A rtykuł ma na celu przedstawienie, czy i kiedy przekształcenie ustroju majątkowego odnosi skutek względem masy upadłości. Ocena skuteczności takich zmian będzie warunkiem niezbędnym w celu badania skutków ogłoszenia upadłości na reżim majątkowy łączący małżonków. Artykuł ten ma również na celu zaakcentowanie dość powszechnego zjawiska ustanawiania między małżonkami rozdzielności majątkowej w celu ograniczenia majątku wchodzącego do masy upadłości. Proceder ten odbywa się ze szkodą dla wierzycieli, którzy uzyskują mniejsze możliwości zaspokojenia swoich wierzytelności, a tym samym jest nieakceptowany jako podważający podstawowe zasady prawa upadłościowego.

Tytułem wstępu warto podkreślić, że upadłość można ogłosić w odniesieniu do podmiotów gospodarczych wskazanych w ustawie Prawo upadłościowe i naprawczeUstawa z 28 lutego 2003 r., tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. nr 175, poz. 1361. (dalej w skrócie: p.u.n.), w tym m.in. w stosunku do osób fizycznych (przedsiębiorców, wspólników spółek osobowych ponoszących odpowiedzialność za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem, wspólników spółki partnerskiej, konsumentów). Regulacje prawa upadłościowego oparte są na dwóch podstawowych zasadach, jakimi są zasada optymalizacji oraz zasada dominacji grupowego interesu wierzycieli. Zgodnie z pierwszą z nich majątek dłużnika winien być optymalnie wykorzystany do zaspokojenia wierzycieli. Zgodnie z drugą, w celu podniesienia efektywności i szybkości postępowania upadłościowego, postępowanie to winno być podporządkowane grupowemu interesowi wierzycieli, nie zaś interesom poszczególnych wierzycieli. Zasady te nabierają zatem szczególnego znaczenia w przypadku małżonka pozostającego w ustroju wspólności majątkowej. Zgodnie bowiem z przepisami prawa upadłościowego (art. 124 p.u.n.) z chwilą ogłoszenia upadłości powstaje między małżonkami ustrój rozdzielności majątkowej, a majątek wspólny wchodzi do masy upadłości. Tym samym służy on możliwie optymalnemu zaspokojeniu wierzycieli. Z drugiej strony jednym z głównych wierzycieli może stać się małżonek upadłego dochodzący wierzytelności z tytułu udziału w majątku wspólnym.

Sądowe ustanowienie rozdzielności majątkowej a masa upadłości

Przepisy prawa upadłościowego ustanawiają pewne zasady mające na celu zagwarantowanie ochrony wierzycieli i zapobieżenie przypadkom „wyprowadzania” majątku  wspólnego z masy upadłości. Skrótowo można powiedzieć, że wiążą się one przede wszystkim z wyznaczeniem limitów czasu, który musi upłynąć od chwili przekształcenia ustroju majątkowego do czasu ogłoszenia upadłości. Pierwszym z nich jest z art. 125 ust. 1 p.u.n., zgodnie z którym ustanowienie rozdzielności majątkowej na podstawie orzeczenia sądu w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości jest bezskuteczne w stosunku do wierzycieli upadłego, chyba że pozew o ustanowienie rozdzielności majątkowej został złożony co najmniej na dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Oznacza to, że majątek, który byłby objęty wspólnością majątkową, i tak wszedłby do masy upadłości.

