkowy skazanego, np. przesłuchał go, ujawnił wywiad kuratora sądowego bądź dołączone przez skazanego lub uzyskane z urzędu informacje z ZUS, urzędu skarbowego, Centralnej Ewidencji Pojazdów i Kierowców czy innych organów, do których komornik zwróciłby się w ramach postępowania egzekucyjnego. Zdarza się zatem, że w wyniku takich czynności już w momencie odnotowania uchylania się przez skazanego od uiszczania grzywny sąd ma podstawy przyjąć, że egzekucja komornicza okaże się bezskuteczna, skazany bowiem nie pracuje i nie posiada wartościowego majątku. Podobnie sytuacja ma się w razie ujawnienia, że miejsce pobytu skazanego nie jest znane, gdyż wyjechał on za granicę, nie pozostawiając w Polsce majątku, bądź prowadzi wędrowny tryb życia, utrzymując się np. ze zbieractwa surowców wtórnych. Czasami wiedza sądu w tym zakresie wynika wprost z akt postępowania jurysdykcyjnego i samej istoty przestępstwa (np. kradzież metalowych przedmiotów „na złom” przez bezdomnego i bezrobotnego sprawcę). W takich sytuacjach przyjęcie, że uzyskanie protokołu komornika stwierdzającego nieskuteczność egzekucji jest warunkiem sine qua non orzekania w przedmiocie kary zastępczej, prowadziłoby tylko do przedłużenia postępowania wykonawczego.

Warto przy tym zwrócić uwagę, że ustawodawca w art. 46 § 1 k.k.w. dotyczącym przestępstw użył innego sformułowania niż w analogicznym unormowaniu w Kodeksie wykroczeń. Artykuł 46 § 1 k.k.w. dotyczy bowiem grzywny, co do której „zostanie stwierdzone, że nie można jej ściągnąć w drodze egzekucji”. Natomiast w art. 25 § 1 k.w. jest mowa o sytuacji, w której „egzekucja grzywny w kwocie przekraczającej 500 zł okaże się bezskuteczna”. Zakładając racjonalność ustawodawcy, należy przyjąć, że odmienne ukształtowanie tych przepisów nie było przypadkowe. O ile bowiem art. 25 § 1 k.w. wymaga wprost, by przed orzeczeniem zastępczej kary aresztu była przeprowadzona egzekucja komornicza, która okazała się bezskuteczna, o tyle w art. 46 § 1 k.k.w. jest mowa jedynie o „stwierdzeniu”, że grzywny nie można ściągnąć w drodze egzekucji. Przepis ten nie pozbawia wszak sądu prawa do owego stwierdzenia.

W rezultacie zasadna wydaje się teza, że prawo do stwierdzenia, iż grzywny nie można ściągnąć w drodze egzekucji, pozostawić należy w gestii sądu, który może w tym wypadku oprzeć się na sporządzonym przez komornika protokole lub postanowieniu o umorzeniu postępowania egzekucyjnego (jak to bywa najczęściej), bądź też wniosek taki może wysnuć na podstawie innych dowodów zgromadzonych w postępowaniu wykonawczym. Powyższe stanowisko oczywiście nie zmienia zasady, że karę zastępczą pozbawienia wolności należy traktować jako ostateczność.R. Góral, Kodeks karny. Praktyczny komentarz, Wydawnictwo Zrzeszenia Prawników Polskich, Warszawa 2007, s. 73.

Za trafną należy uznać interpretację sformułowania, że „grzywny nie można ściągnąć w drodze egzekucji”, zgodnie z którą nie wystarczy stwierdzić, iż próba taka była podejmowana, ale trzeba nadto ustalić, że ponawianie takich prób nie da pozytywnego rezultatu.J. Szumski, Kara zastępcza za nieuiszczoną grzywnę (w świetle ustawodawstwa i praktyki sądowej), PiP 2000, z. 11, s. 39.

Warto podkreślić, że jeżeli już grzywna zostanie skierowana do egzekucji, komornik ma prawo pobierać od sądu reprezentującego Skarb Państwa zaliczki na pokrycie wydatków związanych z poszukiwaniem majątku skazanego. Z dniem wejścia w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 14 marca 2009 r. utracił moc art. 40 ust. 2 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. z 2006 r. nr 167, poz. 191 ze zm.), dający Skarbowi Państwa uprzywilejowaną pozycję w zakresie wydatków postępowania egzekucyjnego.Wyrok TK z 14 marca 2009 r., sygn. K 21/08, Dz.U. z 2009 r. nr 81, poz. 687. Do tego czasu bowiem komornik prowadzący egzekucję grzywny nie mógł domagać się wpłacenia przez Skarb Państwa zaliczek na koszty uzyskania informacji niezbędnych do prowadzenia postępowania egzekucyjnego.

Rozważając przesłankę niemożności ściągnięcia grzywny w drodze egzekucji, warto przyjrzeć się jeszcze jednemu problemowi praktycznemu. Chodzi o sytuacje, w których jedynym majątkiem skazanego nadającym się do egzekucji jest wartościowa nieruchomość, postępowanie dotyczy zaś stosunkowo niewysokiej grzywny rzędu kilkuset złotych. Wydawać mogłoby się, że skoro ujawniono majątek, który można spieniężyć, to w świetle ostatecznego charakteru kary izolacyjnej nie powinno się orzekać w przedmiocie kary zastępczej, lecz skierować egzekucję do nieruchomości. Z drugiej jednak strony zasada humanitaryzmu przy wymiarze i wykonywaniu kar i środków karnych (art. 3 k.k. i 4 k.k.w.) nakazuje kierować się godnością człowieka, a w szczególności dążyć do zminimalizowania dolegliwości wynikających z owych kar i środków.A. Marek, Prawo karne, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2009, s. 340. Wobec powyższego oczywiste jest, że odpada egzekucja nieruchomości zabudowanych domem mieszkalnym dłużnika lub jego rodziny. Problem pojawia się jednak, gdy komornik w toku egzekucji odnotowuje, że dłużnik jest właścicielem niezabudowanej nieruchomości przy braku innego majątku nadającego się do spieniężenia i jednoczesnym niezainteresowaniu skazanego wykonaniem grzywny w jakiejkolwiek nieizolacyjnej formie. Czy humanitarne jest zatem skierowanie egzekucji do takiej nieruchomości dla wykonania np. kilku tysięcy (kilkuset) złotych grzywny? Z drugiej strony autor niniejszego tekstu w swojej pracy spotkał się z sytuacją, gdy skazany zwracał się do sądu o egzekucyjną sprzedaż jego nieruchomości dla wyegzekwowania stosunkowo niewysokiej grzywny. Wydaje się zatem, że nie sposób sformułować jakiejś generalnej zasady postępowania w takich sytuacjach, np. poprzez wskazanie kwoty nieuiszczonej grzywny, przy której egzekucyjna sprzedaż nieruchomości byłaby dopuszczalna i nie budziła wątpliwości moralnych. Poszczególne sprawy wymagają indywidualnego podejścia.

Dodatkowo wskazać należy, że w razie gdy miejsce pobytu skazanego nie jest znane, egzekucja z nieruchomości może wiązać się z koniecznością ustanowienia dla skazanego, w odrębnym postępowaniu, kuratora dla zastępowania osoby nieobecnej (art. 928 k.p.c.). Ponadto w razie sprzedaży nieruchomości i zaspokojenia roszczenia Skarbu Państwa z tytułu grzywny pojawia się konieczność zwrotu pozostałej kwoty skazanemu, co może być niemożliwe, jeżeli jego miejsce pobytu nie jest znane. Wówczas należałoby zastanowić się nad wykorzystaniem przepisów ustawy z 18 października 2006 r. o likwidacji niepodjętych depozytów(Dz.U. z 2006 r. nr 208, poz 1537). Jej zastosowanie rodziłoby możliwość likwidacji depozytu i przejścia na rzecz Skarbu Państwa reszty sumy uzyskanej w wyniku egzekucji, jeżeli nie udałoby się ustalić miejsca pobytu skazanego przez okres wymagany w wyżej wymienionej ustawie (art. 4 ust. 1 i 2 ustawy). Takie rozwiązanie zaś należałoby niewątpliwie uznać za skutek rażąco niewspółmierny do rozmiaru kary.

Podsumowując, należy stwierdzić, że ze względu na specyfikę należności w postaci grzywny karnej nie zawsze ujawnienie majątku skazanego w postaci nieruchomości determinować musi konieczność kierowania do tejże nieruchomości egzekucji komorniczej jako warunek orzeczenia kary zastępczej pozbawienia wolności, która to kara może de facto stanowić dla skazanego mniejszą dolegliwość aniżeli sprzedaż nieruchomości w drodze egzekucji.