Zasadą jest, że rozdzielność majątkowa powstaje z dniem oznaczonym w wyroku, który ją ustanawia. Najczęściej jest to dzień pomiędzy dniem wytoczenia powództwa a dniem wydania wyroku. W wyjątkowych wypadkach sąd może ustanowić rozdzielność majątkową z dniem wcześniejszym niż dzień wytoczenia powództwa, w szczególności jeżeli małżonkowie żyli w rozłączeniu (art. 52 § 2 k.r.o.). Oznaczenie w wyroku, który ustanawia rozdzielność, dnia jej powstania jest obligatoryjnym elementem wyroku i następuje z urzędu.Zob. np. uzasadnienie uchwały SN z 30 maja 1996 r., III CZP 54/96, OSNC 1996, nr 10, poz. 130. Praktyka potwierdza, że w wypadku niewskazania w wyroku daty, z którą powstaje rozdzielność, chwilą tą będzie dzień uprawomocnienia się orzeczenia,M. Sychowicz, (w:) H. Ciepła i in., Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, LexisNexis, Warszawa 2009, s. 340. chyba że wcześniej strona wniesie o uzupełnienie wyroku w trybie art. 351 § 1 k.p.c. Ustawodawca nie rozstrzygnął jednak wyraźnie, jak należy traktować sytuację ustanowienia rozdzielności majątkowej z datą wcześniejszą, w przypadku gdy została ona orzeczona przed wydaniem postanowienia w przedmiocie ogłoszenia upadłości. Wykładnia literalna art. 125 ust. 1 p.u.n. może prowadzić do wniosku, że miarodajne dla określenia możliwości ustanowienia rozdzielności majątkowej między małżonkami jest określenie chwili wyrokowania, ewentualnie wytoczenie powództwa o ustanowienie rozdzielności. Wyrażenie „ustanowienie rozdzielności majątkowej (…) w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku” należy jednak interpretować w związku z przepisami prawa rodzinnego. Za punkt odniesienia należy zatem brać oznaczoną w wyroku datę powstania między małżonkami rozdzielności majątkowej, a nie tylko datę wydania orzeczenia w tej sprawie.Tak również: M. Uliasz, Nowe prawo upadłościowe i naprawcze – wpływ ogłoszenia upadłości na stosunki majątkowe małżeńskie upadłego, MoP 2003, nr 1, s. 489. Taka interpretacja wynika z art. 52 § 1 i 2 k.r.o., zgodnie z którym rozdzielność majątkowa powstaje w dniu oznaczonym w wyroku, który ją ustanawia, przy czym może to być również dzień wcześniejszy niż dzień wytoczenia powództwa. Innymi słowy, skutki ex tunc orzeczonej rozdzielności majątkowej winny utrzymywać się w mocy co najmniej przez rok przed dniem zgłoszenia wniosku o ustanowienie rozdzielności. Toteż gdyby sąd wydał orzeczenie o zniesieniu wspólności w ciągu roku przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości, jednakże ze skutkiem wcześniejszym (np. 1,5 roku przed datą złożenia wniosku), orzeczenie takie nie byłoby objęte sankcją bezskuteczności. W powyższej sytuacji ustanowienie rozdzielności majątkowej możliwe jest nawet w przededniu zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Będzie ono skuteczne względem masy upadłości, o ile uprawomocni się przed ogłoszeniem postanowienia w przedmiocie orzeczenia upadłości.

Przyjęta przeze mnie benigna interpretatio względem małżonka upadłego nie prowokuje możliwości pokrzywdzenia wierzycieli. Z jednej strony „notoryjne są przypadki celowego wykorzystywania instytucji sądowego zniesienia wspólności majątkowej małżeńskiej i to z datą poprzedzającą dzień orzekania – przez działających w tej kwestii zgodnie małżonków, którzy zmierzają w ten sposób do utrudnienia lub uniemożliwienia wierzycielom ściągnięcia ich należności”.Wyrok SN z 24 stycznia 1996 r., II CRN 138/95, LEX nr 50553. Jednakże Sąd Najwyższy wielokrotnie podkreślał, że „przy znoszeniu wspólności majątkowej małżeńskiej z mocą wsteczną niezbędne jest uwzględnienie interesów osób trzecich, tzn. wierzycieli każdego z małżonków. Nie można bowiem zawsze i automatycznie dawać pierwszeństwa ochronie interesów rodziny przed ochroną interesów wierzycieli”.Wyrok SN z 29 stycznia 1997 r., I CKU 66/96, Prok. i Pr. 1997 – wkładka, nr 7–8, s. 32; por. wyrok SN z 11 stycznia 1995 r., II CRN 148/94, OSN 1995, nr 4, poz. 70; wyrok SN z 22 listopada 1994 r., II CRN 131/94, OSN 1995, nr 4, poz. 69. Stąd wniosek, że takie orzeczenia nie należą do częstych i w przeświadczeniu sądów ich rozpatrywanie wymaga wzmożonej czujności. W sprawach o zniesienie wspólności małżeńskiej nie można oprzeć rozstrzygnięcia wyłącznie na uznaniu powództwa lub przyznaniu okoliczności faktycznych (art. 431 w zw. z art. 452 k.p.c.). W każdej takiej sprawie wymagany jest dowód z przesłuchania stron (art. 432 w zw. z art. 452 k.p.c.). Powyższe warunki dowodzą, że postępowanie takie powinno być przeprowadzone rzetelnie, aby uniknąć fikcyjności ustanawiania rozdzielności majątkowej dla uzyskania celów innych niż te, dla osiągnięcia których ustawodawca utworzył tę szczególną instytucję prawną.