Sąd orzeka w przedmiocie kary zastępczej jednoosobowo na posiedzeniu, w którym skazany może brać udział (art. 6 § 1 k.k.w.). Przed wydaniem rozstrzygnięcia sąd w razie potrzeby wysłuchuje skazanego lub jego obrońcę (art. 48 k.k.w.). W tym celu sąd może zarządzić sprowadzenie skazanego na posiedzenie (art. 23 § 1 k.k.w.). Zazwyczaj jednak sąd ogranicza się do zawiadomienia skazanego o terminie posiedzenia. W praktyce postępowanie odbywa się najczęściej z urzędu lub na wniosek kuratora (art. 19 § 1 k.k.w.). Orzeczenie zapada w formie postanowienia (art. 18 § 1 k.k.w.), skutecznego z chwilą uprawomocnienia (art. 9 § 2 k.k.w.). Właściwość sądu, który wydał orzeczenie w pierwszej instancji, wynika z art. 3 § 1 k.k.w. Warto podkreślić, że w razie uprzedniej zamiany grzywny na pracę społeczną w trybie art. 45 § 1 k.k.w. nadzór nad wykonywaniem owej zastępczej pracy społecznej sprawuje sąd rejonowy, w którego okręgu kara jest lub ma być wykonywana (art. 45 § 2 k.k.w. w zw. z art. 55 § 1 k.k.w.). W rezultacie sąd ten orzeka w sprawach dotyczących wykonywania pracy, jednak o orzeczeniu zastępczej kary pozbawienia wolności decyzję podejmuje sąd, który wydał orzeczenie w pierwszej instancji. W sytuacji takiej przed wydaniem orzeczenia właściwy sąd musi uzyskać informację od sądu, w którego okręgu kara jest lub ma być wykonywana, czy i w jakim zakresie skazany odbył karę w formie pracy społecznej. Na postanowienie w przedmiocie kary zastępczej przysługuje stronom zażalenie (art. 6 § 1 k.k.w. i art. 21 k.k.w.).

W razie orzeczenia kary zastępczej prezes sądu lub upoważniony sędzia wzywa skazanego do stawienia się w wyznaczonym terminie w zakładzie karnym lub areszcie śledczym, położonym najbliżej jego miejsca zamieszkania. O terminie tym zawiadamia się administrację zakładu karnego lub aresztu śledczego, zobowiązując ją jednocześnie do zawiadomienia sądu o niezgłoszeniu się skazanego w tym terminie. W razie niestawiennictwa sąd poleca doprowadzenie skazanego przez policję [§ 369 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 23 lutego 2007 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz.U. z 2007 r. nr 38, poz. 249)].

Wobec osoby poszukiwanej w celu odbycia kary zastępczej – z uwagi na rozmiar owej kary – najczęściej nie ma możliwości wydania europejskiego nakazu aresztowania, który dopuszczalny jest tylko w odniesieniu do kar w wymiarze przekraczającym 4 miesiące pozbawienia wolności (art. 607b pkt 2 k.p.k.).

Jeżeli grzywna była uprzednio rozłożona na raty, przed orzeczeniem kary zastępczej sąd powinien odwołać rozłożenie na raty stosownie do treści art. 50 § 1 i 2 k.k.w.Zob. postanowienie SA we Wrocławiu z 3 marca 2005 r., II Akzw 97/05, OSA 2005, nr 7, poz. 47. Skazany bowiem powinien mieć możliwość odwołania się od tej decyzji, by wykazać nietrafność ustalenia sądu, jakoby przerwa w płatnościach wynikła z przyczyn zależnych od skazanego.Zwraca na to uwagę SA w Krakowie w postanowieniu z 30 maja 2001 r., II Akz 173/01, KZS 2001, z. 6, poz. 40.

Określając wymiar kary zastępczej, sąd przyjmuje, że 1 dzień pozbawienia wolności jest równoważny 2 stawkom dziennym grzywny. Kara zastępcza nie może przekraczać 12 miesięcy pozbawienia wolności, jak również górnej granicy kary pozbawienia wolności za dane przestępstwo, a jeżeli ustawa nie przewiduje za dane przestępstwo kary pozbawienia wolności, górna granica zastępczej kary pozbawienia wolności nie może przekroczyć 6 miesięcy (art. 46 § 1 k.k.w.). Zastępcza kara pozbawienia wolności może być orzeczona w odniesieniu do każdej grzywny, niezależnie od jej wysokości. Nie obowiązuje w tym wypadku ograniczenie istniejące w przypadku zastępczej pracy społecznej, wykluczające możliwość zamiany grzywny w wysokości przekraczającej 120 stawek dziennych (art. 45 § 1 k.k.w.).

W praktyce problemy pojawiają się w przypadku, gdy nieuiszczone pozostają 2 stawki dzienne grzywny. Dzieje się tak zazwyczaj w sytuacji, gdy w wyroku orzeczono wobec skazanego na mocy art. 33 § 2 k.k. grzywnę obok kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania i na poczet tejże grzywny zaliczono jeden dzień zatrzymania odpowiadający 2 stawkom dziennym grzywny (art. 63 § 1 k.k.). Wówczas do wykonania skierowana zostaje tylko grzywna zmniejszona o 2 stawki dzienne. Jeżeli następnie kara pozbawienia wolności zostanie zarządzona do wykonania, wówczas znajduje zastosowanie zasada prymatu zaliczenia okresu zatrzymania na poczet kary pozbawienia wolności. Okres zatrzymania zostaje więc ponownie zaliczony na poczet kary pozbawienia wolności i tym samym „odradza się” obowiązek uiszczenia 2 stawek dziennych grzywny (o ile pozostała część grzywny została już wykonana). W takiej sytuacji w razie zaistnienia przesłanek wskazanych w art. 46 § 1 k.k. należałoby orzec wykonanie 1 dnia zastępczej kary pozbawienia wolności w miejsce 2 stawek dziennych grzywny. Należy jednak zaznaczyć, że wykonanie takiego orzeczenia wywołuje trudności praktyczne. Niejednokrotnie zdarza się bowiem, że policja poszukująca skazanego dokonuje jego zatrzymania w godzinach wieczornych lub nocnych i umieszcza go w policyjnej izbie zatrzymań, a dopiero nazajutrz transportuje do zakładu karnego. Kara pozbawienia wolności wprowadzona zostaje do wykonania z dniem zatrzymania, stosownie zaś do treści art. 80 § 4 k.k.w. – pierwszy dzień kary kończy się dnia następnego od jej rozpoczęcia. I tu okazuje się, że skazany zatrzymany w celu odbycia kary jednego dnia pozbawienia wolności, który spędził noc w policyjnej izbie zatrzymań, powinien być zwolniony nazajutrz i w zasadzie nie ma sensu umieszczanie go w zakładzie karnym, który niewątpliwie przeznaczony jest do wykonywania kar pozbawienia wolności i do którego skierowana jest stosowna dokumentacja. W rezultacie orzekanie jednego dnia kary zastępczej pozbawienia wolności wydaje się mieć sens jedynie w sytuacji, gdy skazany ma do odbycia także inną karę (inne kary) izolacyjną(-e). Wówczas bowiem orzeczenia zostaną wprowadzone do wykonania kolejno i obliczenie 1 dnia pozbawienia wolności nie będzie rodzić trudności.

Zgodnie z art. 46 § 2 k.k.w., w razie gdy grzywna została uiszczona lub ściągnięta w drodze egzekucji tylko w części albo tylko w części wykonana w formie pracy społecznie użytecznej, sąd określa wymiar zastępczej kary pozbawienia wolności według zasad przewidzianych w § 1. Oczywiście w wypadku takim wymiar zastępczej kary pozbawienia wolności odnieść należy nie do całości kary, ale jedynie do jej niewykonanej części. Sąd winien zatem obliczyć, jaką część grzywny (procentowo) skazany wykonał w formie pracy społecznej. Na przykład skazany miał do odbycia 100 stawek dziennych grzywny po 10 zł, z czego uiścił 200 zł, a następnie zamieniono mu pozostałą część grzywny na 8 miesięcy pracy społecznej po 20 godzin w stosunku miesięcznym. Jeżeli skazany wykonał w formie pracy społecznej jedynie 80 godzin, to oznacza, że z pozostałych 80 stawek dziennych grzywny odpracował połowę. Pozostaje w tym wypadku 40 stawek dziennych grzywny, co daje 20 dni zastępczej kary pozbawienia wolności.Zob. postanowienie SN z 17 grudnia 2002 r., V KK 354/02, LEX nr 75396.