Przeprowadzenie postępowania w przedmiocie ustanowienia rozdzielności majątkowej (w ogólności) może zatem wymagać odpowiedniego czasu, w szczególności w sytuacji skorzystania z pomocy prawnej w celu przesłuchania stron. Zatem zasadne jest wprowadzenie – na gruncie art. 125 ust. 1 p.u.n. – kolejnej cezury, która określa chwilę złożenia pozwu o ustanowienie rozdzielności majątkowej na co najmniej dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Wtedy oto, niezależnie od tego, kiedy i z jaką datą sąd ustanowi między małżonkami rozdzielność majątkową, orzeczenie takie będzie zawsze skuteczne względem masy upadłości.

Zasadę tę potwierdza jeden wyjątek. Otóż jeżeli między małżonkami trwa proces o ustanowienie rozdzielności majątkowej, który nie zakończył się prawomocnym rozstrzygnięciem przed wydaniem postanowienia o ogłoszeniu upadłości, powództwo takie powinno zostać oddalone z uwagi na odpadnięcie przesłanki merytorycznej, jaką jest istnienie wspólności majątkowej. Mamy bowiem wtedy do czynienia z powstaniem między małżonkami rozdzielności ex lege, na zasadzie ustroju przymusowego, tzn. ustroju bezwzględnie obowiązującego. Z całą pewnością można zatem stwierdzić, że po ogłoszeniu upadłości nie można ustanowić rozdzielności majątkowej. Nie można jej ustanowić również z datą wcześniejszą w stosunku do daty ogłoszenia upadłości, o czym stanowi art. 125 ust. 2 p.u.n., nawet jeśli powództwo zostało wytoczone przed ogłoszeniem upadłości. Wniosek o niedopuszczalności orzekania o powstaniu rozdzielności z datą wcześniejszą należy wywieść również z art. 53 § 1 k.r.o., który – w przeciwieństwie do art. 52 § 2 k.r.o. – nie przewiduje możliwości wcześniejszego powstania ustroju przymusowego.

Powstanie rozdzielności majątkowej z mocy prawa a masa upadłości

Przepis art. 125 ust. 1 p.u.n. stosuje się odpowiednio, gdy rozdzielność majątkowa powstała z mocy prawa w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w wyniku rozwodu, separacji albo ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków, chyba że pozew lub wniosek w sprawie został złożony co najmniej dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości (art. 125 ust. 3 p.u.n.). Odpowiednie stosowanie tego artykułu wymaga jednak pewnych modyfikacji.

W przypadku orzeczenia ubezwłasnowolnienia oraz separacji ustrój rozdzielności majątkowej powstaje z chwilą uprawomocnienia się postanowienia lub wyroku o ubezwłasnowolnieniu lub separacji (art. 52¹ § 1 oraz 363 § 1 k.p.c.).M. Sychowicz, (w:) H. Ciepła i in., Kodeks, s. 345, inaczej: M. Uliasz, Nowe prawo, s. 489 lub M. Olczyk, Komentarz do ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2004 r. nr 162, poz. 1691), w zakresie zmian do ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 1964 r. nr 9, poz. 59), komentarz do art. 53, LEX/el. 2005 – według których decydująca o ustanowieniu rozdzielności majątkowej w przypadku orzeczenia ubezwłasnowolnienia będzie data wydania orzeczenia. Artykuły 53 i 54 k.r.o. nie przewidują bowiem możliwości wcześniejszego powstania ustroju przymusowego. Odróżnia je to od art. 124 w zw. z art. 52 p.u.n., według którego powstanie ustroju rozdzielności na skutek ogłoszenia upadłości jest skuteczne i wykonalne z chwilą ogłoszenia postanowienia w tym przedmiocie. W odniesieniu do orzeczenia separacji i ubezwłasnowolnienia nie możemy również dopuścić możliwości orzeczenia o powstaniu rozdzielności z datą wsteczną. Mając na uwadze powyższe, termin roczny przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości należy liczyć od chwili uprawomocnienia się orzeczenia w przedmiocie separacji lub ubezwłasnowolnienia.