Orzekając w przedmiocie kary zastępczej, sąd może warunkowo zawiesić jej wykonanie na okres próby, który wynosi od roku do 2 lat (art. 46 § 3 k.k.w.). Warunkowe zawieszenie może nastąpić jedynie w razie zaistnienia przesłanek opisanych w art. 69 § 1 i 2 k.k. Do zarządzenia wykonania kary warunkowo zawieszonej odpowiednie zastosowanie znajduje przepis art. 75 k.k. Nie ma natomiast możliwości orzeczenia dozoru kuratora i nałożenia obowiązków w okresie próby.S. Lelental, (w:) Kodeks karny wykonawczy, s. 153. Jak podkreślają komentatorzy – z faktu, że warunkowe zawieszenie wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności jest jedną z form wykonania kary grzywny, wynika, że ostatni dzień okresu próby jest datą wykonania kary grzywny. Od tej daty rozpoczyna bieg okres wskazany w art. 107 § 4 k.k., po upływie którego następuje zatarcie skazania. Do warunkowo zawieszonej zastępczej kary pozbawienia wolności nie znajduje więc zastosowania art. 76 k.k.Z. Hołda i K. Postulski w komentarzu do art. 46 k.k.w., teza 6, (w:) Z. Hołda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy; podobnie: T. Szymanowski i Z. Świda, komentarz do art. 46 k.k.w., (w:) Kodeks karny wykonawczy, s. 109.

Wydaje się, że warunkowe zawieszenie wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności jest możliwe nie tylko w chwili dokonywania zamiany, ale również na późniejszym etapie postępowania wykonawczego.

W razie orzeczenia kary zastępczej grzywna podlega odpisaniu w księdze należności sądowych z chwilą wprowadzenia do wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności, a zatem po osadzeniu skazanego w zakładzie karnym. Natomiast w przypadku warunkowego zawieszenia wykonania kary zastępczej odpisanie następuje dopiero z ostatnim dniem okresu próby, o ile nie nastąpi uprzednio zarządzenie wykonania kary warunkowo zawieszonej.

Wszystkie powyższe zasady stosuje się odpowiednio do grzywny określonej kwotowo, z tym że jeden dzień pozbawienia wolności jest równoważny grzywnie w kwocie od 20 do 4000 zł (art. 46 § 4 k.k.w.). Decyzja co do przelicznika należy do sądu orzekającego.

Przepisy Kodeksu karnego wykonawczego o orzekaniu kary zastępczej za przestępstwa stosuje się odpowiednio do wykonywania grzywny orzeczonej za przestępstwa skarbowe (art. 178 § 1 k.k.s.), ale nie w odniesieniu do wykroczeń skarbowych, dla których przewidziano autonomiczną regulację w art. 186 k.k.s.

Artykuł 47 § 1 i 2 k.k.w. – w przeciwieństwie do art. 46 § 2 k.k.w. – reguluje sytuację uiszczenia grzywny już po orzeczeniu kary zastępczej. Od zastępczej kary pozbawienia wolności skazany może się bowiem zwolnić w każdym czasie przez złożenie kwoty pieniężnej przypadającej jeszcze do uiszczenia tytułem grzywny (art. 47 § 2 k.k.w.). Wzywając skazanego do stawienia się w zakładzie karnym, powinno się pouczyć go o takiej możliwości. Jak podkreślano w literaturze, możliwość zwolnienia się od kary zastępczej przez uiszczenie grzywny świadczy wymownie o egzekucyjnym charakterze zastępczej kary pozbawienia wolności, która ma w zasadzie przymusić skazanego do wykonania grzywny w formie pieniężnej.A. Marek, Prawo karne, s. 271. W razie częściowego uiszczenia grzywny już po orzeczeniu kary zastępczej następuje zmniejszenie kary zastępczej w sposób odpowiadający stosunkowi kwoty zapłaconej do wysokości grzywny (art. 47 § 1 k.k.w.). Decyzja o zmniejszeniu zapada w formie zarządzenia prezesa sądu lub upoważnionego sędziego, które w ślad za dokumentacją dotyczącą skazanego przesyła się dyrekcji zakładu karnego. Na zarządzenie takie przysługuje skarga do sądu w trybie art. 7 k.k.w.

Wpłaty grzywny skutkującej zwolnieniem od kary zastępczej skazany może dokonać na rachunek sądu, a także – po osadzeniu – na rachunek lub w kasie jednostki penitencjarnej. W razie wprowadzenia kary zastępczej do wykonania wpłata w zakładzie karnym wydaje się korzystniejsza. W takim wypadku skazany zostaje bowiem zwolniony na podstawie pisma głównego księgowego jednostki penitencjarnej informującego o wysokości kwoty pieniężnej uiszczonej w tej jednostce. Zazwyczaj ma to miejsce w dniu zaksięgowania wpłaty. Natomiast w razie wpłaty w kasie sądu lub przelewem na rachunek sądu zwolnienie następuje na podstawie zarządzenia zwolnienia wydanego przez właściwy sąd wraz z nakazem zwolnienia [§ 112 ust. 2 pkt 5 i 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 13 stycznia 2004 r. w sprawie czynności administracyjnych związanych z wykonywaniem tymczasowego aresztowania oraz kar i środków przymusu skutkujących pozbawienie wolności oraz dokumentowania tych czynności (Dz.U. z 2004 r. nr 15, poz. 142)]. W tym przypadku konieczne jest przesłanie do administracji zakładu karnego odpisu zarządzenia o zwolnieniu wraz z nakazem zwolnienia, co może zająć nawet kilka dni, które skazany spędzi w izolacji więziennej mimo wpłaty pozostałej kwoty grzywny. Powstałą w takim wypadku nadpłatę zwraca się następnie skazanemu.

W uzasadnionych wypadkach sąd może na wniosek skazanego, wobec którego orzeczono wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności, zamienić tę karę na wykonywanie pracy społecznie użytecznej według rygorów wskazanych w art. 45 i 46 k.k.w. Ponowna zamiana zastępczej kary pozbawienia wolności na wykonywanie pracy jest niedopuszczalna (art. 47 § 3 k.k.w.). Jak podkreślali komentatorzy, redakcja przepisu wskazuje, że do złożenia wniosku uprawniony jest wyłącznie skazany, co stanowi ograniczenie w stosunku do zakresu podmiotów uprawnionych do inicjowania postępowania przed sądem w postępowaniu wykonawczym.T. Szymanowski i Z. Świda, komentarz do art. 47 k.k.w., (w:) Kodeks karny wykonawczy, s. 111. Wydaje się też, że niedopuszczalne jest orzekanie w tym przedmiocie przez sąd z urzędu (wyjątek od art. 19 § 1 k.k.w.).

Jeżeli skazany uiścił w wymaganym terminie co najmniej połowę grzywny, a egzekucja pozostałej części okazała się bezskuteczna, sąd, orzekając wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności, może określić jej wymiar, stosując, zgodnie z art. 46, przeliczenie korzystniejsze dla skazanego od przeliczenia przyjętego w wyroku (art. 47 § 4 k.k.w.). Powołany przepis znajduje zastosowanie jedynie w razie uiszczenia przez skazanego co najmniej połowy grzywny w terminie 30 dni od otrzymania wezwania („w wymaganym terminie”). Ponadto dotyczy on tylko sytuacji, gdy niezapłacona część grzywny została skierowana do egzekucji komorniczej, która okazała się bezskuteczna. Brak zatem możliwości w tym przypadku samodzielnego uznania przez sąd bezcelowości kierowania grzywny do egzekucji. Przez pojęcie „przeliczenie przyjęte w wyroku” rozumieć należy zmianę ustalonej w nim wysokości stawki dziennej lub liczby stawek dziennych w taki sposób, że przeliczenie to nie doprowadzi do zmiany wysokości grzywny jako wyniku pomnożenia obu tych wartości. Artykuł 47 § 4 k.k.w. dotyczy zatem wyłącznie grzywny określonej w stawkach dziennych, a nie kwotowo.Tak: Z. Hołda, K. Postulski w komentarzu do art. 47 k.k.w., tezy 12–17, (w:) Z. Hołda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy.

Na koniec należy przypomnieć, że do zastępczej kary pozbawienia wolności stosuje się przepisy o odroczeniu i przerwie wykonania kary. Ponadto udzielając skazanemu  warunkowego przedterminowego zwolnienia z odbycia reszty kary pozbawienia wolności, sąd penitencjarny może, jeżeli istnieją podstawy do przyjęcia, że skazany uiści grzywnę dobrowolnie, wstrzymać uprzednio zarządzone wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności, stosując jednocześnie art. 49 k.k.w. (art. 52 k.k.w.).