Ustrój wspólności ustaje również na skutek rozwodu. Nie jest on jednak zastępowany innym ustrojem majątkowym, gdyż małżeństwo ustaje w ogólności. Chwilą ustania ustroju majątkowego jest dzień uprawomocnienia się wyroku orzekającego rozwód. W wyroku rozwodowym nie można orzec o ustaniu wspólności majątkowej z datą wsteczną. Nie oznacza to, że takie postępowanie nie może być prowadzone obok postępowania rozwodowego. Orzeczenie o ustanowieniu rozdzielności majątkowej z dniem wcześniejszym niż dzień uprawomocnienia się wyroku rozwiązującego małżeństwo jest dopuszczalne, jeżeli powództwo o ustanowienie rozdzielności majątkowej zostało wytoczone przed dniem uprawomocnienia się wymienionego orzeczenia.Zob. np. uchwałę SN z 14 kwietnia 1994 r., III CZP 44/94, OSNCP 1994, nr 10, poz. 190. Przypomnieć należy, że dla skuteczności orzeczenia o ustanowieniu rozdzielności majątkowej w stosunku do masy upadłości powinny zostać zachowane dwa warunki. Po pierwsze, dzień powstania rozdzielności powinien być oznaczony na co najmniej rok przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Po drugie, do czasu ogłoszenia upadłości orzeczenie o ustanowieniu rozdzielności majątkowej (z datą wsteczną) powinno się uprawomocnić. Jeżeli obydwa warunki nie zostaną spełnione jednocześnie, wspólność ustaje z chwilą ogłoszenia upadłości.

Umowne ustanowienie rozdzielności majątkowej a masa upadłości. Bezskuteczność małżeńskich umów majątkowych

Zgodnie z art. 126 p.u.n. ustanowienie rozdzielności majątkowej lub ograniczenie wspólności majątkowej umową majątkową jest skuteczne w stosunku do masy upadłości tylko wtedy, gdy umowa została zawarta co najmniej dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Jako że ustawodawca wielokrotnie posługuje się terminem dwuletnim dla oznaczenia ważności lub skuteczności umów dokonywanych przez upadłego, można pokusić się o refleksję, iż taki termin miałby gwarantować realną ochronę interesów wierzycieli. W zamyśle ustawodawcy w okresie ponad dwóch lat przed ogłoszeniem upadłości nie powinny pojawiać się żadne sygnały świadczące o kiepskiej sytuacji finansowej współmałżonka (w szczególności prowadzonego przezeń przedsiębiorstwa). Z jednej strony okres dwóch lat spełnia postulat gwarancji wystarczającej ochrony interesów wierzycieli. Z drugiej strony okres uzasadniający skuteczność ustanowienia umów majątkowych lub ustanowienia rozdzielności majątkowej nie może być nadmiernie długi, gdyż mógłby podważać zasadność i gwarancje pewności prawa. Stąd też stanowi on pewne minimum gwarancji ochrony interesów osób trzecich w stosunku do małżonków.

Jeśli małżeńska umowa majątkowa została zawarta w okresie dwóch lat przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości, to nie wywiera ona żadnego skutku w stosunku do masy upadłości. Nie ma przy tym znaczenia, czy umowa ustanawiająca rozdzielność majątkową została zawarta przed zawarciem, czy po zawarciu małżeństwa. W pierwszym przypadku przyjmuje się istnienie fikcji polegającej na tym, że stosunki majątkowe między małżonkami oparte zostały na modelu wspólności ustawowej.M. Uliasz, Nowe prawo, s. 489. Ponadto nie ma znaczenia, od kiedy umowa miała obowiązywać (małżonkowie mogą ustalić późniejszą datę ograniczenia wspólności czy ustanowienia rozdzielności majątkowej). Jeżeli małżeńska umowa miała modyfikować wcześniej zawartą umowę majątkową, to uznanie jej bezskuteczności w stosunku do masy upadłości powoduje obowiązek odniesienia się do zasad regulujących poprzedni – skutecznie ustanowiony – ustrój majątkowy.

W takiej sytuacji, gdy małżonkowie zdecydowali się na uregulowanie łączącego ich ustroju majątkowego na zasadzie rozdzielności z wyrównaniem dorobków, a umowa była skuteczna względem masy upadłości, należy sięgnąć do art. 51⁴ § 1 i 3 k.r.o. Zgodnie z nim po ustaniu rozdzielności majątkowej małżonek, którego dorobek jest mniejszy niż dorobek drugiego małżonka, może żądać wyrównania dorobków przez zapłatę lub przeniesienie prawa, a w razie braku porozumienia między stronami co do sposobu lub wysokości wyrównania kwestię tę rozstrzyga sąd. Z chwilą ustania rozdzielności z wyrównaniem dorobków małżonkowi przysługuje wierzytelność na wzór prawa obligacyjnego. Nie jest ona tożsama z udziałem o charakterze rzeczowym w majątku wspólnym. Dorobek nie dotyczy bowiem majątku wspólnego, ale obejmuje oddzielnie majątki każdego z małżonków. Wyrównanie dorobków może mieć tryb zarówno sądowy, jak i umowny. Z chwilą ogłoszenia upadłości dłużnik – jako pozbawiony prawa zarządu – nie będzie mógł zawrzeć odpowiedniej umowy. W takiej sytuacji dorobek należałoby potraktować w analogiczny sposób jak majątek wspólny. Po pierwsze, oznacza to, że małżonek upadłego może zgłosić wierzytelność wynikającą z wyrównania dorobków sędziemu-komisarzowi (vide: art. 255 p.u.n) Po drugie, wyrównanie dorobków w powyższej sytuacji będzie możliwe jedynie poprzez zapłatę. Za niedopuszczalnością innej formy wyrównania dorobków (tj. przeniesieniem prawa) przemawiają bezwzględnie obowiązujące zasady prawa upadłościowego. Dorobek upadłego stanowi bowiem jego majątek i tym samym wchodzi do masy upadłości, a zatem niedopuszczalne będą wyłączenia poszczególnych składników masy upadłości – czy to na podstawie art. 62 i n. p.u.n., czy na podstawie art. 70 i n. p.u.n. Oznacza to, że zgłoszoną wierzytelność z tytułu wyrównania dorobków sędzia-komisarz powinien umieścić na liście wierzytelności. Małżonek upadłego winien udowodnić istnienie wierzytelności oraz jej wysokość z chwili ustania wspólności (przy uwzględnieniu zasad przewidzianych w art. 51² i n. k.r.o.). Dopuszczalne będzie również wystąpienie z żądaniem zmniejszenia obowiązku wyrównania dorobków na podstawie art. 51⁴ § 2 k.r.o. Legitymację procesową w tym zakresie – zgodnie z art. 144 p.u.n. – będzie posiadał syndyk. W razie nieuwzględnienia wniosku o umieszczenie wierzytelności tytułem wyrównania dorobków na liście wierzytelności kwestie z tym związane mogą stać się przedmiotem rozstrzygnięcia dopiero po zakończeniu postępowania upadłościowego, w procesie między małżonkami (art. 263 p.u.n.). Jednakże, inaczej niż prawo ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym, żądanie wyrównania dorobków ulega przedawnieniu po upływie 10 lat od ustania wspólności.

Jeżeli natomiast małżonkowie pozostają w skutecznie ustanowionym ustroju ograniczonej wspólności majątkowej, to w skład masy upadłości wejdzie ta część majątku wspólnego, do której wspólność została ograniczona. W razie stwierdzenia bezskuteczności umowy ograniczającej wspólność majątkową należy ustalić, jakie przedmioty należałyby do majątku wspólnego, gdyby małżonkowie pozostawali w ustroju wspólności ustawowej. Jeżeli część z nich nabyły skutecznie osoby trzecie, spełnione przez nie świadczenia wzajemne powinny zostać uwzględnione przy ustalaniu składników majątku wspólnego.E. Holewińska-Łapińska, Ochrona wierzyciela jednego z małżonków pozostających w umownym ustroju majątkowym, (w:) K. Ślebzak (red.), Studia i analizy Sądu Najwyższego, t. II, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2008, s. 103.

Jeśli jednak małżonkowie w okresie dwóch lat przed złożeniem wniosku zawarli umowę rozszerzającą wspólność majątkową, to do masy upadłości wchodzi majątek wspólny w takim stanie, w jakim znajduje się w dacie wydania przez sąd postanowienia w przedmiocie ogłoszenia upadłości konsumenckiej. Hipoteza art. 126 p.u.n. nie odnosi się bowiem do umowy, mocą której małżonkowie decydują się na rozszerzenie wspólności. Rozszerzoną wspólnością majątkową małżonkowie mogą objąć wszelkie rodzaje przedmiotów majątkowych, z wyjątkiem określonych w art. 49 § 1 k.r.o., a umowa taka może działać zarówno na przyszłość, jak i wstecz. Przyjęta regulacja ma niewątpliwie charakter in favorem wierzycieli upadłościowych, w interesie wierzycieli leży bowiem, aby majątek wspólny był jak największy.

Bezskuteczność umów na tle stosunków małżeńskich

Od umów majątkowych należy odróżnić przesunięcia pomiędzy masami majątkowymi występującymi w ustrojach wspólności. Celem małżeńskiej umowy majątkowej jest uregulowanie zasad, według których mają się kształtować relacje między małżonkami. Natomiast dopuszczalność przenoszenia określonych przedmiotów majątkowych z majątku wspólnego do majątku osobistego (taki bowiem kierunek będzie interesował czytelnika najbardziej) została expressis verbis potwierdzona uchwałą Sądu Najwyższego z 10 kwietnia 1991 r.III CZP 76/90, OSP 1992, nr 1, poz. 2. W tym miejscu należy przytoczyć trafne spostrzeżenie, że małżonkowie w czasie trwania wspólności majątkowej mogą dokonywać czynności prawnych, na podstawie których określone przedmioty majątkowe przejdą z majątku wspólnego do osobistego, zgodnie z zasadą quae non sunt prohibita, permissa inteleguntur.Za: P. Warczyński, Przesunięcia między majątkami małżonków, PiP 2009, z. 1, s. 92. Powyższy pogląd dominuje również w literaturze, chociaż przedstawiciele doktryny nie mówią w tym zakresie jednym głosem. Dość stwierdzić, że dopuszczalność zawarcia takiej umowy w ocenie niektórych z autorów stanowiłaby zagrożenie dla wierzycieli. Po pierwsze, w ich mniemaniu prowadziłaby do uszczuplenia majątku wspólnego. Po drugie, umowa prowadząca do przesunięcia przedmiotu majątkowego do majątku osobistego zawsze byłaby skuteczna wobec wierzyciela, inaczej niż małżeńska umowa majątkowa, która dla skuteczności względem wierzyciela wymaga jego wiedzy o zawarciu i rodzaju umowy (art. 47¹ k.r.o.).E. Skowrońska-Bocian, Małżeńskie ustroje majątkowe, LexisNexis, Warszawa 2008, s. 70–71, czy J. S. Piątowski, (w:) J. S. Piątowski (red.), System prawa rodzinnego i opiekuńczego, Wrocław 1985, s. 518–519.

Nie można przy tym przychylić się do stanowiska, że dopuszczalność przesunięć majątkowych między małżonkami prowadzić może do tego, iż ochrona wierzycieli na podstawie art. 59 i 527 i n. k.c. będzie niewystarczająca.Tak: A. Lutkiewicz-Rucińska, Odpowiedzialność majątkiem wspólnym za zobowiązania cywilnoprawne współmałżonka, Bydgoszcz–Gdańsk 2003, s. 35–36. Wierzycielowi łatwiej jest bowiem doprowadzić do uznania za bezskuteczną w stosunku do niego czynności prawnej dokonanej z małżonkiem (jako osobą bliską – vide art. 527 § 3 k.c.). Również w postępowaniu upadłościowym – na gruncie art. 127 i n. p.u.n. – przewidziane są konstrukcje bezskuteczności – w tym przypadku działającej ex lege w stosunku do masy upadłości. Mając na uwadze powyższe, w razie niemożliwości skorzystania z art. 127 i n. p.u.n. dopuścić należy – na podstawie art. 131 p.u.n. – możliwość zastosowania instytucji ius ad rem czy actio pauliana. Taka regulacja przyznaje wierzycielom upadłościowym silną pozycję i wydaje się wystarczającą gwarancją celowości zachowania możliwości przesunięć majątkowych w istniejącym zakresie. Nie wyklucza to zasadności stwierdzeń, że przepisy regulujące sytuację wierzycieli mogłyby być doprecyzowane.Tak np.: P. Warczyński, Przesunięcia, s. 96.

Za małżeńskie umowy majątkowe winno się uznać tylko umowy określające na przyszłość zasady małżeńskiego ustroju majątkowego (umowy organizacyjne).Zob. szerzej: E. Holewińska-Łapińska, Ochrona, s. 69 i n. Ponadto nie można pojęcia umów majątkowych interpretować w sposób rozszerzający. Taką możliwość – w mojej ocenie niesłusznie – dopuszczono na gruncie art. 116 p.u.n., zgodnie  z którym roszczenia małżonka upadłego wynikające z umowy majątkowej małżeńskiej mogą być uwzględnione tylko wówczas, gdy była ona zawarta co najmniej dwa lata przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Stwierdzono, że pod pojęciem umowy majątkowej w powołanym przepisie powinny być rozumiane również umowy o podział majątku wspólnego.S. Gurgul, Upadłość a majątkowe stosunki małżonków, MoP 2005, nr 6, s. 279. Powyższy pogląd stanowi jednak zbyt daleko idącą interpretację pojęcia umowy majątkowej.Zob. E. Holewińska-Łapińska, Ochrona, s. 102–104.

W zakresie skuteczności innych niż małżeńskie umów majątkowych warto sięgnąć do regulacji art. 128 p.u.n. Zgodnie z nim czynności prawne odpłatne dokonane przez upadłego w terminie sześciu miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości z małżonkiem są bezskuteczne w stosunku do masy upadłości. Ustawodawca nie uwzględnił sytuacji, gdy małżonek dokonuje odpłatnego przesunięcia określonego składnika majątkowego do majątku upadłego, przy czym zachodzi (rażąca) nieekwiwalentność świadczeń, w tym przypadku na niekorzyść współmałżonka upadłego. Taka czynność – w przypadku włączenia przedmiotu umowy do majątku wspólnego – mogłaby wywoływać skutki analogiczne do rozszerzenia wspólności majątkowej. Rozszerzenie wspólności majątkowej jest skuteczne w stosunku do masy upadłości niezależnie od tego, kiedy zostało dokonane. Z kolei przesunięcia majątkowe w przedstawionym przeze mnie kształcie nie byłyby skuteczne względem masy upadłości przed upływem sześciu miesięcy od ich dokonania. W stosunku do masy upadłości takie rozumowanie z pewnością nie jest korzystne. Z drugiej jednak strony trudno obciążać uczestników postępowania upadłościowego obowiązkiem wykazania, że mimo pozornej odpłatności można uznać, iż czynność została dokonana pod tytułem darmym i powinna zostać uznana za ważną i skuteczną względem masy upadłości. Można uznać, że w tym zakresie prawo chroni małżonka upadłego.

Na zagadnienie bezskuteczności umów można spojrzeć jeszcze z innej strony – przez pryzmat art. 127 p.u.n. Okazać się może, że odpłatna wprawdzie czynność prawna upadłego dokonana z małżonkiem była nieekwiwalentna, lecz wartość świadczenia upadłego nie przewyższała w rażącym stopniu wartości świadczenia otrzymanego przez upadłego lub zastrzeżonego dla niego lub osoby trzeciej. Wyłącza to stosowanie art. 127 p.u.n.,K. Babiarz-Mikulska, Bezskuteczność czynności upadłego w stosunku do masy upadłości w świetle przepisów ustawy – prawo upadłościowe i naprawcze (próba usystematyzowania i analizy przesłanek), „Prawo Spółek” 2004, nr 7–8, poz. 98. chyba że nie upłynął jeszcze termin sześciu miesięcy przewidziany w art. 128 p.u.n.

Podsumowanie

W konkluzji należy przyjąć, że z pozoru proste regulacje wskazujące wadliwość (lub nie) zdarzeń prawnych z udziałem upadłego mogą nastręczyć trudności interpretacyjne. W tym zakresie ustalenie skuteczności ustanowienia rozdzielności czy ograniczenia wspólności majątkowej ma niewątpliwy wpływ na ustalenie składu masy upadłości czy ewentualnie podziału majątku wspólnego. Nieodzowna w dokonaniu prawidłowej wykładni przepisów prawa upadłościowego okazuje się znajomość regulacji innych gałęzi prawa, w tym małżeńskiego prawa majątkowego. Prawidłowa interpretacja przepisów, w zależności od tego, z jaką czynnością mamy do czynienia, może chronić uczestników postępowania upadłościowego lub im szkodzić. Z jednej strony prawo może uchronić wierzycieli przed szkodą wynikłą z mniejszych możliwości zaspokojenia swoich wierzytelności. Z drugiej strony może ono uchronić majątek małżonka osoby, w stosunku do której ogłoszono upadłość, nawet jeśli zawarta przez strony umowa nie nosi miana małżeńskiej.